قازاق سالت-داستۇرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءوزارا قارىم-قاتىناسىن رەتتەپ وتىرعان، ءبىر-ءبىرىن ءۇنسىز ءتۇسىنىپ، سىيلاسقان. قازىر سول ءداستۇردىڭ ءبىرازى ۇمىت بولدى.
قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى اعايىن، تۋعان-تۋىس، كورشىلەر اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا جانە ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرۋىنە جول اشقان.
بۇگىندەرى اتاۋلارى وزگەرسە دە، كەيبىر سالت-داستۇرلەردى قايماعىن بۇزباي ساقتاپ وتىرعان وڭىرلەر بار. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ باتىس پەن وڭتۇستىك وبلىستارىندا قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن تاستاماي، كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇستانىپ ءجۇر. مىسالى، ات تۇلداۋ، اقسارباس اتاۋ، اۋناتۋ، بايعازى بەرۋ، بوساعا بايلاۋ، ەنشى بەرۋ، ەرۋلىك بەرۋ، جىلۋ جيناۋ، قالاۋ ايتۋ، قازان شەگەلەۋ سياقتى داستۇرلەر ساقتالعان.
دەسەك تە، قولدانىستان مۇلدەم شىعىپ، ۇمىت بولعاندارى دا جەتەرلىك ەكەن.
قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، سىنشى دانداي ىسقاقتىڭ ايتۋىنشا، قازاق حالقى سالت-داستۇردەن ەشقاشان اتتاپ كەتپەگەن.
– قازاق سالت-ءداستۇردى قۇرمەت تۇتىپ، قالتقىسىز ورىنداعان حالىق. ويتكەنى، سول ارقىلى بارلىق قارىم-قاتىناستى ۋشىقتىرماي رەتتەپ وتىرعان. ياعني، كوپ ماسەلەنى ءداستۇر جولىمەن شەشكەن. ءتىپتى، قۇدا ءتۇسۋدىڭ، ولارمەن تەز تابىسۋدىڭ جولىن دا قاراستىرىپ قويعان.
مىسالى، ء"بىز شانىشار" ءداستۇرىن الساڭىز، ودان قازاقتىڭ بالاعا دەگەن قامقورلىعى مەن ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالاتىن قادامدارىن بايقاۋعا بولادى.
ءبىز شانىشار
ەرتەرەكتە قازاقتاردا قوناقتارىن اقى الماي كۇتكەن، ول ءۇشىن ارنايى جاتىن ۇيلەرىن، اس دايىندايتىن اسحاناسىن، كۇتۋشىلەردى، ءتىپتى كولىگىنە دەيىن الدىن الا سايلاپ قوياتىن بولعان. قوناقتىڭ جاعدايىن جاساپ، دۇرىس كۇتە الماسا سوگىس ەستىپ، ءتىپتى وندايدا ايىپقا دەيىن سالاتىن بولعان. ماسەلەن، تاباققا سالىنعان ەتتىڭ اق تامىرى نە قول ەتتىڭ بەزى الىنباي قوناعىنا تارتىلسا، ايىبىن قوسا تولەگەن.
وسى كوپ تەگىن تاماقتىڭ ءبىرى – تۇستىك اس. قازاق تۇسكى اسىن جاز كەزىندە تاياقتىڭ كولەڭكەسى جوعالىپ، كۇن شاڭىراقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن كەزدە ىشكەن. وسى ۋاقىتقا تاپ كەلگەندەر ءۇي يەلەرىمەن بىرگە وتىرىپ، شايىن ءىشىپ، تاماعىن جەگەن سوڭ اتتانىپ كەتەدى. كوبىنە قونا بەرمەيدى.
ال ء"بىز شانشۋعا" كەلگەندەر ەشكىممەن سويلەسپەي، اتتارىنىڭ ەر توقىمىن ءبىر جەرگە جيناپ، تۇسكى استان سوڭ دا كەتپەي قويادى. ءۇي يەسى قوناققا ارناپ مال سويادى. قونعان ادام ەرتەسىنە سيىر تۇستە ءۇن-ءتۇنسىز اتتتانىپ كەتەدى. ادەتتە مۇندايدا شالدار كەلەدى. قوناق كەتكەن سوڭ ۇيدەگىلەر بار گاپتى تۇسىنە قويىپ، دەرەۋ سىرماق قاعادى. قايراعىن ىزدەيدى. سودان سىرماققا شانشىلعان ءبىزدى كورىپ، قايراقتىڭ جوعالعانىن بىلەدى.
بۇل – "ۇل ەرجەتتى، قىز بويجەتتى. قوسقۇلاق بالا بىزدە دە بار. قاس سۇلۋ سىزدە بار. جەكجات بولايىق" دەگەنى. ەگەر قىزى بار ءۇي قايراقتى سۇراماسا، الگى قوناق بولىپ كەتكەن شالدار كەلىپ قۇدا تۇسەدى.
جالپى قايراق – ۇلدار قولداناتىن سايمان. ال ينە – قىزداردىكى. قايراق قايىرىمعا كەرەك، ينەسى كەستەگە، كيىم-كەشەككە كەرەك. شالداردىڭ سىرماققا ءبىز شانشۋى – بىزدە ءبىر ۇل بار، وسى شاڭىراققا ۇل بولسا دەگەندى تۇسپالداپ ءبىلدىرۋى. ال قايراقتى الىپ كەتۋى – قۇدا بولايىق دەگەنى، – دەيدى دانداي ىسقاق.
بالدىز قالىڭ
بالدىز قالىڭ سالتى بويىنشا قالىڭدىعى قايتىس بولسا، بولاشاق كۇيەۋ تولەگەن قالىڭ مالىن قايتارىپ الماي، سول وتباسىنىڭ ەكىنشى قىزىن الۋعا قۇقى بار.
ەگەر ول ءۇيدىڭ باسقا قىزى بولماسا، تولەگەن مالدىڭ جارتىسى قايتارىلادى. جانە كۇيەۋ ۇرىن بارىپ، بالدىزىن الاتىن بولىپ، كەلىسسە، ۇستىنە "بالدىز قالىڭ" تولەيتىن بولعان. بۇرىنعى قالىڭ مالدىڭ ۇستىنە تۇيە باستاتقان ءبىر توعىز قوسىلادى. ەگەر ۇرىن كەلمەگەن بولسا، "بالدىز قالىڭ" تولەنبەيدى.
اۋشاديار ءداستۇرى
– ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتىلاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. جانە ءجاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. مۇنى ىزدەپ، تاپقان جازۋشى ۋاحاپ قىدىرحانوۆ. اۋشاديار دەپ اتالاتىن بۇل جىردىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك بۇل قازىرگى قازاقستان ەلىندە ايتىلمايدى، حالىق جادىنان مۇلدە شىعىپ كەتىپ ۇمىت قالعان.
اۋشاديار ءبىر بولار،
جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.
اتا-اناسىن سىيلاعان،
اق شالمالى بي بولار.
اۋشاديار ەكى دەر،
ەرجەتكەننىڭ ەركى دەر،
ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،
قىز بالانىڭ كوركى دەر…
اۋشاديار ءتورت بولار،
قىزدىڭ قوينى ءورت بولار.
ەكى جاقسى قوسىلسا،
ولە ولگەنشە سەرت بولار.
جىر جاڭا قوسىلعان جاستارعا ارنالادى. مۇنداي اقىل، ۇلگى، ونەگە، ءتالىم تاربيە تۋرالى تولعاۋدى سانامالاپ ايتۋ ءداستۇرى بار. ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سالتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ومىرگە ەنگىزەتىن بولساق، مادەني قازىنامىز دا، ونەرىمىز دە وسە تۇسەر ەدى.
كوگەنتۇپ، جيەنقۇيرىق
– بۇل سالت تەك قىزدان تۋعان جيەندەردىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن. ونداعى ماقسات قۇدالار اراسىندا جيەن نەمەرەنىڭ دە قادىرلى ەكەنىن كورسەتۋ. الىس جولعا شىققان كەزدە اتا-اناسىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن كىشكەنتاي بالالارعا بۇزاۋ، قۇلىن، قوزى-لاق اتايدى. بۇل – كوگەنتۇپ بەرۋ. اتاعان كوگەنتۇبىن كەيىن بەرمەي كەتۋ – ونەگەسىزدىك، دۇنيەقوڭىزدىق سانالعان.
ال جيەنقۇيرىق سول وتباسىنا جيەن بولىپ كەلەتىن بالاعا جاسالادى. ياعني، ناعاشى جۇرتىنا كەلگەن جيەن-بالانى قۇدا كۇتكەندەي سىيلاپ، ونىڭ ءۇش قالاۋىن ەش قارسىلىقسىز ورىنداعان. كەيبىر وڭىرلەردە "قىرىق سەركەش" دەپ اتاعان.
باسىرە اتاۋ
– ەجەلگى ادەت-عۇرىپتاردىڭ ءبىرى. اتا-اناسى بالاسىنا ارناپ ەن سالعان جاس ءتولدى "باسىرە" دەپ اتايدى. باسىرەنى سول بالانىڭ قاجەتىنە، تويىنا جاراتادى. ونى ەن سالىپ، مالدى تاڭبالاۋمەن شاتاستىرماۋ قاجەت، – دەيدى دانداي ىسقاق.
ءداستۇر - تاربيە قۇرالى بولعان
– قازاقتا بالانى قايىرىمدىلىققا، باۋىرمالدىققا، ەڭبەكقورلىقا تاربيەلەيتىن داستۇرلەر كوپ،– دەيدى قۇرالاي سارسەمبينا. ويتكەنى، ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ۇرپاق جالعاستىعىنا، اۋلەتتىڭ ازىپ كەتپەۋىنە، سانالى ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى زور بولعان.
ايتۋلى قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقاي بىلاي دەگەن: "ۇلتتىق مادەنيەتتەن جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى". سوندىقتان ءداستۇر مەن تاربيەنى ۇشتاستىرا ءبىلۋ كەرەك.
مىسالى، "قول ۇشىن بەرۋ" دەگەن كەرەمەت ءداستۇر بار. بۇل ءداستۇر ءالى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. قول ۇشىن بەرۋ – اۋىل ادامى بىرەۋدىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كىرپىش قۇيىپ، ءۇي سالىپ جاتقاندارىن كورسە، ءوتىپ كەتپەگەن. قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسكەن. ياعني، بۇل ءداستۇر ارقىلى ادامدى قايىرىمدىلىققا، جاناشىرلىققا تاربيەلەگەن.
قوي باستى ءداستۇرى
– اۋىلدا كيىز باسۋ – اۋىر جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولعان. الدىمەن ءجۇندى سابايدى، سوسىن بويايدى، قايناتادى، قۇرعاتادى، ورايدى. وراۋدىڭ استىنان ارقان وتكىزىپ، ءجىپتىڭ ۇشىنان ۇستاپ، اياقپەن تەۋىپ وتىرىپ، ءۇي-ءۇيدىڭ اراسىنان وتكىزەدى. كەز كەلگەن ءۇيدىڭ جانىنا كەلگەندە "قوي باستى-قوي باستى" دەپ ايقايلايدى. مۇنى ەستىگەن ۇيدەگى ايەلدەر كيىز باسۋشىلارعا باۋىرساق، قىمىز، قۇرت بەرەدى. بۇل – ءازىل-قالجىڭ رەتىندەگى ءداستۇر بولعانمەن، سىيلاستىققا نەگىزدەلگەن. وسىعان ۇقساس "تۋلاق شاشۋ" ءداستۇرى بار. ءجۇن ساباۋ بىتكەن كەزدە ءۇي يەسى كومەكتەسكەن ايەلدەرگە سىي-قۇرمەتىن كورسەتۋ ءۇشىن داستارحانعا شاقىرعان، – دەيدى ەتنوگراف.
كوتەندەستىرۋ
– قازاقتىڭ كەيبىر داستۇرلەرىنىڭ اتاۋى ەرسى بولعانمەن، تۇسىنە بىلگەن ادامعا بەرەر ءتالىم-تاربيەسى مول. سولاردىڭ ءبىرى – كوتەندەستىرۋ سالتى. سالت بويىنشا بالالارى قىرقىنان شىققانشا، ءبىر ۋاقىتتا بوسانعان ەكى ايەلگە ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋعا، كورىسۋگە بولمايدى. وسىلايشا جۇقپالى اۋرۋلاردى جۇقتىرۋدىڭ الدىن العان ەكەن. سوندىقتان 40 كۇننەن كەيىن ەكى ايەلدى قوناققا شاقىرعان ءۇي يەسى ءبىرىنشى كەلگەنىن كەرەگە جاققا قاراتىپ وتىرعىزادى. ەكىنشى كەلگەندى ءبىرىنشى ايەلمەن ارقاسىن تىرەي وتىرعىزادى. ءۇي يەسىنىڭ بەلگىسىمەن ەكى ايەل سول قولىمەن اكەلگەن قوناق كادەسىن سول اياعىنىڭ استىنان وتكىزىپ، وڭ قولىمەن يىق تىرەسىپ وتىرعان ايەلگە بەرگەن. وسىلايشا قايتا قاۋىشىپ، ەركىن ارالاساتىن بولعان. ال سول سالتتى ۇيىندە وتكىزگەن ايەلگە سىيلىعىن بەرگەن.
جالپى، قازاق داستۇرىنەن حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن، بولمىسى مەن دۇنيەتانىمىن، مادەنيەتى، ءتىلى مەن ءدىنىن، ءومىر ءسۇرۋ جولىن بايقاۋعا بولادى. سوندىقتان بالالارعا سالت-داستۇرلەردىڭ تاربيەلىك ءتۇپ-تامىرىن، ءمانىن، التىن دىڭگەگىن تۇسىندىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ۇلتتىق تاربيەنىڭ ءبىرىنشى وشاعى – وتباسى بولسا، ەكىنشى وشاعى – مەكتەپ.
قازاقتا "بالاڭدى ءوز تاربيەڭمەن تاربيەلەمە، ۇلتىڭنىڭ تاربيەسىمەن تاربيەلە" دەگەن دانا ءسوز بار. اتا-اناسىنان كورگەن سالت-ءداستۇردى ەرتەڭگى كۇنى بالاسى جالعاستىرادى. ءتىپتى قازاقتار كەز كەلگەن شارۋانىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىن ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. مىسالى، قىرىقتىق اياقتالعاندا ءبىر ۇيدەن سوڭ ءبىرى كۇزەم شاي بەرگەن. كۇزەم شاي – قىرىقتىق مەيرامى. اۋىل ادامدارى ءان سالىپ، ءتۇرلى ويىندار ويناپ، كوڭىلدى وتكىزگەن. ويتكەنى بۇل ءداستۇر مەيرىمدىلىككە، ۇيىمشىلدىققا، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەگەن.
ال كەۋسەن ءداستۇرى بويىنشا ەگىننەن مول ءونىم العان كەزدە تۋعان-تۋىس، دوس-جاران، اۋىلداستارىنا وزىنەن ارتىلعانىن ءبولىپ بەرگەن. بۇل قازاقتىڭ مىرزالىعىن كورسەتكەن.
ەگىن وراعى، ماي ايىرۋ كەزىندە كومەك كورسەتكەن اۋىل ادامدارىنا ونىمنەن (ماي، ۇن، بيداي) سىي-سياپات كورسەتىلگەن. مۇنى كەلى ءتۇبى دەپ اتاعان.
حان تالاۋ
– قازاق حالقى ءۇشىن بيلىك، بايلىق – باستى قۇندىلىق بولىپ سانالماعان. ار، ۇيات، نامىس، يماندىلىق، ادىلەتتىلىك قاسيەتتەرىن جوعارى باعالاعان، – دەيدى قۇرالاي سارسەمبينا. – حالىق سەنىمىن اقتاماعان، مەيىرىمسىز حاندى حالقى جازالاعان. حانعا تيەسىلى مال-مۇلكىن، بيلىگىن تارتىپ العان. بۇل – بارىمتا ەمەس، حان تالاپاي دەپ اتالعان. اشىنعان حالىق حاننان كوڭىلى قالعان كەزدە وسىنداي شەشىم قابىلداعان. ءدال وسىنداي شەشىمدى اتقامىنەر بەلسەندىلەرگە، سۇلتاندارعا، تورەلەرگە قولدانعان.
سوندىقتان جاعدايى بار ادامدار كەدەي وتباسىنا، جەسىر ايەلدەرگە ۇنەمى كومەكتەسىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىر كورىنىسى، تۇرمىسى ناشار ادام داۋلەتتى ادامنان، كەيدە جاقىن كورشىلەرىنەن، جاقىندارىنان ات مايىن ۋاقىتشا سۇراپ الىپ پايدالانعان. بۇل – ات مايىن سۇراۋ ءداستۇرى. وسىلايشا، اۋىل ادامدارى ءبىر-بىرىنە جاناشىرلىق، قامقورلىق تانىتقان.
دەڭگەنە
قازاقتا سايىس رەتىندە ۇيىمداستىرىلاتىن سالت-داستۇرلەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – "قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى" كىتابىندا كورسەتىلگەن "دەڭگەنە" ءداستۇرى.
كورشى اۋىلدان كەلگەن ءۇش-ءتورت جىگىت الدىمەن تۇسەتىن ءۇيىن سايلاپ الىپ، سول ءۇيدىڭ جانىنا بارىپ "دەڭگەنە! دەڭگەنە جەۋگە كەلدىك" دەپ ايعايلايدى. ال ءۇي يەسى بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ، سەمىز ءبىر قويدى سويىپ، ەتىن تۇگەل قازانعا سالدىرتادى. دەڭگەنە ءداستۇرى بويىنشا كەلگەن جىگىتتەر سول قويدىڭ ەتىن تۇگەلىمەن جەپ، سورپاسىن ىشۋلەرى كەرەك. ەگەر تاۋىسىپ جەمەسە، ءبىر قويدى ەكى قوي قىلىپ قايتارۋعا ءماجبۇر بولعان. سالت بويىنشا ءبىر قويدىڭ ەتىن تۇگەل تاۋىسۋ كەرەك.
سىرالعى
قازاقتا اڭ اۋلاۋ – ۇلكەن مەرەكە بولعان. بىراق اڭ اۋلاۋدىڭ قانشا قىزىعىنا تۇسكەنمەن، ەرەكشە بەلگىلەرى بايقالعان اڭداردى اتپاعان. اسىرەسە، مولا باسىنا جاقىن جەردە جۇرگەن جان-جانۋارلارعا تيىسپەگەن. ويتكەنى ءار اڭنىڭ كيەسىنەن قورىققان. ال قانجىعالارىن مايلاپ، اڭ اۋلاۋدان قايتقان اڭشى وزىنە "مايلانسىن" دەپ ايتقان ادامعا ويلانباستان اتىپ العان اڭىن سىيعا تارتقان. اڭشىنىڭ سىيىن "سىرالعى" دەپ اتاعان. ال قاقپانعا تۇسكەن اڭدى الۋ ۇرلىققا جاتپاعان. بىراق ورنىنا ءبىر زات قالدىرىپ كەتۋ كەرەك ەكەن.
قازاق سالت-ءداستۇرىن زەرتەۋشىلەر ۇمىت بولعان سالتتاردىڭ قولدانىسقا قايتا ەنۋى ەكىتالاي دەيدى. سوندىقتان ساقتالىپ قالعان ءداستۇردى جوعالتىپ الماي، ونى الدىمەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا وقىتىپ، بويلارىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. ال تاريح قويناۋىندا قالعان ەسكىرگەن داستۇرلەردىڭ نەگىزىن ساقتاي وتىرىپ، زاماناۋي ۇلگىگە وراي ۇستانسا، تەز قولداۋ تابادى دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
