نەت بۋدۋششەگو كازاحسكوگو يازىكا: پوچەمۋ نە رەشاەتسيا وسنوۆنايا پروبلەما؟!

5062
Adyrna.kz Telegram

ۆ كازاحستانە سلوجيلاس پارادوكسالنايا سيتۋاتسيا – زا سۋدبۋ كازاحسكوگو يازىكا دولجنى ۆزياتسيا سامي نوسيتەلي يازىكا يز-زا پوليتيزاتسي يازىكوۆوگو پروتسەسسا. سيتۋاتسيا تاكوۆا، چتو وبسۋجدەنيە يازىكوۆىح پروبلەم نادو ۆىنوسيت نا سۋد وبششەستۆا، نا شيروكۋيۋ وبششەستۆەننۋيۋ پلوششادكۋ: وبسۋجدات نا سايتاح س كوممەنتيروۆانيەم، نا سترانيتساح گازەت ي جۋرنالوۆ، ۆ سوتسيالنىح سەتياح (ناپريمەر، ۆ facebook سوزدات گرۋپپۋ) ي ت.د.

         پوليتيزاتسيا يازىكوۆوگو پروتسەسسا

داجە COVID-19 نالاگاەت وششۋتيمىي وتپەچاتوك نا پروتسەسس رازۆيتيا يازىكا: ۆو ۆرەميا كارانتينا زناچيتەلنو ۋپال كنيجنىي رىنوك، ۆ نەكوتورىح كنيجنىح ماگازيناح وچەن مالو كنيگ نا كازاحسكوم يازىكە، وسوبەننو دەتسكوي ليتەراتۋرى، وبۋچەنيە ۆ شكولاح، كوللەدجاح ي ۆۋزاح پەرەشلو نا ديستانتسيوننىي رەجيم ي ت.د.

وكازالوس، ۆو ۆرەميا كارانتينا كنيجنىە ماگازينى سموگلي زارابوتات نە بولەە 10% وت سرەدنەي ەجەمەسياچنوي ۆىرۋچكي. يزداتەلستۆا ۆىنۋجدەنى سوكراتيت ۆىپۋسك نوۆينوك، پوسكولكۋ پەچات ۆسەگدا زانيماەت وت 50 دو 60% سەبەستويموستي كنيگي، پوتومۋ چتو وكولو 90% كنيجنىح ماگازينوۆ ۆىنۋجدەنى بىلي زاكرىتسيا ي نە رابوتات ۆەس كارانتيننىي پەريود. پو ەتوي پريچينە كوليچەستۆو نايمەنوۆاني يزداني نا كازاحسكوم يازىكە ي كازاحستانسكيح اۆتوروۆ زامەتنو سنيزيتسيا. ۆ يتوگە پولكي كازاحستانسكيح يزداتەلستۆ ۆ كنيجنىح ماگازيناح زايمۋت كنيگي روسسيسكيح يزداتەلستۆ نا رۋسسكوم يازىكە.

ەسلي يزدانيە كنيگ نا كيريلليتسە ۆ تاكوم پلاچەۆنوم سوستوياني، تو كاكوە بۋدۋششەە ۋ كنيگ نا لاتينيتسە، نوۆىي ۆاريانت كوتوروي نەداۆنو پرەزەنتوۆالي سپەتسياليستى ينستيتۋتا يازىكوزنانيا يم. ا. بايتۋرسىنوۆا؟!

مەجدۋ تەم پرەزيدەنت كاسىم-جومارت توكاەۆ پوياسنيل، چتو پەرەحوديت نا لاتينيتسۋ ۆ كازاحستانە بۋدۋت پوستەپەننو، بەز يسكۋسستۆەننوگو ۋسكورەنيا، س ۋچەتوم وپىتا تسەنترالنو-ازياتسكيح گوسۋدارستۆ.

دەلو ۆ توم، چتو 30 لەت نە رەشالاس وسنوۆنايا پروبلەما كازاحسكوگو يازىكا – ەتو تاك نازىۆاەمىە زايمستۆوۆانيا يز رۋسسكوگو يازىكا ي وتسۋتستۆيە ناتسيونالنوي تەرمينولوگي. دا، زا ەتو ۆرەميا پومەنيالي نەبولشوە كوليچەستۆو رۋسسكيح سلوۆ نا كازاحسكيە ۆاريانتى ي ۆۆەلي وتدەلنىە تەرمينى، نو ەتو ليش ميزەرنايا چاست.

ۆوزميتە كازاحسكو-رۋسسكي سلوۆار، يزداننىي كوميتەتوم پو رازۆيتيۋ يازىكوۆ مينيستەرستۆا كۋلتۋرى. يلي پروسموتريتە نوۆىي ورفوگرافيچەسكي سلوۆار پود رەداكتسيەي پروفەسسورا ر.سىزدىك نا بۋكۆى «ۆ»، «يو»، «ف»، «تس»، «چ»، «شش»، «ە»، «يۋ»، «يا» – ۆسە سلوۆا ۆ رۋسسكوي ورفوگرافي! نا بۋكۆى «گ»، «ب»، «د»، «ي»، «ك»، «ل»، «پ»، «ر»، «ح» – ۆنۋشيتەلنوە كوليچەستۆو رۋسسكيح سلوۆ، پوروي وكولو پولوۆينى! ەتي سلوۆا زامەتنو «پودتاچيۆايۋت» يازىك.

ەتو رەزۋلتات يزبەگانيا ەتوي پروبلەمى ناشيمي لينگۆيستامي ي سلابوە فينانسيروۆانيە (يلي ەگو وتسۋتستۆيا) رابوتى تەرمينولوگيچەسكوي كوميسسي. چتو مەشالو زا گودى نەزاۆيسيموستي ناشيم يازىكوۆەدام پەرەسموترەت سوۆەتسكيە نەناۋچنىە پرينتسيپى: ۆ كازاحسكوم يازىكە زايمستۆوۆات نوۆىە سلوۆا تولكو يز رۋسسكوگو يازىكا، پيسات ۆ رۋسسكوي ورفوگرافي، نە پەرەۆوديت يح؟ رازرابوتات ناۋچنىە پرينتسيپى زايمستۆوۆانيا ي اداپتيروۆات تەرمينى ي زايمستۆوۆانيا ك لەكسيچەسكوي سيستەمە كازاحسكوگو يازىكا؟

ۆ يتوگە ۆمەستو ەتوي رابوتى س 2017 گودا لينگۆيستيچەسكايا كوميسسيا ۆنەدريالا تري نەگراموتنىح ۆاريانتا لاتينيتسى!

نەسموتريا نا نەداۆنەە ۆمەشاتەلستۆو گلاۆى گوسۋدارستۆا، پروتسەسس پوليتيزاتسي پەرەۆودا نا لاتينيتسۋ پرودولجيلسيا. ي ۆلاستي، ي وبششەستۆەننوست نە وبراششايۋت نا ەتو دولجنوگو ۆنيمانيا. دليا رەشەنيا پروبلەم يازىكا نەوبحوديمو پريۆلەكات كومپەتەنتنىح سپەتسياليستوۆ، ا نە چينوۆنيكوۆ. نە گوۆوريا و فينانسيروۆاني رابوت س تەرمينامي – ۆمەستو ەتوگو وگرومنىە دەنگي ۋشلي نا ۆنەدرەنيە ۆاريانتوۆ لاتينيتسى وت چينوۆنيكوۆ.

نا رازرابوتكۋ ي ۆنەدرەنيە نەگراموتنىح ۆاريانتوۆ لاتينيتسى بىلي ۆىدەلەنى بولشيە سرەدستۆا، كوتورىە يزراسحودوۆانى ۆپۋستۋيۋ. ي رازرابوتچيكي، كوتورىە پرودۆيگالي يح، كاك ۆ ني چەم نە بىۆالو، پرودۆيگايۋت سەيچاس درۋگيە ۆاريانتى. داجە ترۋدنو پرەدستاۆيت ماسشتاب ۋششەربا دليا كازاحسكوگو يازىكا، ەسلي پرينيالي بى ودين يز ەتيح ترەح ۆاريانتوۆ لاتينيتسى.

                پرەزيدەنت توكاەۆ: نۋجنا رەفورما كازاحسكوگو يازىكا  

20 دەكابريا 2019 گودا پرەزيدەنت كاسىم-جومارت توكاەۆ زاياۆيل: «حوتەل بى تاكجە ۆىسكازاتسيا پو ۆوپروسۋ پەرەحودا نا لاتينيتسۋ. سپەشكي ۆ ەتوم ۆوپروسە دوپۋسكات نەلزيا. ترەبۋەتسيا تششاتەلنو، ۆىۆەرەننو، ۆسەستوروننە پرواناليزيروۆات ي پرورابوتات ۆسە اسپەكتى ۆنەدرەنيا نوۆوگو الفاۆيتا. پرەدلوجەننىە تري ۆاريانتا لاتينيتسى وكازاليس نەسوۆەرشەننىمي. پوەتومۋ نۋجەن پويستينە ناۋچنىي پودحود ك ەتوي پروبلەمە، كوتورۋيۋ ۋپروششات نەلزيا. رەچ نە يدەت و پروستوم پەرەلوجەني كيريلليتسى نا لاتينيتسۋ، نۋجنا رەفورما كازاحسكوگو يازىكا، ەگو مودەرنيزاتسيا. جدەم اۆتوريتەتنوگو منەنيا ناشيح ۋچەنىح. ەششە راز زاياۆليايۋ، چتو مى رەفورميرۋەم يمەننو كازاحسكي يازىك».

و نەوبحوديموستي رەفورمى كازاحسكوگو يازىكا پيشۋ س 2008 گودا – ەتو، پرەجدە ۆسەگو، رەشەنيە نا ناۋچنوم ۋروۆنە پروبلەمى زايمستۆوۆاننىح سلوۆ يز رۋسسكوگو يازىكا ي پروبلەمۋ مەجدۋنارودنىح تەرمينوۆ. كاك ني ستراننو، ەتا وسنوۆنايا پروبلەما كازاحسكوگو يازىكا دو سيح پور نە رەشەنا، كرومە ۆۆودا نەبولشوگو كوليچەستۆا نوۆىح سلوۆ.

ك پريمەرۋ، كاك چيتايۋتسيا لەكتسي ۆ اكادەمي گراجدانسكوي اۆياتسي ۆ كازاحسكيح وتدەلەنياح؟ وني چيتايۋتسيا نا رۋسسكوم يازىكە، پوتومۋ چتو تەرمينى، وسنوۆنىە وپرەدەلەنيا نا رۋسسكوم (ي انگليسكوم) يازىكە، چتوبى بۋدۋششيە پيلوتى پراۆيلنو وريەنتيروۆاليس پري ۆزلەتە، ۆ ۆوزدۋحە ي پري پوسادكە، ا مەحانيكي رازبيراليس ۆ زاپچاستياح سامولەتوۆ. وكازالوس، دو سيح پور نەت اۆياتسيوننوي تەرمينولوگي نا كازاحسكوم يازىكە.

لينگۆيستى پريزنايۋت، چتو اداپتاتسيا ۋزكوسپەتسيالنىح تەرمينوۆ – ەتو دەلو كازاحسكويازىچنىح سپەتسياليستوۆ وپرەدەلەننىح وتراسلەي، ا يازىكوۆەدى ليش ۋتوچنيايۋت، «ۋزاكونيۆايۋت» ۆۆوديمىە تەرمينى. نو، نەسموتريا نا نەزاكونچەننوست رابوتى س تەرمينامي ي زايمستۆوۆانيامي، بىلو رەشەنو ۆۆەستي لاتينيتسۋ نا وسنوۆە الفاۆيتا احمەتا بايتۋرسىنوۆا يز 28 بۋكۆ، ۆ كوتوروم وتسۋتستۆۋيۋت نەكوتورىە بۋكۆى سوۆرەمەننوگو كازاحسكوگو يازىكا.

ودناكو ۆ ناچالە پروشلوگو ۆەكا پروبلەما مەجدۋنارودنىح تەرمينوۆ نە بىلا تاك اكتۋالنا، كاك ۆ ناش ۆەك – ۆەك ينتەرنەتا، رازۆيتيا تەحنولوگي ي گلوباليزاتسي. الفاۆيت بايتۋرسىنوۆا يدەالەن دليا حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى، نو زا ستولەتيە پوياۆيلسيا وگرومنىي پلاست مەجدۋنارودنوي تەرمينولوگي، دليا كوتوروي، ۆوزموجنو، نەوبحوديمى نوۆىە فونەمى ۆ كازاحسكوم يازىكە. دليا سراۆنەنيا: ۆ رۋسسكوم يازىكە س تەرمينامي ي زايمستۆوۆانيامي پوياۆيليس نەسكولكو نوۆىح بۋكۆ.

لوگيكا ناۋچنوگو پودحودا ترەبۋەت، چتوبى ەتۋ پروبلەمۋ رەشيلي سپەتسياليستى رازليچنىح وتراسلەي ناۋكي – نۋجنى لي دليا تەرمينوۆ تاكيە بۋكۆى، كاك «چ»، «تس»، «ە»، «يۋ» ي در.، كوتورىە وتسۋتستۆۋيۋت ۆ ۆاريانتاح لاتينيتسى. ۆپولنە ۆوزموجنو، چتو دليا تەرمينوۆ پودويدەت ي الفاۆيت بايتۋرسىنوۆا، نو ەتوت پودحود دولجەن پرويتي اپروباتسيۋ. ي دليا ەتوگو گوسۋدارستۆو دولجنو فينانسيروۆات رابوتۋ تەرمينولوگيچەسكوي كوميسسي يلي وتكرىت ينستيتۋت تەرمينوۆ.

ليش پوسلە رازرابوتكي ي فۋنكتسيونيروۆانيا ناتسيونالنوي تەرمينولوگي موجنو وبسۋجدات پروبلەمۋ لاتينيزاتسي. ۆەد ناۋچنايا لەكسيكا ۆ رازۆيتىح يازىكاح ياۆلياەتسيا نەوتەملەموي چاستيۋ لەكسيچەسكوگو سوستاۆا ي يگراەت بولشۋيۋ رول ۆ رازۆيتي يازىكا. ۆ ساموم دەلە، كاك ۆۆوديت لاتينيتسۋ بەز ۋچەتا مەجدۋنارودنوي تەرمينولوگي ي زايمستۆوۆاني ۆ كازاحسكوم يازىكە؟!

پوچەمۋ كازاحسكايا ليتەراتۋرا دليا دەتەي وچەن سلابا؟ پو بانالنوي پريچينە: يز-زا بەدنوي لەكسيكي. يبو سپەتسيفيكا دەتسكوي ليتەراتۋرى – ۆ زناكومستۆە، نازىۆاني وكرۋجايۋششەگو ميرا، ا زدەس وچەن منوگو رۋسيزموۆ. ناپريمەر، دوما: ۆاننا، تەلەۆيزور، ليۋسترا، پودەزد ي ت.د. نا ۋليتسە: تروللەيبۋس، موتوتسيكل، تروتۋار، اللەيا ي ت.د. ودەجدا: پالتو، كۋرتكا، كروسسوۆكي، كوستيۋم ي ت.د. يگرى: بولشينستۆو سپورتيۆنوي لەكسيكي – رۋسيزمى. ا وني پوچتي نە يسپولزۋيۋتسيا ۆ ستيحاح، وتچاستي ي ۆ پروزە، كاك چۋجەرودنىە يازىكوۆىە ەلەمەنتى.

                   نەلزيا ۆۆوديت لاتينيتسۋ، كوگدا نە رازرابوتانى تەرمينى  

ك سوجالەنيۋ، ۆ داننوە ۆرەميا ۋ ناس نەت لومونوسوۆىح، كوتورىە رازرابوتالي بى ناۋچنىە تەرمينى، نوۆىە سلوۆا، ستيلي ي ت.د. پوەتومۋ دولجنى رەشات سپەتسياليستى رازنىح وتراسلەي – بەز تەرمينولوگي نە رازۆيۆاەتسيا يازىك، ناۋچنايا لەكسيكا توجە وپرەدەلياەت لەكسيچەسكي سوستاۆ يازىكا. ي ەتا پروبلەما نە رەشاەتسيا ساما پو سەبە ۆۆەدەنيەم داجە گراموتنوي لاتينيتسى، پوەتومۋ يازىك موجەت وستاتسيا بەز ناۋچنوي تەرمينولوگي.

ۆ رۋسسكوم يازىكە س تەرمينامي ي زايمستۆوۆانيامي پوياۆيليس نەسكولكو نوۆىح بۋكۆ. رەچ يدەت وب ەتوم پروتسەسسە – س زايمستۆوۆاننىمي سلوۆامي ي تەرمينامي موگۋت پوياۆيتسيا نوۆىە بۋكۆى، چەگو نە حوتيات ۋچيتىۆات ناشي لينگۆيستى پري لاتينيزاتسي. نە لينگۆيستى س نوۆىم الفاۆيتوم لاتينيتسى دولجنى وپرەدەليات فونەمنۋيۋ وسنوۆۋ، بۋكۆەننۋيۋ سيستەمۋ، ا سۆوبودنوە رازۆيتيە يازىكا س پوياۆلەنيەم نوۆىح لەكسەم: تەرمينوۆ ي زايمستۆوۆاني.

وپاسنوست پوسپەشنوي لاتينيزاتسي – ۆ نارۋشەني پوسلەدوۆاتەلنوستي يازىكوۆوگو رازۆيتيا: سناچالا نادو اداپتيروۆات تەرمينى ي زايمستۆوۆانيا ك لەكسيچەسكوي سيستەمە كازاحسكوگو يازىكا، نا وسنوۆە كوتورىح نادو ۋتوچنيت فونەتيچەسكۋيۋ، فونەمنۋيۋ وسنوۆۋ يازىكا ي، سووتۆەتستۆەننو، كوليچەستۆو بۋكۆ. ليش پوسلە ەتوگو پري نەوبحوديموستي پروۆوديت لاتينيزاتسيۋ، ا نە ناوبوروت.

رانشە تەرمينولوگيچەسكايا كوميسسيا رابوتالا نا وبششەستۆەننىح ناچالاح ي سوبيرالاس راز ۆ 2-3 مەسياتسا. ا سەيچاس، وكازىۆاەتسيا، ۋ ناس نە رابوتايۋت گرۋپپى سپەتسياليستوۆ پو وتراسلەۆىم تەرمينام – نەت ورگانيزاتسي يح رابوتى ي فينانسيروۆانيا. تو ەست نەت رابوتى پو تەرمينولوگي.  

پەرەحود نا لاتينيتسۋ تولكو ۋسلوجنيت سيتۋاتسيۋ. سناچالا نادو رەشيت پروبلەمۋ تەرمينوۆ ي زايمستۆوۆاننىح سلوۆ – ەتو وسنوۆنايا پروبلەما يازىكا، كوتورايا نە رەشاەتسيا نا دولجنوم ۋروۆنە. ۆ كاجدوي وتراسلي دولجنى بىت كومپەتەنتنىە كازاحسكويازىچنىە سپەتسياليستى، كوتورىە دولجنى رازرابوتات وتراسلەۆىە تەرمينى نە نا وبششەستۆەننىح ناچالاح، ا س وپلاتوي ترۋدا. ليش پوسلە ەتوگو تەرمينى يزۋچايۋتسيا لينگۆيستامي ي ۆىپۋسكايۋتسيا سلوۆاري.

كوگدا ەردەن كاجىبەك، بىۆشي ديرەكتور ينستيتۋتا يازىكوزنانيا يم. ا. بايتۋرسىنوۆا، وزناكوميلسيا س مويمي دوۆودامي (ۆ facebook), ناپيسال كوممەنتاري: «نەگىزى ءبارى دۇرىس ايتىلعان. تەك لاتىنعا كوشپەگەنىمىز ءجون دەگەنى قاتە، ويتكەنى ناشار، مۇلدە سايكەسپەيتىن، جاساندى الىپبيمەن (قازىرگى) – ءتىلىمىزدى تۇگەندەپ الۋ مۇمكىن ەمەس. باسقا ۋاجدەرى ورىندى». («نا ساموم دەلە ۆسە سكازانو پراۆيلنو. تولكو وشيبوچنو ۋتۆەرجدەنيە، چتو مى نە دولجنى پەرەحوديت نا لاتينيتسۋ، پوتومۋ چتو نەۆوزموجنو پريۆەستي ۆ پوريادوك ناش يازىك نا پلوحوم، پولنوستيۋ نەسوۆمەستيموم، يسكۋسستۆەننوم سوۆرەمەننوم الفاۆيتە. درۋگيە ارگۋمەنتى ۋمەستنىە».)

ەتوت تسەننىي كوممەنتاري يزۆەستنوگو لينگۆيستا ەست پريزنانيە وسنوۆنوي پروبلەمى يازىكا – ەتو تەرمينى ي زايمستۆوۆانيا، ا نە گرافيكا. سلەدۋەت وتمەتيت، چتو ۆ سۆوەم پوستە نە پيسال پروتيۆ پەرەحودا نا لاتينيتسۋ: (كاك ي ۆ ەتوي ستاتە) پيسال و نەوبحوديموستي رەشەنيا وسنوۆنوي پروبلەمى يازىكا دو لاتينيزاتسي.

ك سوجالەنيۋ، ۋ ناس نەت سيلنوي لينگۆيستيكي ي ليتەراتۋرى، نەت رەفورماتورا، فينانسوۆايا پوددەرجكا يازىكا گوسۋدارستۆوم سلابايا، نە ۆسە ناسەلەنيە زناەت يازىك. رەفورمى كازاحسكوگو يازىكا موجەت ي نە بىت، ەسلي وبششەستۆو، سامي نوسيتەلي يازىكا نە زاحوتيات يزمەنيت يازىكوۆۋيۋ سيتۋاتسيۋ.

پو ەتوي پريچينە وبسۋجدەنيە يازىكوۆىح پروبلەم نادو ۆىنەستي نا سۋد وبششەستۆا، نا شيروكۋيۋ وبششەستۆەننۋيۋ پلوششادكۋ: وبسۋجدات نا سايتاح س كوممەنتيروۆانيەم، نا سترانيتساح گازەت ي جۋرنالوۆ، ۆ سوتسيالنىح سەتياح (ناپريمەر، ۆ facebook سوزدات گرۋپپۋ) ي ت.د. س پريۆلەچەنيەم كازاحسكويازىچنىح سپەتسياليستوۆ رازنىح وتراسلەي، يازىكوۆەدوۆ، پيساتەلەي، پوەتوۆ، جۋرناليستوۆ، زناتوكوۆ كازاحسكوگو يازىكا، چتوبى ۆسەم ميروم رەشيت يازىكوۆىە پروبلەمى ي دوبيتسيا سووتۆەتستۆۋيۋششەگو فينانسيروۆانيا گوسۋدارستۆوم.

ي دليا رەشەنيا وسنوۆنوي پروبلەمى كازاحسكوگو يازىكا نەوبحوديمو وتكرىتيە ينستيتۋتا تەرمينوۆ يلي ينستيتۋتا سوتسيالنوي لينگۆيستيكي.

 

داستان ەلدەسوۆ،

ناتسيونالنىي پورتال "ادىرنا"

 

پىكىرلەر