«ابايدىڭ قارا سوزدەرى ونىڭ اقىندىق
مۇرالارىنا قوسىلعان باعالى قازىناسى...»
م.اۋەزوۆ
ءال-فارابي مەن اباي اراسىن جاقىنداستىرۋ،ولاردى ۇندەستىرۋ،ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق رۋحاني-مادەنيەتىن كوتەرۋ، ناسيحاتتاۋ،- دەپ بىلەمىن. اباي اتامىزدىڭ قارا سوزدەرىندە فارابي ويلارى كورىنىس تاباتىنداي ويعا قۇرىلعان،تراكتاتتار دەپ ايتساق تا كەلەتىن سياقتى.اباي ادامنىڭ بارلىق سەزىم مۇشەلەرىن: جان،وي، ءدىن، ىنساپ، ءلاززات، اقىل، تۇيسىك، عىلىم،ءبىلىم، قۇمارلىق، ەڭبەك، تالاپ، ۇيات، ار، نامىس، ماحاببات، قايرات،اشۋ-ىزا، قۋات،ت.ب فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ،ايقىنداپ كورسەتكەن.اباي فارابيدەن كەيىن،ارادا مىڭ جىل وتكەن سوڭ،وقىپ تەرەڭ تۇجىرىم جاساي بىلگەن.قارا سوزدەرىندە قاراپايىم تىلمەن اڭگىمەلەۋ،بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ،ۇلگى ەتۋ،تاسىلىمەن تەرەڭ وي،تارتىمدى تەڭەۋ،تاعىلىمدى سوزدەر وقىرمان قاۋىمىن قىزىقتىرىپ،باۋراپ الاتىنى ءسوزسىز.ەكى عۇلامانىڭ وزىندىك يدەيالارى الەم جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تارادى. حالىق جوعارى باعالاپ، اقىل-وي مەن بىلىمدەرىنىڭ بيىك ەكەنى دالەلدەندى.بۇل دا بولسا قوس عۇلامانىڭ اقىندىق مۇرالارىنا قوسىلعان باعالى قازىناسى دەپ بىلەمىن.
اباي قۇنانبايۇلى -اقىن، اعارتۋشى،جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف، اۋدارماشى، ساياسي قايراتكەر، جاستايىنان ونەر-بىلىمگە بەيىم بولعانى بارىمىزگە ءمالىم.اباي شىعارماشىلىعىنىڭ مول مۇراسى رەتىندە ونىڭ ولەڭدەرىن، اۋدارمالارىن، پوەمالارىن جانە قارا سوزدەرىن ايتۋعا بولادى.ابايدىڭ قارا سوزدەرى 1890-1898 جىلدارى جازىلىپ،قارا ءسوز-كوركەم ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسىنا اينالدى.مەنىڭ پىكىرىمشە،«ءال-فارابي مەن ابايدىڭ عيبراتتى سوزدەرىنىڭ ءمانىن قالاي تۇسىنەسىڭ..؟»دەگەن سۇراۋلى سويلەم تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى...قارا سوزبەن جازىلعان كوركەم شىعارمادا ءومىر قۇبىلىستارىن،ءار ءتۇرلى وقيعالاردى بايانداۋ بولادى.ابايدىڭ قارا ءسوزىنىڭ وزگەشەلىگى،ول ناقىل اڭگىمە تۇرىندە جازىلعان.حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى بۇرىن جارىق كورمەگەن قارا ءسوزدى حالىق اراسىندا جاقسى مەن جاماننىڭ كۋاسى بولا ءجۇرىپ قالام تەبەدى.اباي ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋى-ادامنىڭ ساناسى ەكەنىن ايتا كەلە،ادام بويىنداعى بار جاقسى قاسيەت-سانانىڭ جەمىسى ەكەنىن قىراعى كوزىمەن باقىلاپ، قارا سوزدەن قۇدىرەت تەرگەن ۇلكەن پاراسات يەسى اتاندى.ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىعان ادام ابايمەن سويلەسىپ، پىكىرتالاسىپ وتىرعانداي سەزىنەدى،جيىرما ۇشتەن استام افوريزمدەر جيناعى كەزدەسەدى.قازاق ءسوز قۇدىرەتىن،بار قۇدىرەتتەن ارتىق ساناعان.سونىڭ ىشىندەگى قۇدىرەتتى ءسوزدىڭ ءبىرى-ابايدىڭ قارا ءسوزى. اباي قارا ءسوزدى جازۋداعى سەبەبى،كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جاقسى مەن جاماندى ايىرا ءبىلۋىن قالادى.جاس شىبىقتان بيىك دىڭگەك وسەتىن سياقتى ادام بالاسىن سابيلىك شاقتان تاربيەلەۋ دۇرىس دەپ قارادى.ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ كىمگە ءۇشىن بولسا دا، تاربيەلىك ءمانى زور،بىلىمگە ۇمتىلۋشى جاستار ءۇشىن ايرىقشا قۇندى.ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ ءومىرىنىڭ ءماندى بولۋى،ماعىنالى ءومىر سۇرە ءبىلۋى،تىكەلەي قارا سوزبەن بايلانىستى سياقتى.ويتكەنى عىلىم دا،ونەر دە جاستاردىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.ادامنىڭ قولىن باقىتقا جەتكىزەتىن ءىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋ دە جاستىق شاقتا ورىن الاتىن ماسەلە.قارتايعان شاعىندا ادام قانشا ۇمتىلسا دا وندىرەرى از،سول سەبەپتى جاستىق شاقتا ۋاقىتتىڭ بوسقا وتپەۋىن باسا سىنعا العانى بەلگىلى.سوندىقتان بىلىمگە ۇمتىلعان جاستار ۇلى اقىننىڭ ايتقاندارىن بەرىك ەستە ساقتاعاندا عانا ماڭىزدى ءومىر سۇرە الاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.ابايدىڭ قارا سوزدەرى-ونىڭ اقىندىق مۇرالارىنا قوسىلعان باعالى قازىناسى ەكەنىن بىلەمىز.ابايدىڭ ءوز زامانىنداعى شىندىقتى قاراسوز ارقىلى سول قالپىندا بۇلجىتپاي،بىزگە سوزبەن سۋرەت سالىپ كەتكەن ادام،- دەپ تانۋعا ابدەن بولادى. اباي ءومىر سۇرگەن زاماندا بولماساق تا،سول زاماننىڭ قانداي بولعانىن قاراسوز ارقىلى وقىپ تانۋعا، قازىرگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ومىرمەن سالىستىرا قاراساق،ءبارى شىندىق.راس،ءبىزدىڭ زامانىمىز ءۇشىن اباي سىناپ،سۋرەتتەپ وتىرعان ورتانىڭ بارلىق بولمىسى،بارلىق دەرتى، ماقساتتارى كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىسى ءبارى-ءبارى دوڭگەلەگەن دۇنيەدە كوز الدىمىزدان وتەدى.
بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام ابايدىڭ زامانىنداعىداي قيىن ەمەس،دەسەك تە قوعامداعى شىندىق مۇلدە الىستا،ارتتا قالعان دۇنيە.وسى تۇرعىدان قاراعاندا قاراسوزدەردىڭ ارمانى مەن مازمۇنى تەك بۇگىنگى كۇنى باعالى بولىپ وتىر.ابايدىڭ ەكىنشى قاراسوزىندەگى ادامگەرشىلىك جونىندەگى مورالدىق وسيەتتەرىن الساق،ولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ زامانعا دا باعاسى زور شىندىقتارى مەن تاربيەگە بايلانىستى ويلارىن وقىپ قاراعان وقىرمانعا جەتەرلىك،- دەپ ويلايمىن.ابايدىڭ پوەزيالىق مۇراسىنا قوسا قارا سوزدەرى ماعىناسىن جوعالتپايتىن مول قازىناسى دەۋگە تۇرارلىق دۇنيە دەپ وي ءتۇيدىم.ولەڭ سوزىندە دە ءوزىنىڭ بارلىق اقىندىق شەبەرلىگى مەن قارا سوزىندە دە تاريحىمىزعا مول ەڭبەك سىڭىرگەن دانا ادام دەپ ايتا الامىن.وسىنداي قازاق ەلىنىڭ ساپالى ءتىلىن، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ بيىك شىڭىنا ورلەتىپ شىعارعان اباي قارا سوزدەگى ايتىلعان ويى-اقىننىڭ بۇكىل شىعارمالارىنداعى نەگىزگى ءبىرتۇتاس تاقىرىپتا وزەكتى يدەيا بولعانى ايتىلعان.ابايدىڭ پىكىرىنشە، ىشكى رۋحاني قازىنامىزدىڭ ءوز دەڭگەيىندە بولۋى،تىكەلەي وزىمىزگە بايلانىستى.وسىعان باعىتتالىپ ايتىلعان ءسوز «ون توعىزىنشى» قارا سوزىندە كەزدەسەدى.ابايدىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ادامنىڭ اقىلىنىڭ،ساناسىنىڭ پايدا بولۋى، كۇندەلىكتى ءومىر تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىنەن تۋىندايتىن قۇبىلىس دەپ ايتىلعان.اباي بىلىمگە قىزىقپايتىن جاستاردى سىنعا الدى. ابايدىڭ جوعارى ىلىم–بىلىمگە بوگەت جاسايتىن ناداندىق، ماقتانشاقتىق مىنەزدەردى شەنەۋى،باسا ايتىلىپ،جامان ادەتتەن جيرەنۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتقان.«بىرلىك،تىرلىك»دەگەن سوزدەردىڭ ءمانىن اشا كەلىپ، اۋىزبىرشىلىكتىڭ بولماۋىن قاتتى سىنعا العان تۇستارى تاڭقالدىرادى. قازاق بولا تۇرا ءبىر-بىرىنە قارايلاسپاۋ، مادەنيەتسىزدىك، جالقاۋلىق، ەڭبەكسىزدىكتەن كەلىپ تۋاتىنىن دالەلدەي كەلە،اقىن ءوزىنىڭ وقىرماندارىن بۇل مىنەزدەن قاشىق بولۋعا تاربيەلەيدى.قارا ءسوزدىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قۇندىلىعى دا وسىندا. ەلدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا بوگەت بولاتىن نارسەلەر-ۇرلىق،پاراقورلىق، مانساپقورلىق ەكەنىن اتاپ كورسەتتى.ادام ءومىرىن بوس سارقىلىپ،وتكىزبەي بەلگىلى ءبىر عىلىمعا،بىلىمگە ارناسا،ءومىرىنىڭ ءمانى بولاتىنىن ايتا كەلە،ارمانداعان نارسەگە قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس ،وعان جەتۋ ءۇشىن تالپىنىس قاجەت ەكەنىن ايتا كەلە،ادام بويىنداعى بارلىق بولمىستى سارالاپ،تىزبەكتەپ بارلىق قارا سوزىندە جاقسىلىققا ۇندەي ءبىلدى.كوپشىلىك قارا سوزدەرىندە فيلوسوفيالىق سۇراۋ بەرىپ،سول سۇراۋعا ءوزى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى،نەمەسە وزىمەن ءوزى كەڭەسۋ،وي-پىكىر ءبىلدىرۋ ۇلگىسىندە وقىرمانعا وي سالادى.وزگە حالىقتارمەن سالىستىرا وتىرىپ،ءومىر تاجىريبەسىندەگى تاعىلىمى جاعىنان ۇلگى الۋ كەرەكتىگىن ايتادى.مەنىڭ ءوز پىكىرىم،سول زاماننىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا،وركەنيەتتى ەلدىڭ جاقسى جاقتارىنان ۇلگى الىپ،ەلىمىزدى تۇزەتۋ-باستى ماسەلە بولدى،- دەپ ويلايمىن.ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋدەگى ماقساتى دا سول بولدى،ورىس حالقى بىلىمگە بەيىم، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىندا بولدى.وزگە ءتىل دەپ جاتسىنباي،ءتىلىن بىلسەڭ،دۇنيەنىڭ تەتىگىن تاباتىنىن ويلاپ،بىزبەن بىرگە جاساپ كەلەدى...
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان،دەپ
تورەلىگىن ءوزى شەشكەن اباي بۇگىن جارقىن بەينەسىمەن دە،جالىندى جىرىمەن دە بىزبەن بىرگە 175 جىل بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى،ماڭگى ءومىر سۇرە بەرمەك..!
قورىتىندىلاي كەلە،ەكى عۇلامانىڭ عيبراتتى،دانالىق سوزدەرى وقىرماندارىنا وي سالىپ،ءتۇزۋ جولدا جۇرۋگە،اداسپاۋعا،ارتىنا ماڭگىلىك مول قازىنا قالدىرۋعا شىنداپ كىرىسىپ،بار عۇمىرلارىن قازاق ەلى ءۇشىن ارنادى.ادامنىڭ ماڭگىلىك جاسامايتىنىن، ماڭگى جاسايتىن ونىڭ قولتاڭباسى ەكەنىن ءبىلدى.عيبراتتى سوزدەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، قىسقا، ماعىناسى تەرەڭ، ەتيكا ماسەلەلەلەرى تۋرالى كوزقاراستارىن شىنايى بىلدىرۋىندە جاتىر. عۇلامالاردىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى سياقتى قارا سوزدەرىندە دە ناقىل سوزدەر كوپ پايدالانىلعان.مىنە،اقىل سوزدەرىمەن قازاق حالقىنا وي سالعان اتالارىمىز ەشبىر جاننىڭ ەسىنەن كەتپەس دەپ ويلايمىن.ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىعاندا كەز-كەلگەن ادام تولقۋ ۇستىندە وزىنە وي تۇيەدى.اباي اتامىزبەن سويلەسىپ وتىرعانداي سەزىلەدى.ادام بالاسىنىڭ بىلمەگەنىن ءبىلدىرىپ،جاقسى مەن جاماندى ايىرا ءبىلۋ،تەك ءتۇزۋ جولمەن جۇرسەڭ عانا ماڭىزدى ءومىر سۇرەتىنىنە جول سالىپ بەردى، دەسە دە بولادى.جامان ادەتكە جولاماۋ،وعان كەزىككەن ادامنىڭ جۇمىسىنىڭ العا باسپاۋىن،العا تارتا وتىرىپ،ادام بالاسى تەك ءبىلىم،وقۋ،ىزدەنۋ،عىلىم ارقىلى ءوز ءىسىن العا قاراي جالعاستىرا الاتىنىن كورسەتىپ،العا ىلگەرى باسۋدى ارمان ەتكەنى بەلگىلى.ءومىر قۇبىلىستارىن ءجىتى باقىلاپ،ورىنسىز نارسەلەرگە جيرەنە قاراپ،قازاقتىڭ تاريحي بەتىن دۇرىس جولعا بۇردى.وسىنداي اقىنى مەن عۇلاماسى بار قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارى باقىتتى...ء!بىز وقۋشىلار ۇلى ويشىلدىڭ اقىل كەڭەستەرىن بولاشاق جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ساناسىنا ۇيالاتىپ،ءارى ونى ءومىرىمىزدىڭ ۇستانىمىنا اينالدىرا بىلسەك،كادەلى ءىس تىندىرعان بولار ەدىك،- دەپ ويلايمىن...
اباي اتىنداعى№26 ورتا مەكتەپ
تاپاي زەرە
