Äl-Farabi men Abai arasyn jaqyndastyru,olardy ündestıru,bızdıŋ halqymyzdyŋ myŋ jyldyq ruhani-mädenietın köteru, nasihattau,- dep bılemın. Abai atamyzdyŋ qara sözderınde Farabi oilary körınıs tabatyndai oiǧa qūrylǧan,traktattar dep aitsaq ta keletın siiaqty.Abai adamnyŋ barlyq sezım müşelerın: jan,oi, dın, ynsap, läzzät, aqyl, tüisık, ǧylym,bılım, qūmarlyq, eŋbek, talap, ūiat, ar, namys, mahabbat, qairat,aşu-yza, quat,t.b filosofiialyq kategoriialardy qaǧaz betıne tüsırıp,aiqyndap körsetken.Abai Farabiden keiın,arada myŋ jyl ötken soŋ,oqyp tereŋ tūjyrym jasai bılgen.Qara sözderınde qarapaiym tılmen äŋgımeleu,baiandau, tüsındıru,ülgı etu,täsılımen tereŋ oi,tartymdy teŋeu,taǧylymdy sözder oqyrman qauymyn qyzyqtyryp,baurap alatyny sözsız.Ekı ǧūlamanyŋ özındık ideialary älem jūrtşylyǧyna keŋınen tarady. Halyq joǧary baǧalap, aqyl-oi men bılımderınıŋ biık ekenı däleldendı.Būl da bolsa qos ǧūlamanyŋ aqyndyq mūralaryna qosylǧan baǧaly qazynasy dep bılemın. Abai Qūnanbaiūly -aqyn, aǧartuşy,jazba ädebietınıŋ negızın qalauşy, filosof, audarmaşy, saiasi qairatker, jastaiynan öner-bılımge beiım bolǧany bärımızge mälım.Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ mol mūrasy retınde onyŋ öleŋderın, audarmalaryn, poemalaryn jäne qara sözderın aituǧa bolady.Abaidyŋ qara sözderı 1890-1898 jyldary jazylyp,qara söz-körkem ädebiettıŋ ülken bır salasyna ainaldy.Menıŋ pıkırımşe,«Äl-Farabi men Abaidyŋ ǧibratty sözderınıŋ mänın qalai tüsınesıŋ..?»degen sūrauly söilem tereŋ oiǧa jeteleidı...Qara sözben jazylǧan körkem şyǧarmada ömır qūbylystaryn,är türlı oqiǧalardy baiandau bolady.Abaidyŋ qara sözınıŋ özgeşelıgı,ol naqyl äŋgıme türınde jazylǧan.Halqymyzdyŋ ūly aqyny būryn jaryq körmegen qara sözdı halyq arasynda jaqsy men jamannyŋ kuäsı bola jürıp qalam tebedı.Abai adamgerşılıktıŋ bastauy-adamnyŋ sanasy ekenın aita kele,adam boiyndaǧy bar jaqsy qasiet-sananyŋ jemısı ekenın qyraǧy közımen baqylap, qara sözden qūdıret tergen ülken parasat iesı atandy.Abaidyŋ qara sözderın oqyǧan adam Abaimen söilesıp, pıkırtalasyp otyrǧandai sezınedı,jiyrma üşten astam aforizmder jinaǧy kezdesedı.Qazaq söz qūdıretın,bar qūdıretten artyq sanaǧan.Sonyŋ ışındegı qūdırettı sözdıŋ bırı-Abaidyŋ qara sözı. Abai qara sözdı jazudaǧy sebebı,keleşek ūrpaqtyŋ jaqsy men jamandy aiyra bıluın qalady.Jas şybyqtan biık dıŋgek ösetın siiaqty adam balasyn säbilık şaqtan tärbieleu dūrys dep qarady.Abaidyŋ qara sözderınıŋ kımge üşın bolsa da, tärbielık mänı zor,bılımge ūmtyluşy jastar üşın airyqşa qūndy.Ärbır jeke tūlǧanyŋ ömırınıŋ mändı boluy,maǧynaly ömır süre bıluı,tıkelei qara sözben bailanysty siiaqty.Öitkenı ǧylym da,öner de jastardyŋ keleşegı üşın maŋyzdy dep oilaimyn.Adamnyŋ qolyn baqytqa jetkızetın ılım-bılımdı igeru de jastyq şaqta oryn alatyn mäsele.Qartaiǧan şaǧynda adam qanşa ūmtylsa da öndırerı az,sol sebeptı jastyq şaqta uaqyttyŋ bosqa ötpeuın basa synǧa alǧany belgılı.Sondyqtan bılımge ūmtylǧan jastar ūly aqynnyŋ aitqandaryn berık este saqtaǧanda ǧana maŋyzdy ömır süre alatyny aitpasa da tüsınıktı.Abaidyŋ qara sözderı-onyŋ aqyndyq mūralaryna qosylǧan baǧaly qazynasy ekenın bılemız.Abaidyŋ öz zamanyndaǧy şyndyqty qarasöz arqyly sol qalpynda būljytpai,bızge sözben suret salyp ketken adam,- dep tanuǧa äbden bolady. Abai ömır sürgen zamanda bolmasaq ta,sol zamannyŋ qandai bolǧanyn qarasöz arqyly oqyp tanuǧa, qazırgı bız ömır sürıp jatqan ömırmen salystyra qarasaq,bärı şyndyq.Ras,bızdıŋ zamanymyz üşın Abai synap,surettep otyrǧan ortanyŋ barlyq bolmysy,barlyq dertı, maqsattary kündelıktı ömırmen bailanysy bärı-bärı döŋgelegen düniede köz aldymyzdan ötedı. Bügıngı bızdıŋ qoǧam Abaidyŋ zamanyndaǧydai qiyn emes,desek te qoǧamdaǧy şyndyq mülde alysta,artta qalǧan dünie.Osy tūrǧydan qaraǧanda qarasözderdıŋ armany men mazmūny tek bügıngı künı baǧaly bolyp otyr.Abaidyŋ ekınşı qarasözındegı adamgerşılık jönındegı moraldyq ösietterın alsaq,olardyŋ ışınde bızdıŋ zamanǧa da baǧasy zor şyndyqtary men tärbiege bailanysty oilaryn oqyp qaraǧan oqyrmanǧa jeterlık,- dep oilaimyn.Abaidyŋ poeziialyq mūrasyna qosa qara sözderı maǧynasyn joǧaltpaityn mol qazynasy deuge tūrarlyq dünie dep oi tüidım.Öleŋ sözınde de özınıŋ barlyq aqyndyq şeberlıgı men qara sözınde de tarihymyzǧa mol eŋbek sıŋırgen dana adam dep aita alamyn.Osyndai qazaq elınıŋ sapaly tılın, qazaqtyŋ jazba ädebietınıŋ biık şyŋyna örletıp şyǧarǧan Abai qara sözdegı aitylǧan oiy-aqynnyŋ bükıl şyǧarmalaryndaǧy negızgı bırtūtas taqyrypta özektı ideia bolǧany aitylǧan.Abaidyŋ pıkırınşe, ışkı ruhani qazynamyzdyŋ öz deŋgeiınde boluy,tıkelei özımızge bailanysty.Osyǧan baǧyttalyp aitylǧan söz «On toǧyzynşy» qara sözınde kezdesedı.Abaidyŋ dünietanymy boiynşa adamnyŋ aqylynyŋ,sanasynyŋ paida boluy, kündelıktı ömır täjıribesınıŋ nätijesınen tuyndaityn qūbylys dep aitylǧan.Abai bılımge qyzyqpaityn jastardy synǧa aldy. Abaidyŋ joǧary ılım–bılımge böget jasaityn nadandyq, maqtanşaqtyq mınezderdı şeneuı,basa aitylyp,jaman ädetten jirenu kerek ekenın alǧa tartqan.«Bırlık,tırlık»degen sözderdıŋ mänın aşa kelıp, auyzbırşılıktıŋ bolmauyn qatty synǧa alǧan tūstary taŋqaldyrady. Qazaq bola tūra bır-bırıne qarailaspau, mädenietsızdık, jalqaulyq, eŋbeksızdıkten kelıp tuatynyn däleldei kele,aqyn özınıŋ oqyrmandaryn būl mınezden qaşyq boluǧa tärbieleidı.Qara sözdıŋ keleşek ūrpaq üşın qūndylyǧy da osynda. Eldıŋ el bolyp qalyptasuyna böget bolatyn närseler-ūrlyq,paraqorlyq, mansapqorlyq ekenın atap körsettı.Adam ömırın bos sarqylyp,ötkızbei belgılı bır ǧylymǧa,bılımge arnasa,ömırınıŋ mänı bolatynyn aita kele,armandaǧan närsege qol jetkızu oŋai emes ,oǧan jetu üşın talpynys qajet ekenın aita kele,adam boiyndaǧy barlyq bolmysty saralap,tızbektep barlyq qara sözınde jaqsylyqqa ündei bıldı.Köpşılık qara sözderınde filosofiialyq sūrau berıp,sol sūrauǧa özı jauap beruge tyrysady,nemese özımen özı keŋesu,oi-pıkır bıldıru ülgısınde oqyrmanǧa oi salady.Özge halyqtarmen salystyra otyryp,ömır täjıribesındegı taǧylymy jaǧynan ülgı alu kerektıgın aitady.Menıŋ öz pıkırım,sol zamannyŋ tūrǧysynan qaraǧanda,örkeniettı eldıŋ jaqsy jaqtarynan ülgı alyp,elımızdı tüzetu-basty mäsele boldy,- dep oilaimyn.Orys tılın üirenudegı maqsaty da sol boldy,orys halqy bılımge beiım, örkeniettı elderdıŋ qatarynda boldy.Özge tıl dep jatsynbai,tılın bılseŋ,dünienıŋ tetıgın tabatynyn oilap,bızben bırge jasap keledı... Köp adam düniege boi aldyrǧan, Boi aldyryp , aiaǧyn köp şaldyrǧan. Öldı deuge bola ma, oilaŋdarşy, Ölmeitūǧyn artyna söz qaldyrǧan,dep törelıgın özı şeşken Abai bügın jarqyn beinesımen de,jalyndy jyrymen de bızben bırge 175 jyl boiy ömır sürıp keledı,mäŋgı ömır süre bermek..! Qorytyndylai kele,ekı ǧūlamanyŋ ǧibratty,danalyq sözderı oqyrmandaryna oi salyp,tüzu jolda jüruge,adaspauǧa,artyna mäŋgılık mol qazyna qaldyruǧa şyndap kırısıp,bar ǧūmyrlaryn qazaq elı üşın arnady.Adamnyŋ mäŋgılık jasamaitynyn, mäŋgı jasaityn onyŋ qoltaŋbasy ekenın bıldı.Ǧibratty sözderınıŋ özındık erekşelıgı, qysqa, maǧynasy tereŋ, etika mäselelelerı turaly közqarastaryn şynaiy bıldıruınde jatyr. Ǧūlamalardyŋ köptegen öleŋderı siiaqty qara sözderınde de naqyl sözder köp paidalanylǧan.Mıne,aqyl sözderımen qazaq halqyna oi salǧan atalarymyz eşbır jannyŋ esınen ketpes dep oilaimyn.Abaidyŋ qara sözderın oqyǧanda kez-kelgen adam tolqu üstınde özıne oi tüiedı.Abai atamyzben söilesıp otyrǧandai sezıledı.Adam balasynyŋ bılmegenın bıldırıp,jaqsy men jamandy aiyra bılu,tek tüzu jolmen jürseŋ ǧana maŋyzdy ömır süretınıne jol salyp berdı, dese de bolady.Jaman ädetke jolamau,oǧan kezıkken adamnyŋ jūmysynyŋ alǧa baspauyn,alǧa tarta otyryp,adam balasy tek bılım,oqu,ızdenu,ǧylym arqyly öz ısın alǧa qarai jalǧastyra alatynyn körsetıp,alǧa ılgerı basudy arman etkenı belgılı.Ömır qūbylystaryn jıtı baqylap,orynsyz närselerge jirene qarap,qazaqtyŋ tarihi betın dūrys jolǧa būrdy.Osyndai aqyny men ǧūlamasy bar qazaq halqynyŋ ūrpaqtary baqytty...!Bız oquşylar ūly oişyldyŋ aqyl keŋesterın bolaşaq jas jetkınşekterdıŋ sanasyna ūialatyp,ärı ony ömırımızdıŋ ūstanymyna ainaldyra bılsek,kädelı ıs tyndyrǧan bolar edık,- dep oilaimyn...«Abaidyŋ qara sözderı onyŋ aqyndyq
mūralaryna qosylǧan baǧaly qazynasy...»
M.Äuezov
Abai atyndaǧy№26 orta mektep
Tapai Zere
