ءبىلىمدى بولۋ دەگەن
ءسوزدىڭ ماعىناسى - بەلگىسىز
نارسەنى اشۋعا قابىلەتتى
بولۋ دەگەن ۇعىم.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي
ءبىلىم..ء!بىر قالامنىڭ ۇشىمەن جازىلىپ، بارشا قاۋىمنىڭ جۇرەگىنە جول تارتادى، ءبىر اۋىزدان ايتىلىپ، كەڭ ولكەمدى شارلاعان وسىناۋ ءبىر ىستىق ءسوز، ىستىق كوڭىل لەبىزى ،بۇگىن عانا ەمەس، بار ۋاقىتتا دا قانتامىرىمىزدىڭ ءلۇپىل - بۇلكىلىندەي ەستىلەدى بىزگە. ءيا، بۇل – بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ، ءدۇيىم قازاقستان ەلىنىڭ قىزۋ قۇشتارلىقپەن، سارقىلماس سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتار، ارداق تۇتار اسىلى. ول – ولەڭ، ول – ءان، ول – سۇلۋلىق، ول – اسقاق ارمان، ول – شالقىعان داۋلەت، كوركەيگەن ساۋلەت! ەلدىك تۋىمىز تىگىلگەن ۇلكەن ءۇيىمىز، التىن شاڭىراعىمىز دا وسىندا جاتىر. جاراستىعىمىزدىڭ دا، جاقسىلىعىمىزدىڭ دا، تىنىشتىعىمىزدىڭ دا قياسى، ماحابباتىمىزدىڭ دا ۇياسى–بىلىمدە. قازاقستان - تاۋەلسىز ەل، ءبىلىمدى ۇرپاعىمەن ماقتانادى.سول تاۋەلسىزدىك جولىندا قازاق بابام نە كورمەدى دەسەڭىزشى؟!اتا بابام اڭساعان ەركىندىكتىڭ،ەلدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتۋ ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز بولاتىن ۇرپاققا تەرەڭ ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ، بابالارىم اڭساعانداي بولۋى ءتيىس.مەن قازاقپىن دەيتىن ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ابايعا دەگەن ءبىر جىلى سەزىم جاتاتىنى ءمالىم.اباي ناعىز ادام مۇراتىن قالىپتاستىرىپ قانا قويعان جوق،ەلمەن بىرگە ماقساتقا جەتۋدىڭ شىنايى جولدارىن كورسەتە ءبىلدى.
ەل..! كوپتەگەن حالىقتاردىڭ،ادال جانداردىڭ باسىن قوسىپ،بىرلىك پەن تاتۋلىقتا ۇستاپ تۇراتىن كيەلى ءسوز. ال سول ەلدى قولدايتىن دا، قورعايتىن دا،ەلىن ،جەرىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ايالايتىن دا دانا،شەشەن،اقىن جاندى –دارا تۇلعا. مىنە،مەن دە اقىن جاندى دارا تۇلعا رەتىندە اباي قۇنانبايۇلى اتامىزدى ماقتان تۇتار ەدىم. نەگە؟ ويتكەنى ، ول قازاق حالقى ءۇشىن ،قازاق حالقىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن ءبىلىم نەگىزىن قالاپ،حالىقتى بىلىمگە، پاراساتتىلىققا ،ءتالىم-تاربيەگە شاقىرا وتىرىپ،بىلىمگە قۇشتارلىعىن وياتا ءبىلدى. قاسيەتتى قازاق دالاسى تالاي ۇلى عۇلامالاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى،الىپ كەلە بەرمەك..!قازاق توپىراعىنان كوكىرەگى وياۋ،كوزى اشىق،ويشىل ازاماتتار بۇكىل شىعىس اراب-پارسى مادەنيەتىن مەڭگەرگەن ،ءوز شىعارمالارىن كوپكە ورتاق تىلدە جازاتىن،كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ،مۇرا ەتىپ قالدىرا بىلەتىن ازاماتتارىمىز ساۋساقپەن سانارلىق دەۋگە بولادى.ولاردىڭ ىشىندە اتى الەمگە تانىلعان ۇلى عۇلامالارىمىز-ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن اباي اتامىز.بيىل 2020 جىلى «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى»اتانعان،كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ باس ويشىلى، ابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانۋ ۇستىندە.بىزدە بۇل اتاۋلى كۇندەردى ءوز ارامىزدا اتالارىمىزعا ارناپ ءتۇرلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، حالقىمىزدىڭ تاريحىنان تاعىلىم الىپ، ۇلى بابالارىمىزدى ءاردايىم ۇلىقتاپ ءجۇرۋدى ءبىزدىڭ پارىزىمىز دەپ بىلەمىن.ءبىز ءۇشىن بۇل مەرەيتويلاردىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە.تاريحي داتانى اقىل پاراساتپەن،ساليقالى دەڭگەيدە اتاپ وتكىزۋگە ءوز ۇلەسىمدى قوسىپ ءجۇرمىن.ۇلى تۇلعالاردى تاعىلىمدارى مەن ويتولعامدارى بىزگە كەلەشەككە قانات بىتىرەردەي اسەر بەرەدى. «تاريحىن بىلمەگەن، ءتۇبىن بىلمەس» دەگەن قاناتتى ءسوزدى سانامىزعا ءسىڭىرىپ،ءوسىپ كەلەمىز.
مەنىڭ ويىمشا،ءال-فارابي مەن ابايدىڭ مۇراگەرلىك ساباقتاستىعى شىعارماشىل ادامداردىڭ شابىتىن شارىقتاتاتىنى بەلگىلى،عۇلاما ويشىلداردىڭ ومىرلەرى كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى،عىلىمعا اكەلگەن ۇلەستەرى وراسان زور دەپ ايتا الامىن.ءال-فارابي 872-950 جىلدارى ءومىر سۇرگەن قازاق توپىراعىنان شىققان ۇلى دانىشپان. وتىرار قالاسىندا تۇركى تەكتەس اۋلەتتە دۇنيەگە كەلگەن.اكەسى اسكەرباسى بولىپ، جاستايىنان ءتۇرلى عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ،وزىنە تاجىريبە جيناقتاي ءبىلدى دەپ ويلايمىن. ءال-فارابي دۇنيەنىڭ ءبىلىم جانە وي تاريحىنان قۇرمەتپەن ورىن العان ۇلى تۇرىك عالىمى، ويشىلى.فيزيكا، حيميا، مەديتسينا، ماتەماتيكاعا ءوز ۇلەسىن قوسقانى بەلگىلى بولدى. جاستايىنان بىلىمگە قۇشتار جاس بالاعا تالاي جاندار تاڭقالعان دەسەدى،اقىل-ويىنىڭ ۇشقىرلىعى مەن ءبىلىمىنىڭ مولدىعى الىسقا قاراتىپ،قولىنان جەتەلەدى،بىرنەشە تىلدەردى ءبىلدى، اسىرەسە اراب،پارسى،تۇرىك تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ،باعدات شاھارىندا ۇلى ويشىل ءبىراز جىلدار عىلىمي ىزدەنىسپەن اينالىسقانى بارىنشا بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن كورسەتەدى.ەلدەن اسقان زەرەكتىگىمەن ويىن-ساۋىقتاردان ءوزىن اۋلاق ۇستاپ،لوگيكا، ماتەماتيكا عىلىمدارىن تەرەڭ زەرتتەيدى.ۋاقىتىنىڭ كوپشىلىگىن عىلىمعا جولىنا ارناپ،دانالاردىڭ ءىزىن قۋعان فيلوسوف اتانۋى،مەديتسينا سالاسىن تولىق مەڭگەرۋى وسىعان سەبەپ بولعانداي...ءال-فارابي تۇرمىسى جۇپىنى تۇرعانىنا قاراماي، عىلىممەن اينالىسۋىن جالعاستىرىپ، لوگيكا عىلىمىن تەرەڭ زەرتتەيدى. نە دەگەن جومارتتىق دەسەڭىزشى، قولىنداعى بار قارجىسىنا كىتاپ ساتىپ الىپ، كۇندىز-ءتۇنى عىلىممەن اينالىسۋ جالىقتىرماي،تاباندىلىق تانىتقانى كىمدى دە بولسا تاڭداندىرارى ءسوزسىز.باق قاراۋىلشىسى بولا ءجۇرىپ،باقتاعى اعاشتاردى زەرتتەپ،ماي شامنىڭ جارىعىمەن تالاي تومداردى وقىپ شىعىپ،ءوز ەڭبەكتەرىن جازىپ،ەسىمىن الەم تانىتتى.ءوز زامانىنىڭ بىرەگەي تۇلعاسىنا اينالۋى تولاعاي ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا دەپ بىلەمىن.ەڭبەكتەرى شارتاراپقا تاراعان سوڭ ەسىمى دۇنيەگە ايگىلى بولدى.ۇلى ويشىل قاراپايىم كيىنەتىن،تۇرمىسىنا اسا نازار اۋدارمايتىن،ءتىپتى كەيدە قارا سۋمەن كۇنەلتەتىن،بىراق عىلىمنان قول ۇزبەگەنى ءبىز ءۇشىن ۇلگى الارلىق جايت.ۇلكەن قىزمەتكە دە قىزىقپادى،تانىم ءورىسىن كەڭەيتىپ،عىلىمنىڭ الۋان تۇرلەرىمەن،ونەرمەن شۇعىلدانعانى قۋانتادى.ول كەرەمەت ولەڭ دە ايتقان،قوبىزدا ويناعان.قوبىز اسپابىن جاساپ،كۇي تارتقان قورقىت اتا دەيمىز.شىن مانىندە قورقىت اتادان كەيىن ءال-فارابي دە قوبىزدى دامىتىپ،ونىڭ قۇلاعىندا ويناعان ويشىل،كوپ تىلدە سويلەگەن عۇلاما ادام بولا تۇرا تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس،قازاق حالقى قالىپتاسا قويماعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەندىكتەن،بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ،مۇراسى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني نەگىزىن قالادى دەۋگە بولادى.ساز ونەرلەرىنىڭ قىر-سىرلارىن تەكسەرىپ ءجۇرىپ،تەرەڭ يگەرگەن عۇلاما كوپ ىشەكتى عاجايىپ اسپاپ ويلاپ تابادى،مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك دەۋگە ابدەن بولادى.ويشىلدىڭ اسپاپتا ءبىر كىسىدەي ويناپ،ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزدەرىنە جاس،كوڭىلدەرىنە قۋانىش سىيلايدى.ءال-ءفارابيدىڭ جەتپىسكە تارتا كىتاپتارى مەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بار ەكەنى بەلگىلى.اباي مەن ءال-ءفارابيدىڭ اراسىنداعى ۇقساستىعىنا توقتالسام،ءار كەزەڭنىڭ عاسىرعا بەرگىسىز ءبىرتۋار ادامدارى سول سەكىلدى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلى تۇلعالارى مىنە وسىلار دەپ ايتار ەدىم.وسيەت ەتىپ قالدىرعان عيبرات سوزدەرىندى ۇلكەن ۇندەستىك،ۇقساستىق بار.عۇلاما، دانا، دارا، كەمەڭگەر ويشىلداردىڭ عيبرات سوزدەرى مەن وي-تولعامدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتپاعان حالىقتىڭ اسىل مۇراسى،ادەبيەتىمىزدىڭ ايناسى ىسپەتتەس.ەكى ويشىلعا ورتاق فارابي«ءاربىر ادامنىڭ دۇنيەدە ءوز ورنى بار»،دەسە ابايدىڭ جاڭاشا كوزقاراسى «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە،كەتىگىن تاپ تا،بار قالان!»،-دەپ ءاربىر ادامنىڭ ومىردە ءوزىنىڭ ورنى بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن.دەمەك بۇل ويشىلداردىڭ ماقساتى قاراڭعى حالىقتى العا سۇيرەۋ،بارىنشا حالىققا كومەك قولىن سوزۋ دەپ تۇسىنەمىن. ابايدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى سارا جول،ءبىز وسى جولمەن جۇرسەك اداسپايمىز.بىلىمگە جاستايىنان قۇمار اباي ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋعا شىنداپ كىرىسىپ،ءتىل ۇيرەنە باستاعان،بۇل وتە جاقسى قاسيەت.باي-قۋاتتى وتباسىنان شىقسا دا كيىمگە قىزىقپادى،قولىنا تيىن- تەبەن تۇسە قالسا، گازەت،جۋرنالدار ساتىپ الىپ،اۋىلىنداعى وزىنەن كەيىنگى شاكىرتتەرىنە الىپ بارىپ بەرەتىن.قازىر بىزدە كەرىسىنشە بارلىعى دايىن،ارقايسىمىزدا ۇيالى تەلەفون،ينتەرنەت،دايىن كىتاپتى الىپ وقىعىسى كەلمەيتىن ادامدار جەتەرلىك.ءبىزدىڭ قوعامداعى، اينالامىزداعى ماسەلەلەر ءار الۋان.ەسەبىن تاۋىپ ءومىر ءسۇرۋ،كوشتەن ارتتا قالماۋ، تاعىسىن تاعى تولىپ جاتقان شىرماۋى شەشۋگە كەلە بەرمەيتىن ماسەلەلەرگە تولى دەسەك تە بولادى.ادەمى ءومىر ءسۇرۋدى كىم جامان كورەدى.ءومىردى ءسۇرۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ كەرەك ەكەندىگى بەلگىلى.قازىرگى تاڭدا كوپ جاستار دايىن دۇنيەگە بەيىمدەلىپ العان، جان قيناپ تىرلىك جاساعىسى كەلمەيدى،بەسساۋساق بىردەي ەمەس،بارلىعىنىڭ ويىندا باي بولىپ ءومىر سۇرسەم دەگەن وي تۇرادى،بىراق وعان قالاي جەتۋ كەرەكتىگىنە ويلانبايدى دا،ويلاپ ويىنا كەلسە دە، ارەكەت ەتۋدەن قاشقاقتاپ،وڭاي ولجا تاپقىسى كەلىپ تۇرادى.وڭاي ولجا تابامىن دەپ،تۇتقىندالىپ جاتقاندار قانشاما...ۇلى اقىن وسىنداي ادامداردان جيرەندى.ەڭبەكپەن تاپقان مالدىڭ بويعا سىڭىمدىلىگىن اشىقتان اشىق كورسەتىپ بەرىپ كەتتى.ءيا،ارينە ومىرگە كەلگەن ءاربىر پەندە دۇنيە ەسىگىن اشقاننان كەيىن ماڭىزدى ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى.ومىردەن ءوز ورنىن تابا الماي ساندالاتىندار قانشاما دەسەڭىزشى...ءومىردى سۇرە ءجۇرىپ تۇيىندەۋ، ۇلىلاردىڭ ۇلىسىنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن دۇنيە.اباي مەن فارابي ەكى عۇلامامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءومىرى ماعان كوپ وي سالعانداي سەزىلدى.دەمەك ءبىلىمىڭ بولماسا ءوز جولىڭدى دۇرىس تاڭداۋ ەكىتالاي دەگەنگە سايادى.قازىر ءبىزدىڭ زامانىمىز وسى اتا-بابالارىمىز سالىپ كەتكەن سارا جولدان اداسپاۋ،ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋ،ونەر مەن بىلىمگە بەيىم بولۋ،- دەپ تۇسىنەمىن.
ۇلى اباي ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن اجەسى مەن اناسىنىڭ قاسىندا ەرتەگى،اڭگىمە تىڭداپ،ونى كوڭىلگە قوندىرىپ،ناتيجەسىندە سىني ويلاي الاتىن تۇلعا بولىپ قالىپتاسقان.ابايدىڭ بويىندا تابىلاتىن بارلىق جاقسى قاسيەتتەر مەن ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق اناسى مەن اجەسىنىڭ تاربيە ونەگەسىندە جاتىر ەمەس پە..ء!اربىر ادامنىڭ بويىندا ىستىق قايرات،نۇرلى اقىل،جىل جۇرەك قاسيەتتەرى بار دەپ جەتىنشى قارا سوزىندە جازعان.ادامنىڭ بويىندا العا تالپىنىس بولۋى كەرەك،ونسىز اداممىن دەۋ ارتىقشىلىق سياقتى.دۇنيەدە ەش نارسە ءوز مۇراتىنا قايراتسىز جەتە المايدى.كۇندەلىكتى ادام بالاسى عىلىم مەن ءبىلىمدى وقىپ ۇيرەنىپ،جالىقپاي ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتەرى انىق.ادام بويىنداعى ىزدەنۋ قاسيەتى-قايراتتىڭ ءىسى.اداسىپ بارا جاتقان بويدى قايتا جيعىزىپ الاتىن دا-ىستىق قايراتتىڭ قولىنان كەلەدى.ءبىز عىلىم مەن ءبىلىمدى اقىلسىز ۇيرەنە المايمىز.ايتقالى وتىرعان ادامنىڭ ءاربىر ءسوزى اقىل-سانادان ءسۇزىلىپ وتەرى تابيعي قۇبىلىس.ال دەنەمىزدىڭ نەگىزى مۇشەسى- جۇرەك بولسا ول دەنەسىنىڭ پاتشاسى.سول دەنەمىزدى الىپ جۇرەتىن جانىمىز دا جۇرەكتە مەكەن ەتەپ،ادام بويىنداعى قان دا جۇرەكتەن تاراماي ما..؟ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ءبارى جىلى جۇرەك قالاۋىمەن بولادى ەمەس پە..؟اقىلسىز ەشتەڭە تابىلمايدى،امال دا اقىلدان شىعىپ ىسكە اسادى.ادام بويىنداعى جاقسىلىقتىڭ دا جاماندىقتىڭ دا ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرەتىن اقىل،اقىلدىڭ قىرى كوپ،جۇرەك اقىلدىڭ كوپ قىرىنا بىردەي جۇرە بەرمەيدى.جاقسىلىق ايتقانعا كونىپ،جاماندىق ايتقانعا ەرمەيدى.قايراتتىڭ كۇشى مول بولعانىمەن ونى دا جۇرەك ءوز ەركىنە جىبەرمەيدى.مۇندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي جاتىر ەمەس پە..؟
ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن 10 تامىز-اباي كۇنى بولىپ جاريالانىپ، مەملەكەتتىك مەرەكەلەر كۇنتىزبەسىنە ەنگىزىلدى.بۇل كۇن جىل سايىن حالىقتىق مەيرام رەتىندە اتالىپ وتىلەتىن بولدى.
قورىتىندىلاي كەلە، بيىل ۇلى اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل،ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150جىل تولىپ وتىرعان شاقتا، بۇكىل ەل بولىپ،مول ادەبي مۇرالارىن حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ پارىزىمىز.عۇلامالاردىڭ عيبراتتى سوزدەرىن، بىرنەشە ولەڭدەرىن جاتقا جاتتاپ ،قايدا جۇرسەم دە ايتىپ،بايقاۋلاردان جۇلدەلى ورىندار الىپ ءجۇرمىن.بۇل دا بولسا ءوز وتانىما قوسقان ۇلەسىم دەپ بىلەمىن...ءفارابيدىڭ، دانا ابايدىڭ شىعارمالارىندا، عيبرات سوزدەرىندە دە -ءبىلىم، مەيىرباندىلىق، سۇلۋلىق تۋرالى كوپ ايتىلىپ،ەكى عۇلاما اقىل مەن ءبىلىمنىڭ بيىك ءمانىن دارىپتەيدى،-دەپ ويلايمىن.
اباي اتىنداعى №26 ورتا مەكتەپ
تۇرسىن ءنازيليا
