Bılım..!Bır qalamnyŋ ūşymen jazylyp, barşa qauymnyŋ jüregıne jol tartady, bır auyzdan aitylyp, keŋ ölkemdı şarlaǧan osynau bır ystyq söz, ystyq köŋıl lebızı ,bügın ǧana emes, bar uaqytta da qantamyrymyzdyŋ lüpıl - bülkılındei estıledı bızge. İä, būl – bükıl qazaq jūrtynyŋ, düiım Qazaqstan elınıŋ qyzu qūştarlyqpen, sarqylmas süiıspenşılıkpen aitar, ardaq tūtar asyly. Ol – öleŋ, ol – än, ol – sūlulyq, ol – asqaq arman, ol – şalqyǧan däulet, körkeigen säulet! Eldık tuymyz tıgılgen ülken üiımız, altyn şaŋyraǧymyz da osynda jatyr. Jarastyǧymyzdyŋ da, jaqsylyǧymyzdyŋ da, tynyştyǧymyzdyŋ da qiiasy, mahabbatymyzdyŋ da ūiasy–bılımde. Qazaqstan - Täuelsız el, bılımdı ūrpaǧymen maqtanady.Sol täuelsızdık jolynda qazaq babam ne körmedı deseŋızşı?!Ata babam aŋsaǧan erkındıktıŋ,eldıktıŋ tuyn jelbıretu bızdıŋ basty maqsatymyz bolatyn ūrpaqqa tereŋ bılım men tärbie beru, babalarym aŋsaǧandai boluy tiıs.Men qazaqpyn deitın ärbır adamnyŋ jüregınıŋ tükpırınde Abaiǧa degen bır jyly sezım jatatyny mälım.Abai naǧyz adam mūratyn qalyptastyryp qana qoiǧan joq,elmen bırge maqsatqa jetudıŋ şynaiy joldaryn körsete bıldı. El..! Köptegen halyqtardyŋ,adal jandardyŋ basyn qosyp,bırlık pen tatulyqta ūstap tūratyn kielı söz. Al sol eldı qoldaityn da, qorǧaityn da,elın ,jerın süiıspenşılıkpen aialaityn da dana,şeşen,aqyn jandy –dara tūlǧa. Mıne,men de aqyn jandy dara tūlǧa retınde Abai Qūnanbaiūly atamyzdy maqtan tūtar edım. Nege? Öitkenı , ol qazaq halqy üşın ,qazaq halqynyŋ öskeleŋ ūrpaqtary üşın bılım negızın qalap,halyqty bılımge, parasattylyqqa ,tälım-tärbiege şaqyra otyryp,bılımge qūştarlyǧyn oiata bıldı. Qasiettı qazaq dalasy talai ūly ǧūlamalardy düniege alyp keldı,alyp kele bermek..!Qazaq topyraǧynan kökıregı oiau,közı aşyq,oişyl azamattar bükıl şyǧys arab-parsy mädenietın meŋgergen ,öz şyǧarmalaryn köpke ortaq tılde jazatyn,keiıngı ūrpaqqa amanat etıp,mūra etıp qaldyra bıletın azamattarymyz sausaqpen sanarlyq deuge bolady.Olardyŋ ışınde aty älemge tanylǧan ūly ǧūlamalarymyz-Äbu Nasyr äl-Farabi men Abai atamyz.Biyl 2020 jyly «Älemnıŋ ekınşı ūstazy»atanǧan,küllı türkı jūrtynyŋ bas oişyly, Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧy IýNESKO kölemınde, Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 175 jyldyǧy memlekettık deŋgeide toilanu üstınde.Bızde būl atauly künderdı öz aramyzda atalarymyzǧa arnap türlı ıs-şaralar ūiymdastyryp, halqymyzdyŋ tarihynan taǧylym alyp, ūly babalarymyzdy ärdaiym ūlyqtap jürudı bızdıŋ paryzymyz dep bılemın.Bız üşın būl mereitoilardyŋ maŋyzdylyǧy erekşe.Tarihi datany aqyl parasatpen,saliqaly deŋgeide atap ötkızuge öz ülesımdı qosyp jürmın.Ūly tūlǧalardy taǧylymdary men oitolǧamdary bızge keleşekke qanat bıtırerdei äser beredı. «Tarihyn bılmegen, tübın bılmes» degen qanatty sözdı sanamyzǧa sıŋırıp,ösıp kelemız. Menıŋ oiymşa,Äl-Farabi men Abaidyŋ mūragerlık sabaqtastyǧy şyǧarmaşyl adamdardyŋ şabytyn şaryqtatatyny belgılı,ǧūlama oişyldardyŋ ömırlerı keleşek ūrpaqqa ülgı,ǧylymǧa äkelgen ülesterı orasan zor dep aita alamyn.Äl-Farabi 872-950 jyldary ömır sürgen qazaq topyraǧynan şyqqan ūly danyşpan. Otyrar qalasynda türkı tektes äulette düniege kelgen.Äkesı äskerbasy bolyp, jastaiynan türlı ǧalymdardyŋ eŋbegımen tanysyp,özıne täjıribe jinaqtai bıldı dep oilaimyn. Äl-Farabi dünienıŋ bılım jäne oi tarihynan qūrmetpen oryn alǧan ūly türık ǧalymy, oişyly.Fizika, himiia, medisina, matematikaǧa öz ülesın qosqany belgılı boldy. Jastaiynan bılımge qūştar jas balaǧa talai jandar taŋqalǧan desedı,aqyl-oiynyŋ ūşqyrlyǧy men bılımınıŋ moldyǧy alysqa qaratyp,qolynan jeteledı,bırneşe tılderdı bıldı, äsırese arab,parsy,türık tılderın jetık meŋgerıp,Baǧdat şaharynda Ūly oişyl bıraz jyldar ǧylymi ızdenıspen ainalysqany barynşa bılımge degen qūştarlyǧyn körsetedı.Elden asqan zerektıgımen oiyn-sauyqtardan özın aulaq ūstap,logika, matematika ǧylymdaryn tereŋ zertteidı.Uaqytynyŋ köpşılıgın ǧylymǧa jolyna arnap,danalardyŋ ızın quǧan filosof atanuy,medisina salasyn tolyq meŋgeruı osyǧan sebep bolǧandai...Äl-Farabi tūrmysy jūpyny tūrǧanyna qaramai, ǧylymmen ainalysuyn jalǧastyryp, logika ǧylymyn tereŋ zertteidı. Ne degen jomarttyq deseŋızşı, qolyndaǧy bar qarjysyna kıtap satyp alyp, kündız-tünı ǧylymmen ainalysu jalyqtyrmai,tabandylyq tanytqany kımdı de bolsa taŋdandyrary sözsız.Baq qarauylşysy bola jürıp,baqtaǧy aǧaştardy zerttep,mai şamnyŋ jaryǧymen talai tomdardy oqyp şyǧyp,öz eŋbekterın jazyp,esımın älem tanytty.Öz zamanynyŋ bıregei tūlǧasyna ainaluy tolaǧai eŋbegınıŋ arqasynda dep bılemın.Eŋbekterı şartarapqa taraǧan soŋ esımı düniege äigılı boldy.Ūly oişyl qarapaiym kiınetın,tūrmysyna asa nazar audarmaityn,tıptı keide qara sumen küneltetın,bıraq ǧylymnan qol üzbegenı bız üşın ülgı alarlyq jait.Ülken qyzmetke de qyzyqpady,tanym örısın keŋeitıp,ǧylymnyŋ aluan türlerımen,önermen şūǧyldanǧany quantady.Ol keremet öleŋ de aitqan,qobyzda oinaǧan.Qobyz aspabyn jasap,küi tartqan Qorqyt Ata deimız.Şyn mänınde Qorqyt atadan keiın äl-Farabi de qobyzdy damytyp,onyŋ qūlaǧynda oinaǧan oişyl,köp tılde söilegen ǧūlama adam bola tūra tek qazaqtyŋ ǧana emes,qazaq halqy qalyptasa qoimaǧan kezeŋde ömır sürgendıkten,bükıl türkı halyqtaryna ortaq tūlǧa bolyp qalyptasyp,mūrasy türkı halyqtarynyŋ ruhani negızın qalady deuge bolady.Saz önerlerınıŋ qyr-syrlaryn tekserıp jürıp,tereŋ igergen ǧūlama köp ışektı ǧajaiyp aspap oilap tabady,mūnyŋ özı ülken jetıstık deuge äbden bolady.Oişyldyŋ aspapta bır kısıdei oinap,düiım jūrttyŋ közderıne jas,köŋılderıne quanyş syilaidy.Äl-Farabidıŋ jetpıske tarta kıtaptary men zertteu jūmystary bar ekenı belgılı.Abai men Äl-Farabidıŋ arasyndaǧy ūqsastyǧyna toqtalsam,är kezeŋnıŋ ǧasyrǧa bergısız bırtuar adamdary sol sekıldı qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken ūly tūlǧalary mıne osylar dep aitar edım.Ösiet etıp qaldyrǧan ǧibrat sözderındı ülken ündestık,ūqsastyq bar.Ǧūlama, dana, dara, kemeŋger oişyldardyŋ ǧibrat sözderı men oi-tolǧamdary künı bügınge deiın maŋyzyn joǧaltpaǧan halyqtyŋ asyl mūrasy,ädebietımızdıŋ ainasy ıspettes.Ekı oişylǧa ortaq Farabi«Ärbır adamnyŋ düniede öz orny bar»,dese Abaidyŋ jaŋaşa közqarasy «Sen de bır kırpış düniege,ketıgın tap ta,bar qalan!»,-dep ärbır adamnyŋ ömırde özınıŋ orny bar ekenın tılge tiek etken.Demek būl oişyldardyŋ maqsaty qaraŋǧy halyqty alǧa süireu,barynşa halyqqa kömek qolyn sozu dep tüsınemın. Abaidyŋ jürıp ötken joly sara jol,bız osy jolmen jürsek adaspaimyz.Bılımge jastaiynan qūmar Abai öz betınşe bılım aluǧa şyndap kırısıp,tıl üirene bastaǧan,būl öte jaqsy qasiet.Bai-quatty otbasynan şyqsa da kiımge qyzyqpady,qolyna tiyn- teben tüse qalsa, gazet,jurnaldar satyp alyp,auylyndaǧy özınen keiıngı şäkırtterıne alyp baryp beretın.Qazır bızde kerısınşe barlyǧy daiyn,ärqaisymyzda ūialy telefon,internet,daiyn kıtapty alyp oqyǧysy kelmeitın adamdar jeterlık.Bızdıŋ qoǧamdaǧy, ainalamyzdaǧy mäseleler är aluan.Esebın tauyp ömır süru,köşten artta qalmau, taǧysyn taǧy tolyp jatqan şyrmauy şeşuge kele bermeitın mäselelerge toly desek te bolady.Ädemı ömır sürudı kım jaman köredı.Ömırdı süru üşın eŋbek etu kerek ekendıgı belgılı.Qazırgı taŋda köp jastar daiyn düniege beiımdelıp alǧan, jan qinap tırlık jasaǧysy kelmeidı,bessausaq bırdei emes,barlyǧynyŋ oiynda bai bolyp ömır sürsem degen oi tūrady,bıraq oǧan qalai jetu kerektıgıne oilanbaidy da,oilap oiyna kelse de, äreket etuden qaşqaqtap,oŋai olja tapqysy kelıp tūrady.Oŋai olja tabamyn dep,tūtqyndalyp jatqandar qanşama...Ūly aqyn osyndai adamdardan jirendı.Eŋbekpen tapqan maldyŋ boiǧa sıŋımdılıgın aşyqtan aşyq körsetıp berıp kettı.İä,ärine ömırge kelgen ärbır pende dünie esıgın aşqannan keiın maŋyzdy ömır süruge qūqyly.Ömırden öz ornyn taba almai sandalatyndar qanşama deseŋızşı...Ömırdı süre jürıp tüiındeu, ūlylardyŋ ūlysynyŋ qolynan ǧana keletın dünie.Abai men Farabi ekı ǧūlamamyzdyŋ jürıp ötken ömırı maǧan köp oi salǧandai sezıldı.Demek bılımıŋ bolmasa öz jolyŋdy dūrys taŋdau ekıtalai degenge saiady.Qazır bızdıŋ zamanymyz osy ata-babalarymyz salyp ketken sara joldan adaspau,uaqytty tiımdı paidalanu,öner men bılımge beiım bolu,- dep tüsınemın. Ūly Abai özınıŋ balalyq şaǧyn äjesı men anasynyŋ qasynda ertegı,äŋgıme tyŋdap,ony köŋılge qondyryp,nätijesınde syni oilai alatyn tūlǧa bolyp qalyptasqan.Abaidyŋ boiynda tabylatyn barlyq jaqsy qasietter men önerge degen qūştarlyq anasy men äjesınıŋ tärbie önegesınde jatyr emes pe..!Ärbır adamnyŋ boiynda ystyq qairat,nūrly aqyl,jyl jürek qasietterı bar dep jetınşı qara sözınde jazǧan.Adamnyŋ boiynda alǧa talpynys boluy kerek,onsyz adammyn deu artyqşylyq siiaqty.Düniede eş närse öz mūratyna qairatsyz jete almaidy.Kündelıktı adam balasy ǧylym men bılımdı oqyp üirenıp,jalyqpai ızdenudıŋ arqasynda belgılı bır nätijege jeterı anyq.Adam boiyndaǧy ızdenu qasietı-qairattyŋ ısı.Adasyp bara jatqan boidy qaita jiǧyzyp alatyn da-ystyq qairattyŋ qolynan keledı.Bız ǧylym men bılımdı aqylsyz üirene almaimyz.Aitqaly otyrǧan adamnyŋ ärbır sözı aqyl-sanadan süzılıp öterı tabiǧi qūbylys.Al denemızdıŋ negızı müşesı- jürek bolsa ol denesınıŋ patşasy.Sol denemızdı alyp jüretın janymyz da jürekte meken etep,adam boiyndaǧy qan da jürekten taramai ma..?Adamnyŋ ıs-äreketınıŋ bärı jyly jürek qalauymen bolady emes pe..?Aqylsyz eşteŋe tabylmaidy,amal da aqyldan şyǧyp ıske asady.Adam boiyndaǧy jaqsylyqtyŋ da jamandyqtyŋ da ızdegenın tauyp beretın aqyl,aqyldyŋ qyry köp,jürek aqyldyŋ köp qyryna bırdei jüre bermeidı.Jaqsylyq aitqanǧa könıp,jamandyq aitqanǧa ermeidı.Qairattyŋ küşı mol bolǧanymen ony da jürek öz erkıne jıbermeidı.Mūnda tereŋ filosofiialyq oi jatyr emes pe..? Ükımettıŋ qaulysymen 10 tamyz-Abai künı bolyp jariialanyp, memlekettık merekeler küntızbesıne engızıldı.Būl kün jyl saiyn halyqtyq meiram retınde atalyp ötıletın boldy. Qorytyndylai kele, biyl Ūly aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 175 jyl,Äbu Nasyr Äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1150jyl tolyp otyrǧan şaqta, bükıl el bolyp,mol ädebi mūralaryn halyqaralyq, respublikalyq deŋgeide atap ötu paryzymyz.Ǧūlamalardyŋ ǧibratty sözderın, bırneşe öleŋderın jatqa jattap ,qaida jürsem de aityp,baiqaulardan jüldelı oryndar alyp jürmın.Būl da bolsa öz Otanyma qosqan ülesım dep bılemın...Farabidıŋ, dana Abaidyŋ şyǧarmalarynda, ǧibrat sözderınde de -bılım, meiırbandylyq, sūlulyq turaly köp aitylyp,ekı ǧūlama aqyl men bılımnıŋ biık mänın därıpteidı,-dep oilaimyn.Bılımdı bolu degen
sözdıŋ maǧynasy - belgısız
närsenı aşuǧa qabılettı
bolu degen ūǧym.
Äbu Nasyr Äl-Farabi
Abai atyndaǧy №26 orta mektep
Tūrsyn Näzilia
