قازاق حالقىنىڭ ەڭ كەڭ تاراعان مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى دومبىرا ەكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا دومبىرا ۇنىمەن باياندالاتىن دەرەكتەر وتە كوپ. نازارلارىڭىزعا دومىراعا قاتىستى جەتى دەرەك پەن اڭىز اڭگىمە ۇسىنامىز.
1. دومبىرا – ەڭ ەجەلگى اسپاپتاردىڭ ءبىرى. الماتى وبلىسىندا بيلەپ جۇرگەن ادامداردىڭ تاسقا قاشالىپ سالىنعان سۋرەتى جانە قازىرگى دومبىراعا ۇقسايتىن اسپاپتىڭ سۋرەتى تابىلعان. سۋرەتتەر نيوليت داۋىرىنە جاتادى. دەمەك، دومبىرانىڭ ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەگەن ءسوز.
2. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي دومبىرا اسپابىندا ويناعان. ول مۋزىكانى ادام جانىن تاربيەلەۋگە ارنالعان قۇرال ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن.
3. قازاقستاندا دومبىرا ساباعى مىندەتتى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. بۇعان دەيىن جوو مەن ارنايى مەكتەپتەردە وقىتىلىپ كەلگەن ءداستۇرلى مۋزىكا ەندى جاپپاي وقىتىلاتىن بولدى. جۋىردا 6-7 سىنىپتارعا ارنالعان وقۋلىق دايىن بولدى.
4. قازاقتىڭ اتاقتى ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ پاريجدە دومبىرا ۇنىمەن ەۋروپانى تاڭداي قاقتىرسا، ونىڭ ءىزىن بەلگىلى جىراۋ الماس الماتوۆ جالعاپ، ءپاريجدى تاڭ قالدىرعان ەكىنشى ادام اتاندى. سونداي-اق، قايرات بايبوسىنوۆ ، ەرلان رىسقالي، ۇلجان بايبوسىنوۆا، ديماش قۇدايبەرگەن سەكىلدى ونەرپازدار دا الىس-جاقىن ەلدەرگە دومبىرا ءۇنىن ەستىرتىپ ءجۇر.
امىرە قاشاۋباەۆ الماس الماتوۆ
5.قازاق اقىندارى دومبىراعا بايلانىستى كوپتەگەن ولەڭدەر شىعارعان. ءشومىشباي ساريەۆتىڭ "دالامىزدىڭ ءۇنىسىڭ سەن، دومبىرا!", قادىر مىرزا-ءالىنىڭ «ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا» دەگەن سوزدەرى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. دومبىراعا بايلانىستى كوپتەگەن اندەر شىقتى. سولاردىڭ شوقتىعى بيىگى - كەڭەس دۇيسەكەەۆتىڭ "دومبىرا تۋرالى باللادا" ءانى.
ك.دۇيسەكەەۆ،ش.ساريەۆ، ق.مىرزا-ءالى
6. دومبىرا گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن. 2010 جىلى قىتايدىڭ شىڭجاڭ وڭىرىندەگى تولى اۋدانىنىڭ 10 مىڭ دومبىراشىسى ءبىر ساتتە قازاق حالقىنىڭ «كەڭەس» كۇيىن ورىندادى.
شىڭجان قازاقتارى
7. ەلىمىزدە ايتىس اقىندارى اراسىندا 2012 جىلدان باستاپ "التىن دومبىرا" سايىسى وتكىزىلىپ تۇرادى. ونىڭ العاشقى جەڭىمپازى – مۇحتار نيازوۆ.
تومەندەگى فوتودا دومبىرا قۇرىلىمى كورسەتىلگەن.
دومبىرا تۋرالى اڭىزدار
بابالارىمىز ونەردى «ارعى الەممەن» سىرلاسۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ۇعىنعاندىقتان ونى ۇنەمى تىلسىممەن، سيقىرلىقپەن بايلانىستىرىپ كيەلى سيپاتتا ۇعىنعان. بايىرعى تانىمدا ونەردى ءومىردىڭ جالعاسى، شەكسىز، ماڭگىلىك، ادامنىڭ قايتا جارالۋىنىڭ قۇرالى رەتىندە رامىزدەيتىنىن وسى تۋرالى اڭىزداردان بىلۋگە بولادى.
ەرتە، ەرتە، ەرتە زاماندا، «ەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن» كەلەتە، زاماندا، ەلىم دەپ ەگىلىپ، توعىز تاراۋ ەلدىڭ تاريحىن جادىندا ساقتاعان قارت جىرشى بولىپتى. كارىلىك جەڭىپ، ءدام تاۋسىلار ءسات تايانعانىن سەزىنگەن ول، بۇكىل ەل-جۇرتتىڭ، ءۇرىم-بۇتاعىن جيناپ: «ۋا، جاراندار، قازىر مەنىڭ كوكىرەگىمدە توعىز تارۋدىڭ شەجىرەسى قاتتاۋلى. ەل ەسىندە قالار شارۋانى وزىممەن بىرگە جاساسىپ، بىرگە قارتايعان وسىش ءبىر ەسكى دومبىرامنىڭ كومەگىمەن ۇلكەن-كىشىگە پاش ەتىپ كەلدىم. كوز جۇمار شاقتا بىلگەنىمدى كىمگە قالدىرام دەپ ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ، شەشىمىن تاپپادىم. ەندىگىسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر»،- دەگەن ەكەن.
جاس-كارىسى، ەرلى-زايىپتىسى، جارلى-جاقىبايى تۇگەلدەي جينالعان جۇرت ءوزارا كەڭەسىپ، توعىز تاراۋدى قارت جىراۋدىڭ دومبىراسىنىڭ شاناعىنا قۇيۋ كەرەك دەپ شەشكەن ەكەن. سوندا وسىنشا بايلىق ونىڭ قۋىس موينىنان شىعىپ كەتپەسىن، ءhام توعىز تاراۋدىڭ بەلگىسى بولسىن دەپ بۇكىل ەل بولىپ دومبىراعا توعىز توسقاۋلى پەرنە، ال قارت جىراۋدىڭ قۇرمەتىنە اسپاپتىڭ بەتىنە ەكىنشى ىشەك تاققان ەكەن.
وسىدان بارىپ ونىڭ شاناعى كەڭەيىپ، موينى ۇزارىپ، شەجىرەلى سىر شەرتەەتىن حالىق مۇراسى – التىن دومبىرا بولىپ سول زاماننان قالعان ەكەن.
بۇل اڭىزدا دومبىرانىڭ ەكىنشى ىشەگى، توعىز پەرنەسىنىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى دا اڭگىمەلەنەدى. ياعني، دومبىرانىڭ موينى ۇزارىپ، قوس ىشەكتى بولىپ جەتىلدىرىلگەنى تاڭبالانعان. مۇندا دومبىرا بۇرىننان بار، تەك ونىڭ پەرنەلەرى مەن ەكىنشى ىشەگىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى ايتىلادى.
دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن كەيدە «تاۋقۇدىرەت» كۇيىنىڭ اڭىزىمەن دە بايلانىستىرادى.
تاۋقۇدىرەت دەگەن قۇس جالقى قاناتتى بولىپ جارالانعاندىقتان ۇشا الاماي، قينالىپ، قور بولادى. قۇسالانعان ول كەلەسى ءبىر سىڭار قانات تاۋقۇدىرەتپەن قۇشاقتاسىپ، ەكەۋى بىرىن-ءبىرى دەمەپ، اسپانعا كوتەرىلەدى. بىرەۋى ۇرعاشى، كەلەسىسى ەركەك ەكەن. ولاردان تۋعان بالاپانعا قوس قانات بىتكەن. وسى بەرەكەلى تىرلىككە قاراپ وتىرىپ، كۇيشى دومبىراعا قوس ىشەك تاعىپ، «تاۋقۇدىرەت» دەگەن كۇيدى شىعارعان ەكەن.
ال، كەلەسى اڭىزدا العاشقى دومبىرانىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى باياندالادى:
ەرتەدە، قىلىشىنان قان تامعان قاhارلى ءبىر حاننىڭ جالعىز بويجەتكەن قىزى كەدەي جىگىتكە عاشىق بولىپ، كوڭىل قوسىپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى ءبىلىپ قويعان حان جىگىتتى دارعا استىرادى. جىگىت ولگەننەن كەيىن قىز مەزگىلىنە جەتپەي، ءبىر ۇل، ءبىر قىز تابادى. كوپ كوزىنەن، ەل سوزىنەن سەسكەنگەن حان جامان اتقا قالماۋدىڭ امالىن ىزدەپ، قوس ءبۇلدىرشىننىڭ كوزىن جويۋدى استىرتىن مىستان كەمپىرگە تاپسىرادى.
مىستان كەمپىر ومىرگە جاڭا كەلگەن سابيلەردى كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە اپارىپ، بيىك وسكەن جاپ-جاسىل اعاشتىڭ باسىنا قىزدى – شىعىسقا، ۇلدى – باتىسقا اپارىپ ءىلىپ كەتەدى. نارەستەلەردىڭ كوز-جاسى تامعان اعاش بۇتاقتارى سۋالىپ، قۋارا باستايدى. قوس جۇرەك سوعۋىن توقتاتقاندا، بايتەرەك تە ءوسۋىن دوعارادى. ەل ىشىندەگى وسەك ءسوز، وتىرىك وكپەگە شىداماعان پاتشانىڭ قىزى ەگىزىن ىزدەپ جولعا شىعادى. بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالمايدى. كۇلكىسىز كۇندەر، ۇيقىسىز تۇندەر، ارمانمەن ايلار، جىلاۋمەن جىلدار وتەدى. قاتتى شارشاپ دىڭكەسى قاتقان قىز ابدەن قۋارىپ، قابىعى ءتۇسىپ، شىرۋگە اينالعان بيىك اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ قيسايادى. ۇيىقتاپ كەتكەن سوڭ، ونى ءبىر سۇيكىمدى ساز، سيقىرلى اۋەن وياتادى. قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭ تىڭداسا ءان سالىپ تۇرعان قاسىنداعى بيىك اعاش ەكەن. قىز كۇندىز قوس ءبۇلدىرشىنىن ىزدەپ، تۇندە وسى «ءانشى» اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ، نەشە ءتۇرلى اۋەز ەستىپ، كوڭىل جۇباتىپ، تىنىعىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى اينالاعا كوز سالماق بولعان قىز اعاشتىڭ باسىنا شىعامىن دەپ ونى قۇلاتىپ الادى. بىراق كوپ ۇزاماي سامال سوعىپ، «ءانشى» اعاش قايتا زارلاي جونەلەدى. قىز ونىڭ قۇپياسىن بىلمەك بولىپ تەكسەرەدى. اعاش جۋان تۇبىنەن باسىنا دەيىن قۋىس ەكەن. جىڭىشكە باسىنىڭ ەكى جاعىندا بۇتاقتان بۇتاققا كەرىلىپ قالعان ىشەكتەردى كورەدى. بۇل - قىزدىڭ ەكى بالاسىنان قالعان جۇرناق ەدى. باتىس جاعىنداعى ىشەك بوستاۋ، ال، شىعىس جاعىنداعى ىشەك قاتتى قاتتى تارتىلىپتى. ەگىزىنىڭ ولىمىنەن حابارى جوق قىز ەندى اعاش نەگە ءان سالاتىنىنىن تۇسىنەدى دە، ءوزى دە قۋىس اعاش جاساپ الىپ، ماناعى ىشەكتى سوعان تاعادى. شەرتىپ كورسە، ءۇن جۇرەگىنە جاعىپ، جانىنا جايلى ەستىلەدى. قىز بايعۇس بوستاۋ تارتىلعان ىشەككە ءۇنى مۇڭدى شىعاتىندىقتان، «ۇلىم - مۇڭلىق» دەپ، ال اششى، تىم زارلى شىعاتىندىقتان، قاتتى تارتىلعان ىشەككە «قىزىم - زارلىق» دەپ ات قويىپ، كۇندىز-ءتۇنى قولىنان تاستاماي، كۇي شىعارىپ، ەل كەزىپ، ەگىزىن ىزدەپ كەتكەن ەكەن...
بۇل اڭىزدا دومبىرانىڭ العاش رەت قالاي پايدا بولعاندىعى باياندالعان. ياعني، قوس نارەستە رۋحىنىڭ اعاش دومبىرا كەيپىندە «قايتا تىرىلگەندىگى» تۋرالى يشارا بار. دومبىرانىڭ ۇستىڭگى بوستاۋ ىشەگى مۇڭلىق ۇلدان، تومەنگى قاتتى ىشەگى زارلىق قىزدان پايدا بولىپ اڭىزدالۋى - بايىرعى دۋاليستىك تانىمنىڭ اسەرى ەكەندىگى ايقىن. دالىرەك ايتقاندا، ميف كەز كەلگەن جايتتى جۇپتىق قايتالاس اۋانىندا عانا تۇسىندىرەدى، بۇل دا سونىڭ ءبىر كورىنىسى.
قورىتا ايتقاندا، دومبىراعا حالىق رۋحىنىڭ، ءدىلىنىڭ، ارمان-شەرىنىڭ، ساعىنىشى مەن سىرىنىڭ ءنىلى ابدەن جۇعىپ، التىن اڭىز بوپ سىڭگەنىن، دومبىرا وتكەندى ورالتىپ، ولگەندى تىرىلتەتىن قۇدىرەتتى اسپاپ ەكەنىن جوعارىداعى مىسالداردان انىق بايقاۋعا بولادى.
دايىنداعان: اسقار گۇلۆيرا،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
