Qazaq halqynyń eń keń taraǵan mýzykalyq aspaptarynyń biri dombyra ekeni belgili. Qazaqtyń arǵy-bergi tarıhynda dombyra únimen baıandalatyn derekter óte kóp. Nazarlaryńyzǵa domyraǵa qatysty jeti derek pen ańyz áńgime usynamyz.
1. Dombyra – eń ejelgi aspaptardyń biri. Almaty oblysynda bılep júrgen adamdardyń tasqa qashalyp salynǵan sýreti jáne qazirgi dombyraǵa uqsaıtyn aspaptyń sýreti tabylǵan. Sýretter nıolıt dáýirine jatady. Demek, dombyranyń tórt myń jyldyq tarıhy bar degen sóz.
2. Álemniń ekinshi ustazy Ábý Nasyr Ál-Farabı dombyra aspabynda oınaǵan. Ol mýzykany adam janyn tárbıeleýge arnalǵan qural ekendigin aıtyp ketken.
3. Qazaqstanda dombyra sabaǵy mindetti pán retinde oqytylady. Buǵan deıin JOO men arnaıy mektepterde oqytylyp kelgen dástúrli mýzyka endi jappaı oqytylatyn boldy. Jýyrda 6-7 synyptarǵa arnalǵan oqýlyq daıyn boldy.
4. Qazaqtyń ataqty ánshisi Ámire Qashaýbaev Parıjde dombyra únimen Eýropany tańdaı qaqtyrsa, onyń izin belgili jyraý Almas Almatov jalǵap, Parıjdi tań qaldyrǵan ekinshi adam atandy. Sondaı-aq, Qaırat Baıbosynov , Erlan Rysqalı, Uljan Baıbosynova, Dımash Qudaıbergen sekildi ónerpazdar da alys-jaqyn elderge dombyra únin estirtip júr.
Ámire Qashaýbaev Almas Almatov
5.Qazaq aqyndary dombyraǵa baılanysty kóptegen óleńder shyǵarǵan. Shómishbaı Sarıevtiń "Dalamyzdyń únisiń sen, dombyra!", Qadir Myrza-Áliniń «Naǵyz qazaq – qazaq emes, Naǵyz qazaq – dombyra» degen sózderi el arasyna keń taraǵan. Dombyraǵa baılanysty kóptegen ánder shyqty. Solardyń shoqtyǵy bıigi - Keńes Dúısekeevtiń "Dombyra týraly ballada" áni.
K.Dúısekeev,Sh.Sarıev, Q.Myrza-Áli
6. Dombyra Gınnestiń rekordtar kitabyna engen. 2010 jyly Qytaıdyń Shyńjań óńirindegi Toly aýdanynyń 10 myń dombyrashysy bir sátte qazaq halqynyń «Keńes» kúıin oryndady.
Shyńjan qazaqtary
7. Elimizde aıtys aqyndary arasynda 2012 jyldan bastap "Altyn dombyra" saıysy ótkizilip turady. Onyń alǵashqy jeńimpazy – Muhtar Nııazov.
Tómendegi fotoda dombyra qurylymy kórsetilgen.
Dombyra týraly ańyzdar
Babalarymyz ónerdi «arǵy álemmen» syrlasýdyń quraly retinde uǵynǵandyqtan ony únemi tylsymmen, sıqyrlyqpen baılanystyryp kıeli sıpatta uǵynǵan. Baıyrǵy tanymda ónerdi ómirdiń jalǵasy, sheksiz, máńgilik, adamnyń qaıta jaralýynyń quraly retinde rámizdeıtinin osy týraly ańyzdardan bilýge bolady.
Erte, erte, erte zamanda, «er etigimen sý keshken» kelete, zamanda, elim dep egilip, toǵyz taraý eldiń tarıhyn jadynda saqtaǵan qart jyrshy bolypty. Kárilik jeńip, dám taýsylar sát taıanǵanyn sezingen ol, búkil el-jurttyń, úrim-butaǵyn jınap: «Ýa, jarandar, qazir meniń kókiregimde toǵyz tarýdyń shejiresi qattaýly. El esinde qalar sharýany ózimmen birge jasasyp, birge qartaıǵan osysh bir eski dombyramnyń kómegimen úlken-kishige pash etip keldim. Kóz jumar shaqta bilgenimdi kimge qaldyram dep júz oılanyp, myń tolǵanyp, sheshimin tappadym. Endigisin ózderiń bilińder»,- degen eken.
Jas-kárisi, erli-zaıyptysy, jarly-jaqybaıy túgeldeı jınalǵan jurt ózara keńesip, toǵyz taraýdy qart jyraýdyń dombyrasynyń shanaǵyna quıý kerek dep sheshken eken. Sonda osynsha baılyq onyń qýys moınynan shyǵyp ketpesin, hám toǵyz taraýdyń belgisi bolsyn dep búkil el bolyp dombyraǵa toǵyz tosqaýly perne, al qart jyraýdyń qurmetine aspaptyń betine ekinshi ishek taqqan eken.
Osydan baryp onyń shanaǵy keńeıip, moıny uzaryp, shejireli syr sherteetin halyq murasy – altyn dombyra bolyp sol zamannan qalǵan eken.
Bul ańyzda dombyranyń ekinshi ishegi, toǵyz pernesiniń qalaı paıda bolǵandyǵy da áńgimelenedi. Iaǵnı, dombyranyń moıny uzaryp, qos ishekti bolyp jetildirilgeni tańbalanǵan. Munda dombyra burynnan bar, tek onyń perneleri men ekinshi isheginiń paıda bolý tarıhy aıtylady.
Dombyranyń qos isheginiń paıda bolý tarıhyn keıde «Taýqudiret» kúıiniń ańyzymen de baılanystyrady.
Taýqudiret degen qus jalqy qanatty bolyp jaralanǵandyqtan usha alamaı, qınalyp, qor bolady. Qusalanǵan ol kelesi bir syńar qanat taýqudiretpen qushaqtasyp, ekeýi birin-biri demep, aspanǵa kóteriledi. Bireýi urǵashy, kelesisi erkek eken. Olardan týǵan balapanǵa qos qanat bitken. Osy berekeli tirlikke qarap otyryp, kúıshi dombyraǵa qos ishek taǵyp, «Taýqudiret» degen kúıdi shyǵarǵan eken.
Al, kelesi ańyzda alǵashqy dombyranyń qalaı paıda bolǵandyǵy baıandalady:
Ertede, qylyshynan qan tamǵan qaharly bir hannyń jalǵyz boıjetken qyzy kedeı jigitke ǵashyq bolyp, kóńil qosyp júredi eken. Muny bilip qoıǵan han jigitti darǵa astyrady. Jigit ólgennen keıin qyz mezgiline jetpeı, bir ul, bir qyz tabady. Kóp kózinen, el sózinen seskengen han jaman atqa qalmaýdyń amalyn izdep, qos búldirshinniń kózin joıýdy astyrtyn mystan kempirge tapsyrady.
Mystan kempir ómirge jańa kelgen sábılerdi kóz kórmes, qulaq estimes jerge aparyp, bıik ósken jap-jasyl aǵashtyń basyna qyzdy – shyǵysqa, uldy – batysqa aparyp ilip ketedi. Nárestelerdiń kóz-jasy tamǵan aǵash butaqtary sýalyp, qýara bastaıdy. Qos júrek soǵýyn toqtatqanda, báıterek te ósýin doǵarady. El ishindegi ósek sóz, ótirik ókpege shydamaǵan patshanyń qyzy egizin izdep jolǵa shyǵady. Barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaıdy. Kúlkisiz kúnder, uıqysyz túnder, armanmen aılar, jylaýmen jyldar ótedi. Qatty sharshap dińkesi qatqan qyz ábden qýaryp, qabyǵy túsip, shirýge aınalǵan bıik aǵashtyń túbine kelip qısaıady. Uıyqtap ketken soń, ony bir súıkimdi saz, sıqyrly áýen oıatady. Qulaq túrip, tyń tyńdasa án salyp turǵan qasyndaǵy bıik aǵash eken. Qyz kúndiz qos búldirshinin izdep, túnde osy «ánshi» aǵashtyń túbine kelip, neshe túrli áýez estip, kóńil jubatyp, tynyǵyp júredi. Bir kúni aınalaǵa kóz salmaq bolǵan qyz aǵashtyń basyna shyǵamyn dep ony qulatyp alady. Biraq kóp uzamaı samal soǵyp, «ánshi» aǵash qaıta zarlaı jóneledi. Qyz onyń qupııasyn bilmek bolyp tekseredi. Aǵash jýan túbinen basyna deıin qýys eken. Jińishke basynyń eki jaǵynda butaqtan butaqqa kerilip qalǵan ishekterdi kóredi. Bul - qyzdyń eki balasynan qalǵan jurnaq edi. Batys jaǵyndaǵy ishek bostaý, al, shyǵys jaǵyndaǵy ishek qatty qatty tartylypty. Egiziniń óliminen habary joq qyz endi aǵash nege án salatynynyn túsinedi de, ózi de qýys aǵash jasap alyp, manaǵy ishekti soǵan taǵady. Shertip kórse, ún júregine jaǵyp, janyna jaıly estiledi. Qyz baıǵus bostaý tartylǵan ishekke úni muńdy shyǵatyndyqtan, «ulym - Muńlyq» dep, al ay, tym zarly shyǵatyndyqtan, qatty tartylǵan ishekke «qyzym - Zarlyq» dep at qoıyp, kúndiz-túni qolynan tastamaı, kúı shyǵaryp, el kezip, egizin izdep ketken eken...
Bul ańyzda dombyranyń alǵash ret qalaı paıda bolǵandyǵy baıandalǵan. Iaǵnı, qos náreste rýhynyń aǵash dombyra keıpinde «qaıta tirilgendigi» týraly ıshara bar. Dombyranyń ústińgi bostaý ishegi Muńlyq uldan, tómengi qatty ishegi Zarlyq qyzdan paıda bolyp ańyzdalýy - baıyrǵy dýalıstik tanymnyń áseri ekendigi aıqyn. Dálirek aıtqanda, mıf kez kelgen jaıtty juptyq qaıtalas aýanynda ǵana túsindiredi, bul da sonyń bir kórinisi.
Qoryta aıtqanda, dombyraǵa halyq rýhynyń, diliniń, arman-sheriniń, saǵynyshy men syrynyń nili ábden juǵyp, altyn ańyz bop sińgenin, dombyra ótkendi oraltyp, ólgendi tiriltetin qudiretti aspap ekenin joǵarydaǵy mysaldardan anyq baıqaýǵa bolady.
Daıyndaǵan: Asqar Gúlvıra,
"Adyrna" ulttyq portaly
