Dombyra turaly 7 derek pen aŋyz

Qazaq halqynyŋ eŋ keŋ taraǧan muzykalyq aspaptarynyŋ bırı dombyra ekenı belgılı. Qazaqtyŋ arǧy-bergı tarihynda dombyra ünımen baiandalatyn derekter öte köp. Nazarlaryŋyzǧa domyraǧa qatysty jetı derek pen aŋyz äŋgıme ūsynamyz. 1. Dombyra – eŋ ejelgı aspaptardyŋ bırı. Almaty oblysynda bilep jürgen adamdardyŋ tasqa qaşalyp salynǧan suretı jäne qazırgı dombyraǧa ūqsaityn aspaptyŋ suretı tabylǧan. Suretter niolit däuırıne jatady. Demek,  dombyranyŋ tört myŋ jyldyq tarihy bar degen söz. 2. Älemnıŋ ekınşı ūstazy Äbu Nasyr Äl-Farabi dombyra aspabynda oinaǧan. Ol muzykany adam janyn tärbieleuge arnalǧan qūral ekendıgın aityp ketken. 3. Qazaqstanda  dombyra sabaǧy mındettı pän retınde oqytylady. Būǧan deiın JOO men arnaiy mektepterde oqytylyp kelgen dästürlı muzyka endı jappai oqytylatyn boldy. Juyrda 6-7 synyptarǧa arnalǧan oqulyq daiyn boldy. 4. Qazaqtyŋ ataqty änşısı Ämıre Qaşaubaev Parijde dombyra ünımen Europany taŋdai qaqtyrsa, onyŋ ızın belgılı jyrau Almas Almatov jalǧap, Parijdı taŋ qaldyrǧan ekınşı adam atandy. Sondai-aq, Qairat Baibosynov , Erlan Rysqali, Ūljan Baibosynova, Dimaş Qūdaibergen sekıldı önerpazdar da alys-jaqyn elderge dombyra ünın estırtıp jür. Ämıre Qaşaubaev                          Almas Almatov   5.Qazaq aqyndary dombyraǧa bailanysty köptegen öleŋder şyǧarǧan. Şömışbai Sarievtıŋ "Dalamyzdyŋ ünısıŋ sen, dombyra!", Qadır Myrza-Älınıŋ «Naǧyz qazaq – qazaq emes, Naǧyz qazaq – dombyra» degen sözderı el arasyna keŋ taraǧan. Dombyraǧa bailanysty köptegen änder şyqty. Solardyŋ şoqtyǧy biıgı - Keŋes Düisekeevtıŋ "Dombyra turaly ballada" änı. K.Düisekeev,Ş.Sariev, Q.Myrza-Älı 6. Dombyra Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna engen. 2010 jyly Qytaidyŋ Şyŋjaŋ öŋırındegı Toly audanynyŋ 10 myŋ dombyraşysy bır sätte qazaq halqynyŋ «Keŋes» küiın oryndady. Şyŋjan qazaqtary 7. Elımızde aitys aqyndary arasynda 2012 jyldan bastap "Altyn dombyra" saiysy ötkızılıp tūrady. Onyŋ alǧaşqy jeŋımpazy – Mūhtar Niiazov.     Tömendegı fotoda dombyra qūrylymy körsetılgen.  

Dombyra turaly aŋyzdar

Babalarymyz önerdı «arǧy älemmen» syrlasudyŋ qūraly retınde ūǧynǧandyqtan ony ünemı tylsymmen, siqyrlyqpen bailanystyryp kielı sipatta ūǧynǧan. Baiyrǧy tanymda önerdı ömırdıŋ jalǧasy, şeksız, mäŋgılık, adamnyŋ qaita jaraluynyŋ qūraly retınde rämızdeitının osy turaly aŋyzdardan bıluge bolady. Erte, erte, erte zamanda, «er etıgımen su keşken» kelete, zamanda, elım dep egılıp, toǧyz tarau eldıŋ tarihyn jadynda saqtaǧan qart jyrşy bolypty. Kärılık jeŋıp, däm tausylar sät taianǧanyn sezıngen ol, bükıl el-jūrttyŋ, ürım-būtaǧyn jinap: «Ua, jarandar, qazır menıŋ kökıregımde toǧyz tarudyŋ şejıresı qattauly. El esınde qalar şaruany özımmen bırge jasasyp, bırge qartaiǧan osyş bır eskı dombyramnyŋ kömegımen ülken-kışıge paş etıp keldım. Köz jūmar şaqta bılgenımdı kımge qaldyram dep jüz oilanyp, myŋ tolǧanyp, şeşımın tappadym. Endıgısın özderıŋ bılıŋder»,- degen eken. Jas-kärısı, erlı-zaiyptysy, jarly-jaqybaiy tügeldei jinalǧan jūrt özara keŋesıp, toǧyz taraudy qart jyraudyŋ dombyrasynyŋ şanaǧyna qūiu kerek dep şeşken eken. Sonda osynşa bailyq onyŋ quys moinynan şyǧyp ketpesın, häm toǧyz taraudyŋ belgısı bolsyn dep bükıl el bolyp dombyraǧa toǧyz tosqauly perne, al qart jyraudyŋ qūrmetıne aspaptyŋ betıne ekınşı ışek taqqan eken. Osydan baryp onyŋ şanaǧy keŋeiıp, moiny ūzaryp, şejırelı syr şerteetın halyq mūrasy – altyn dombyra bolyp sol zamannan qalǧan eken. Būl aŋyzda dombyranyŋ ekınşı ışegı, toǧyz pernesınıŋ qalai paida bolǧandyǧy da äŋgımelenedı. Iаǧni, dombyranyŋ moiny ūzaryp, qos ışektı bolyp jetıldırılgenı taŋbalanǧan. Mūnda dombyra būrynnan bar, tek onyŋ pernelerı men ekınşı ışegınıŋ paida bolu tarihy aitylady. Dombyranyŋ qos ışegınıŋ paida bolu tarihyn keide «Tauqūdıret» küiınıŋ aŋyzymen de bailanystyrady. Tauqūdıret degen qūs jalqy qanatty bolyp jaralanǧandyqtan ūşa alamai, qinalyp, qor bolady. Qūsalanǧan ol kelesı bır syŋar qanat tauqūdıretpen qūşaqtasyp, ekeuı  bırın-bırı demep, aspanǧa köterıledı. Bıreuı ūrǧaşy, kelesısı  erkek eken. Olardan tuǧan balapanǧa qos qanat bıtken. Osy berekelı tırlıkke qarap otyryp, küişı dombyraǧa qos ışek taǧyp, «Tauqūdıret» degen küidı şyǧarǧan eken. Al, kelesı aŋyzda alǧaşqy dombyranyŋ qalai paida bolǧandyǧy baiandalady: Ertede, qylyşynan qan tamǧan qaharly bır hannyŋ jalǧyz boijetken qyzy  kedei jıgıtke ǧaşyq bolyp, köŋıl qosyp jüredı eken. Mūny bılıp qoiǧan han jıgıttı darǧa astyrady. Jıgıt ölgennen keiın qyz mezgılıne jetpei, bır ūl, bır qyz tabady. Köp közınen, el sözınen seskengen han jaman atqa qalmaudyŋ amalyn ızdep, qos büldırşınnıŋ közın joiudy astyrtyn mystan kempırge tapsyrady. Mystan kempır ömırge jaŋa kelgen säbilerdı köz körmes, qūlaq estımes jerge aparyp, biık ösken jap-jasyl aǧaştyŋ basyna qyzdy – şyǧysqa, ūldy – batysqa aparyp ılıp ketedı. Närestelerdıŋ köz-jasy tamǧan aǧaş būtaqtary sualyp, quara bastaidy. Qos jürek soǧuyn toqtatqanda, bäiterek te ösuın doǧarady. El ışındegı ösek söz, ötırık ökpege şydamaǧan patşanyŋ qyzy egızın ızdep jolǧa şyǧady. Barmaǧan jerı, baspaǧan tauy qalmaidy. Külkısız künder, ūiqysyz tünder, armanmen ailar, jylaumen jyldar ötedı. Qatty şarşap dıŋkesı qatqan qyz äbden quaryp, qabyǧy tüsıp, şıruge ainalǧan biık aǧaştyŋ tübıne kelıp qisaiady. Ūiyqtap ketken soŋ, ony bır süikımdı saz, siqyrly äuen oiatady. Qūlaq türıp, tyŋ tyŋdasa än salyp tūrǧan qasyndaǧy biık aǧaş eken. Qyz kündız qos büldırşının ızdep, tünde osy «änşı» aǧaştyŋ tübıne kelıp, neşe türlı äuez estıp, köŋıl jūbatyp, tynyǧyp jüredı. Bır künı ainalaǧa köz salmaq bolǧan qyz aǧaştyŋ basyna şyǧamyn dep ony qūlatyp alady. Bıraq köp ūzamai samal soǧyp, «änşı» aǧaş qaita zarlai jöneledı. Qyz onyŋ qūpiiasyn bılmek bolyp tekseredı. Aǧaş juan tübınen basyna deiın quys eken. Jıŋışke basynyŋ ekı jaǧynda būtaqtan būtaqqa kerılıp qalǧan ışekterdı köredı. Būl - qyzdyŋ  ekı balasynan qalǧan jūrnaq edı. Batys jaǧyndaǧy ışek bostau, al, şyǧys jaǧyndaǧy ışek qatty qatty tartylypty. Egızınıŋ ölımınen habary joq qyz endı aǧaş nege än salatynynyn tüsınedı de, özı de quys aǧaş jasap alyp, manaǧy ışektı soǧan taǧady. Şertıp körse, ün jüregıne jaǧyp, janyna jaily estıledı. Qyz baiǧūs bostau tartylǧan ışekke ünı mūŋdy şyǧatyndyqtan, «ūlym - Mūŋlyq» dep, al aşy, tym zarly şyǧatyndyqtan, qatty tartylǧan ışekke «qyzym - Zarlyq» dep at qoiyp, kündız-tünı qolynan tastamai, küi şyǧaryp, el kezıp, egızın ızdep ketken eken... Būl aŋyzda dombyranyŋ alǧaş ret qalai paida bolǧandyǧy baiandalǧan. Iаǧni, qos näreste ruhynyŋ aǧaş dombyra keipınde «qaita tırılgendıgı» turaly işara bar. Dombyranyŋ üstıŋgı bostau ışegı Mūŋlyq ūldan, tömengı qatty ışegı Zarlyq qyzdan paida bolyp aŋyzdaluy - baiyrǧy dualistık tanymnyŋ äserı ekendıgı aiqyn. Dälırek aitqanda, mif kez kelgen jaitty jūptyq qaitalas auanynda ǧana tüsındıredı, būl da sonyŋ bır körınısı. Qoryta aitqanda, dombyraǧa halyq ruhynyŋ, dılınıŋ, arman-şerınıŋ, saǧynyşy men syrynyŋ nılı äbden jūǧyp, altyn aŋyz bop sıŋgenın, dombyra ötkendı oraltyp, ölgendı tırıltetın qūdırettı aspap ekenın joǧarydaǧy  mysaldardan anyq baiqauǧa bolady.

Daiyndaǧan: Asqar Gülvira,

"Adyrna" ūlttyq portaly