جەلتوقسانشى، "قايسار جۇرەك" ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى شارا بولەگەنقىزى بۇل ماقالاسىندا ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ازابىن تارتقان وتباسىنىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەيدى. ءبىر عانا وتباسىنىڭ جاي-كۇيىنەن تۇتاس دالانىڭ مۇڭى سەزىلەدى...
مەن ەركەلەۋ ءوستىم. جاسى ۇلكەن تۋىستارىمنىڭ اڭگىمەلەرىنە ونشا قۇلاق اسىپ، ءمان بەرە بەرمەپپىن. جاسىم كەلە سول مىنەزىمە قاتتى وكىندىم. ويتكەنى، ول جاي عانا اڭگىمە ەمەس، ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ، ءتىپتى ۇلتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن بىلمەپپىن. اڭگىمەنى ۇلشا اجەم اندا-ساندا ايتىپ قالاتىن. سوندا مەنىڭ ساعىمجان اپام «اپكە، نە قىلاسىز وندايلاردى جاس بالاعا ايتىپ. قۇر بەكەر جۇرەگىن اۋىرتاسىز. بۇلار باسقا ۇكىمەتتىڭ بالالارى ەمەس پە؟» - دەيتىن. ال ۇلشا اجەم: «ءيا، دۇرىس. بۇلارعا بەلگى (تاڭبا) دە قويىپ تاستاعان» - دەيتىن. «بەلگى» دەپ – وسپاعا قارسى ەكپەنىڭ يىعىمىزداعى تىرتىق بوپ قالعان ورنىن ايتاتىن. كەيدە كەڭەس داۋىرىندە ءبىزدىڭ ءسۇيىپ كورەتىن باندا، باي-قۇلاقتار تۋرالى كينولارىن قاراپ وتىرسام، ۇلشا اجە: «ءاي، بالام-اي، بۇنىڭ ءبارى وتىرىك قوي» - دەپ، قاسىمنان وتە شىعاتىن. وسى كىسى ىلعي نەگە وسىلاي سويلەيدى ەكەن دەپ، ويلانىپ قالاتىنمىن. وقىماعان، ساۋاتسىز ادام عوي دەپ قوياتىنمىن ىشتەن. ولە-ولگەنشە ناماز وقىپ، ورازاسىن ۇستاپ كەتتى. 98 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. بالا كەزىمدە بىلمەدىم، كەيىن وسكەندە ءبىلدىم، ول كىسى سوۆەت وكىمەتىن مويىنداماي، قىزىل پاسپورتىن الماي كەتكەن ەكەن. ءوزى وتكەن-كەتكەن داتالاردى جادىندا مىقتى ساقتاۋ قابىلەتى بار ءتىرى ەنتسيكلوپەديا بولاتىن.
ۇلشا اجە ءۇيدىڭ ءۇشىنشىسى، وزىنەن ۇلكەن ەكى اپكەسى بار (اتتارى ەسىمدە جوق), جالعىز ءىنىسى ساعىندىق (ساعىمجان اپامنىڭ اكەسى), ەڭ كەنجەلەرى ساعيرا، داۋلەتتى جانۇيادان شىققان، وزدەرى دە داۋلەتتى ادامدارعا كەلىن بولعان ادامدار ەكەن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاندا، كوپەس بولعان قايىن اتاسىن قايتا-قايتا كامپەسكەلەي بەرگەن سوڭ، ءۇرىم-بۇتاقتارىمەن ەلدەن كەتپەكشى بولىپ شەشىپ، الدىمەن ەر ازاماتتار قاشىپ، ورنىعىپ العان سوڭ بالا-شاعا، ايەلدەردى كوشىرىپ اكەتەمىز دەگەن ويلارى ىسكە اسپاي قالىپتى. شىندىعىندا ەرلەردىڭ قايدا قالعاندارى بەلگىسىز، سول كەتكەننەن حابار-وشارسىز. ءسويتىپ، ۇلكەن ءبىر اۋلەتتىڭ ويرانى شىعىپتى.
ال، ءىنىسى ساعىندىق قاسقا دەگەن انامىزبەن باس قوسىپ، 12 بالا ءسۇيىپتى. ەڭ ۇلكەنى – ساعىمجان مەنىڭ اپام. ىنىلەرى: قۇسايىن، قاسەن، قادىر، قىدىر، قۋاندىق، قۋانىش. سىڭلىلەرىنىڭ ەسىمدەرى – ايبارشىن، گۇلبارشىن، پەريزات. قالعاندارىنىڭ اتتارى ەسىمدە جوق. جايلاۋلارى قارعالى تاۋىنىڭ باۋىرىندا، قىستاۋلارى ۇزىن قارعالى وزەنىنىڭ بويىندا، مالدارىن باعىپ، باقىتتى كۇن كەشىپ جاتقاندا، بولشەۆيكتەر "باي-قۇلاق" دەپ ءۇش رەت كامپەسكەلەپ، بۇل وتباسىنىڭ دا وتىن ءوشىرىپ، وشاعىن توڭكەرگەن ەكەن. ءۇشىنشى رەت كونفيسكاتسيالاۋعا كەلگەندە، اتامىزدىڭ استىنداعى جالعىز اتى مەن اجەمىزدىڭ تىگىن ماشيناسىن الىپ كەتىپتى. سوندا، ەندى كەلسە بالالارىمىزعا قاستاندىق جاساي ما دەگەن ۇرەي بويلارىنا سىڭگەنى سونشالىق، ءبىر ورىندا وتىرماي، وزەندى جاعالاپ، ارى قاراي كوشە بەرەدى ەكەن. قال-جاعدايلارىن بىلەيىن دەپ، ىزدەپ كەلگەن اپكە-قارىنداستارى بۇرىنعى جۇرتتان ىنىلەرىنىڭ وتاۋىن تاپپاي قالادى ەكەن. جەۋگە ازىق جوق، اشتىقتان، اۋرۋدان بالالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شەتىنەپ، ولە بەرىپتى... قاسقا انامىز دا ومىردەن ءوتىپتى. 1 جىلدان سوڭ، اتامىز ءبىر جەسىر قىرعىز ايەلگە ۇيلەنىپتى. سوڭىندا ساعىمجان اپام، تەتە ءىنىسى قۇسايىن جانە ەڭ كەنجە ءىنىسى قۋاندىق ءتىرى قالىپتى. ەلدى اشارشىلىق جالماعان زاماندا، ۇيىندەگى بار جارايتىن زاتتى الىپ، ازىق-تۇلىككە ايىرباس جاساۋ ءۇشىن بابالارىمىز «قىرعىز اسادى» ەكەن. قورداي اسۋىنان ءوتىپ، قانت، توقماق، پىشپەك قالالارىنا بارىپ، ايىرباس، ساۋدا جاساپ، بالالارىن اسىرايتىن بولعان. ساعىندىق اتامىز دا، باسقا ون ءبىر اۋىلداس-تۋىستارىمەن ات-ارباعا زاتتارىن تيەپ، ۇلكەندەرى – ساعىمجان مەن قۇسايىندى ەلدە قالدىرىپ، كەنجەسى 4-5 جاسار قۋاندىقتى الىپ، قىرعىز ايەلى ۇشەۋى قىرعىز اسىپتى. الايدا ولار قورداي اسۋىنا جەتكەندە اياق استىنان كۇن رايى بۇزىلىپ، جاڭبىر ارالاس بۇرشاق جاۋادى. جۇرگىنشىلەردىڭ ات-ارباسى تايعاناقتاپتاپ، سونى امان الىپ قالامىن دەپ جانتالاسقان اتامىز قۇزدان قۇلاپ، باقيلىق بولىپتى. اۋىلداستارى سول تاۋدا ءمايىتتى تاسپەن كومىپ، جانازاسىن شىعارعان. قىرعىز ەلىنە جەتكەن سوڭ اتامىزدىڭ ايەلى: «ولەر كۇيەۋىم ءولدى، مەن توركىنىمە كەلدىم. ەندى مەن وسىندا قالامىن» - دەپ، كەتىپ قالىپتى. اكەسىز قالعان قۋاندىقتى اۋىلداستارى قايتسەك تە ەلگە امان جەتكىزەمىز دەپ ارى قاراي جىلجي بەرەدى. دىتتەگەن جەرگە تۇندەلەتىپ جەتىپ، قالا سىرتىنداعى ۇيگە سۇرانىپ كىرىپتى. سول ءۇيدىڭ يەلەرى جاسى كەلگەن شال مەن كەمپىر كۇتپەگەن قوناقتارىنا اسىقتى جىلىك اسىپ، سورپاسىن ۇلكەندەرگە، ال جىلىكتى جاس بالاعا ۇسىنىپ، ەرتەڭ بازارعا بالانى الىپ بارماي-اق، بىزگە تاستاپ كەتىڭدەر. مازاسى كەتەدى. جول ۇستىندەمىز عوي، قايتار جولدا الىپ كەتەرسىڭدەر دەپ اقىل ايتىپتى. جولاۋشىلار كونەدى. بازارعا بارىپ، ايىرباستارىن جاساپ، ساعىندىق اتامىزدىڭ دا ارباسىنا بيداي، ۇن، تارى، ماي سياقتى ازىقتى باسىپ، الگى كەمپىر-شالعا كەلسە، ۇيدە ەشكىم جوق. بالانى الىپ، قاشىپ كەتىپتى. كورشىلەرى بىلمەدىك، بايقامادىقتان اسپاپتى. ەندى قايتەدى؟ ءبىر ۇيدەن كەتكەن ءۇش ادامنىڭ ەشقايسىسى جوق، ازىن-اۋلىق ازىق تيەلگەن ات اربانى ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى جاسوسپىرىمگە اكەپ، تابىس ەتىپتى. بۇنى ەستىگەن ساعىندىق اتانىڭ قارىنداسى – ساعيرا انامىز جەتىم قالعان ەكەۋىن بورالداي جاققا الىپ كەتىپتى. قۇسايىندى مەكتەپكە بەرەدى. ول وتە زەرەك ەكەن، ورىسشا دا ۇيرەنىپ العان. جاقسى وقىپ جۇرگەنىندە بيلىك وكىلدەرى ءوزىمىز وقىتامىز دەپ، تۇرگەنگە الىپ كەتەدى. كانيكۋلعا ءوزى كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. ەندى بىردە (1940 جىل بولسا كەرەك) «مەنىڭ جاسىم تولدى، بالەن كۇنى تالعاردان اسكەرگە اتتانامىن» دەگەن سوڭ، الدىن-الا ات اربامەن تالعارعا جەتىپ، تۋىستارى قۇسايىندى شىعارىپ سالادى. 1,5-2 اي دەگەندە «مەن امان-ەسەنمىن. فين سوعىسىندامىن. ۋايىمداماڭدار، بۇل سوعىس جاقىندا اياقتالادى. بىراق ءال-ءازىر ەلگە قايتپايمىز. ءبىر جاڭالىق بار. اسكەري قۇپيا بولعاندىقتان، ايتا المايمىن. جاقىندا وزدەرىڭ دە ەستىرسىڭدەر» دەپ، اسكەري فورمادا تۇسكەن سۋرەتىن سالىپ جىبەرىپتى. تۋرا وسىنداي حات پەن سۋرەتتى الماتىدا تۇراتىن قاسقا اناسىنىڭ تۋعان باۋىرى ايدارحانعا دا جىبەرىپتى. بىراق بۇل العاشقى جانە ەڭ سوڭعى حاتى بولىپتى. قازا تاپتى، حابار-وشارسىز كەتتى نەمەسە باسقا حات-حابار كەلمەگەن. اپا-اجەلەرىم اتادان قالعان جالعىزىم دەپ، ولە-ولگەنشە جولىن توسىپ ءوتتى.
1975 جىلى مەن 9 كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىنا وراي، «ەشكىم دە ۇمىتىلمايدى، ەشنارسە دە ۇمىتىلمايدى» دەگەن ۇرانمەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ بوزداقتارىن مەملەكەت بويىنشا ىزدەۋ جۇمىستارى ءجۇردى. سوندا العاش رەت اپالارىمنىڭ ەستەلىكتەرىمەن سسسر-دىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا ىزدەۋ سالدىم. قولداعى جالعىز فوتونى دا جىبەردىم. ول كەزدە كسەروكس تا جوق. ءوزىم بالامىن، كوشىرمەنى دە الىپ قالماپپىن. اجە-اپالارىم قايتىس بولدى. سودان بەرى كوپ اقپارات ۇمىت بولدى. ول كىسىنىڭ اتى قۇسايىن ەكەنىنە دە كەيدە كۇماندانىپ قالامىن. تۋعان جىلىن 1921-22 دەپ كورسەتىپ ءجۇرمىن، ويتكەنى ساعىمجان اپام 1919 جىلعى. فاميلياسى ساعىندىقوۆ بولۋ كەرەك. بىراق ەش مالىمەت الا المادىق. كەيىن ايدارحان اكەمىزدىڭ (ول كىسى 1967 جىلى قايتىس بولعان) ۇيىندەگى سۋرەتتى قولدانا باستادىم. ول سۋرەتتىڭ ارتىندا قاسقانىڭ ۇلى دەگەن عانا ءسوز جازىلعان. ال ارحيۆكە كەتكەن فوتودا ءبىر قالانىڭ اتى، تاعى ءبىر سوزدەر، داتا جازىلعان-تىن. ولار ەسىمدە قالماپتى.
ىزدەۋگە سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا تۇراتىن جەرلەسىمىز قارمىسوۆا دەگەن حانىم كومەكتەسىپ باستاپ ەدى. تۇرگەن تاۋلارىندا 1938-1939 جىلدارى نكۆد-نىڭ قۇپيا اسكەري بازاسى بولعانى تۋرالى اقپاراتتى سول كىسى تاپقان. ول بازادا دايىندىقتان وتكەن 43 ەر بالانى ء(تىزىمى جوق) فين سوعىسىنا اتتاندىرعان سوڭ، ول بازا قاراكەمەردەگى اسكەري ءبولىمنىڭ بالانسىنا وتكەنىن ايتقان. فين سوعىسىندا قازا تاپقانداردىڭ ءتىزىمى بار دا، قاتىسقانداردىڭ ءتىزىمى جوق. ىزدەۋ جۇمىسىندا سول جاعىنان قيىندىق بار. قارمىسوۆا حانىم مەزگىلسىز قايتىس بولدى. ىزدەۋىمىز توقىراپ قالدى. «اتامىزعا امانات» توبىنا جازدىم. مۇمكىن سول جاقتان كومەك بولار.
ءبىر جولى مەنىڭ قولىما قايرات ءماميدىڭ اتاسى ماميەۆ ابدىرازاق تۋرالى «امانات» دەگەن كىتاپ ءتۇستى. ول كىسى دە تۇرگەننىڭ پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنەن فين سوعىسىنا اتتانىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، اۋىر جاراقاتتان مۇگەدەك بولىپ، ەلگە قايتىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستازدىق ەتىپتى. بۇگىنگى تاڭدا الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنداعى قىزىلاسكەر اۋىلدىق مەكتەبى سول كىسىنىڭ اتىمەن اتالادى ەكەن. ەندى ارنايى تۇرگەنگە بارىپ، بولسا مۇراعاتتارىن اقتارىپ كورمەكشىمىن. مۇمكىن فاميليا، اتى-ءجونى باسقاشا بولىپ، ەسىمە ءتۇسىپ، اتام تابىلىپ قالار. ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن.
مىنە، وسىلاي قىلىشىنان قان تامعان قىزىل كوزدى قىزىل يمپەريانىڭ قازاق دالاسىنا كەلىپ، مامىراجاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان موماقان قازاق حالقىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، سونشالىقتى گەنوتسيدقا ۇشىراتقانى تاريحتا بولماعان قاتىگەزدىك پەن جاۋىزدىق دەپ بىلەمىن. قازاقتىڭ تۇبىنە جەتكەن سول كوممۋنيستىك پارتيا ءالى دە ومىرشەڭ، وكىنىشكە وراي. قازاقتى مال-جانىنان ايىرىپ، اشارشىلىقتى قولدان جاساعان قىلمىسكەر، قۋجاق گولوششەكيننىڭ ىستەگەنى ازداي، نەمەرەسى ماشكەۆيچ بۇگىنگى كۇنى قازاقتى ناسىبەسىنەن ايىرىپ، جەر بايلىعىن سۇلىكشە سورىپ وتىر. بار قازاق قوسىلىپ تۋلاقتاي جەرگە قولى جەتە الماي وتىرعاندا، بۇنىڭ ءبىر ءوزى قازاقتىڭ جارتى بايلىعىن يەمدەنىپ العان. قازاقتان الا الماعان نە ءوشى بار بۇلاردىڭ؟ نە دەگەن ادىلەتسىزدىك، نە دەگەن ورنى تولماس قاسىرەت؟!
جانىم اۋىرادى...
شارا ەرگەباەۆا،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
