Jeltoqsanshy, "Qaısar júrek" uıymynyń jetekshisi Shara Bólegenqyzy bul maqalasynda stalındik repressııanyń azabyn tartqan otbasynyń taǵdyryn sýretteıdi. Bir ǵana otbasynyń jaı-kúıinen tutas dalanyń muńy seziledi...
Men erkeleý óstim. Jasy úlken týystarymnyń áńgimelerine onsha qulaq asyp, mán bere bermeppin. Jasym kele sol minezime qatty ókindim. Óıtkeni, ol jaı ǵana áńgime emes, bizdiń áýlettiń, tipti ultymyzdyń ótken tarıhynyń bir bólshegi ekenin bilmeppin. Áńgimeni Ulsha ájem anda-sanda aıtyp qalatyn. Sonda meniń Saǵymjan apam «Ápke, ne qylasyz ondaılardy jas balaǵa aıtyp. Qur beker júregin aýyrtasyz. Bular basqa úkimettiń balalary emes pe?» - deıtin. Al Ulsha ájem: «Iá, durys. Bularǵa belgi (tańba) de qoıyp tastaǵan» - deıtin. «Belgi» dep – ospaǵa qarsy ekpeniń ıyǵymyzdaǵy tyrtyq bop qalǵan ornyn aıtatyn. Keıde keńes dáýirinde bizdiń súıip kóretin banda, baı-qulaqtar týraly kınolaryn qarap otyrsam, Ulsha áje: «Áı, balam-aı, bunyń bári ótirik qoı» - dep, qasymnan óte shyǵatyn. Osy kisi ylǵı nege osylaı sóıleıdi eken dep, oılanyp qalatynmyn. Oqymaǵan, saýatsyz adam ǵoı dep qoıatynmyn ishten. Óle-ólgenshe namaz oqyp, orazasyn ustap ketti. 98 jasynda dúnıeden ozdy. Bala kezimde bilmedim, keıin óskende bildim, ol kisi Sovet ókimetin moıyndamaı, qyzyl pasportyn almaı ketken eken. Ózi ótken-ketken datalardy jadynda myqty saqtaý qabileti bar tiri enıklopedııa bolatyn.
Ulsha áje úıdiń úshinshisi, ózinen úlken eki ápkesi bar (attary esimde joq), jalǵyz inisi Saǵyndyq (Saǵymjan apamnyń ákesi), eń kenjeleri Saǵıra, dáýletti januıadan shyqqan, ózderi de dáýletti adamdarǵa kelin bolǵan adamdar eken. Keńes úkimeti ornaǵanda, kópes bolǵan qaıyn atasyn qaıta-qaıta kámpeskeleı bergen soń, úrim-butaqtarymen elden ketpekshi bolyp sheship, aldymen er azamattar qashyp, ornyǵyp alǵan soń bala-shaǵa, áıelderdi kóshirip áketemiz degen oılary iske aspaı qalypty. Shyndyǵynda erlerdiń qaıda qalǵandary belgisiz, sol ketkennen habar-osharsyz. Sóıtip, úlken bir áýlettiń oırany shyǵypty.
Al, inisi Saǵyndyq Qasqa degen anamyzben bas qosyp, 12 bala súıipti. Eń úlkeni – Saǵymjan meniń apam. Inileri: Qusaıyn, Qasen, Qadyr, Qydyr, Qýandyq, Qýanysh. Sińlileriniń esimderi – Aıbarshyn, Gúlbarshyn, Perızat. Qalǵandarynyń attary esimde joq. Jaılaýlary Qarǵaly taýynyń baýyrynda, qystaýlary Uzyn Qarǵaly ózeniniń boıynda, maldaryn baǵyp, baqytty kún keship jatqanda, bolshevıkter "baı-qulaq" dep úsh ret kámpeskelep, bul otbasynyń da otyn óshirip, oshaǵyn tóńkergen eken. Úshinshi ret konfıskaııalaýǵa kelgende, atamyzdyń astyndaǵy jalǵyz aty men ájemizdiń tigin mashınasyn alyp ketipti. Sonda, endi kelse balalarymyzǵa qastandyq jasaı ma degen úreı boılaryna sińgeni sonshalyq, bir orynda otyrmaı, ózendi jaǵalap, ary qaraı kóshe beredi eken. Qal-jaǵdaılaryn bileıin dep, izdep kelgen ápke-qaryndastary burynǵy jurttan inileriniń otaýyn tappaı qalady eken. Jeýge azyq joq, ashtyqtan, aýrýdan balalary birinen soń biri shetinep, óle beripti... Qasqa anamyz da ómirden ótipti. 1 jyldan soń, atamyz bir jesir qyrǵyz áıelge úılenipti. Sońynda Saǵymjan apam, tete inisi Qusaıyn jáne eń kenje inisi Qýandyq tiri qalypty. Eldi asharshylyq jalmaǵan zamanda, úıindegi bar jaraıtyn zatty alyp, azyq-túlikke aıyrbas jasaý úshin babalarymyz «qyrǵyz asady» eken. Qordaı asýynan ótip, Qant, Toqmaq, Pishpek qalalaryna baryp, aıyrbas, saýda jasap, balalaryn asyraıtyn bolǵan. Saǵyndyq atamyz da, basqa on bir aýyldas-týystarymen at-arbaǵa zattaryn tıep, úlkenderi – Saǵymjan men Qusaıyndy elde qaldyryp, kenjesi 4-5 jasar Qýandyqty alyp, qyrǵyz áıeli úsheýi qyrǵyz asypty. Alaıda olar Qordaı asýyna jetkende aıaq astynan kún raıy buzylyp, jańbyr aralas burshaq jaýady. Júrginshilerdiń at-arbasy taıǵanaqtaptap, sony aman alyp qalamyn dep jantalasqan atamyz quzdan qulap, baqılyq bolypty. Aýyldastary sol taýda máıitti taspen kómip, janazasyn shyǵarǵan. Qyrǵyz eline jetken soń atamyzdyń áıeli: «Óler kúıeýim óldi, men tórkinime keldim. Endi men osynda qalamyn» - dep, ketip qalypty. Ákesiz qalǵan Qýandyqty aýyldastary qaıtsek te elge aman jetkizemiz dep ary qaraı jyljı beredi. Dittegen jerge túndeletip jetip, qala syrtyndaǵy úıge suranyp kiripti. Sol úıdiń ıeleri jasy kelgen shal men kempir kútpegen qonaqtaryna asyqty jilik asyp, sorpasyn úlkenderge, al jilikti jas balaǵa usynyp, erteń bazarǵa balany alyp barmaı-aq, bizge tastap ketińder. Mazasy ketedi. Jol ústindemiz ǵoı, qaıtar jolda alyp ketersińder dep aqyl aıtypty. Jolaýshylar kónedi. Bazarǵa baryp, aıyrbastaryn jasap, Saǵyndyq atamyzdyń da arbasyna bıdaı, un, tary, maı sııaqty azyqty basyp, álgi kempir-shalǵa kelse, úıde eshkim joq. Balany alyp, qashyp ketipti. Kórshileri bilmedik, baıqamadyqtan aspapty. Endi qaıtedi? Bir úıden ketken úsh adamnyń eshqaısysy joq, azyn-aýlyq azyq tıelgen at arbany úıelmeli-súıelmeli eki jasóspirimge ákep, tabys etipti. Buny estigen Saǵyndyq atanyń qaryndasy – Saǵıra anamyz jetim qalǵan ekeýin Boraldaı jaqqa alyp ketipti. Qusaıyndy mektepke beredi. Ol óte zerek eken, oryssha da úırenip alǵan. Jaqsy oqyp júrgeninde bılik ókilderi ózimiz oqytamyz dep, Túrgenge alyp ketedi. Kanıkýlǵa ózi kelip-ketip júredi. Endi birde (1940 jyl bolsa kerek) «meniń jasym toldy, bálen kúni Talǵardan áskerge attanamyn» degen soń, aldyn-ala at arbamen Talǵarǵa jetip, týystary Qusaıyndy shyǵaryp salady. 1,5-2 aı degende «Men aman-esenmin. Fın soǵysyndamyn. Ýaıymdamańdar, bul soǵys jaqynda aıaqtalady. Biraq ál-ázir elge qaıtpaımyz. Bir jańalyq bar. Áskerı qupııa bolǵandyqtan, aıta almaımyn. Jaqynda ózderiń de estirsińder» dep, áskerı formada túsken sýretin salyp jiberipti. Týra osyndaı hat pen sýretti Almatyda turatyn Qasqa anasynyń týǵan baýyry Aıdarhanǵa da jiberipti. Biraq bul alǵashqy jáne eń sońǵy haty bolypty. Qaza tapty, habar-osharsyz ketti nemese basqa hat-habar kelmegen. Apa-ájelerim atadan qalǵan jalǵyzym dep, óle-ólgenshe jolyn tosyp ótti.
1975 jyly men 9 klasta oqyp júrgenimde Jeńistiń 30 jyldyǵyna oraı, «Eshkim de umytylmaıdy, eshnárse de umytylmaıdy» degen uranmen Uly Otan soǵysynyń bozdaqtaryn memleket boıynsha izdeý jumystary júrdi. Sonda alǵash ret apalarymnyń estelikterimen SSSR-dyń ortalyq memlekettik muraǵatyna izdeý saldym. Qoldaǵy jalǵyz fotony da jiberdim. Ol kezde kseroks ta joq. Ózim balamyn, kóshirmeni de alyp qalmappyn. Áje-apalarym qaıtys boldy. Sodan beri kóp aqparat umyt boldy. Ol kisiniń aty Qusaıyn ekenine de keıde kúmándanyp qalamyn. Týǵan jylyn 1921-22 dep kórsetip júrmin, óıtkeni Saǵymjan apam 1919 jylǵy. Famılııasy Saǵyndyqov bolý kerek. Biraq esh málimet ala almadyq. Keıin Aıdarhan ákemizdiń (ol kisi 1967 jyly qaıtys bolǵan) úıindegi sýretti qoldana bastadym. Ol sýrettiń artynda Qasqanyń uly degen ǵana sóz jazylǵan. Al arhıvke ketken fotoda bir qalanyń aty, taǵy bir sózder, data jazylǵan-tyn. Olar esimde qalmapty.
Izdeýge Sankt-Peterbýrg qalasynda turatyn jerlesimiz Qarmysova degen hanym kómektesip bastap edi. Túrgen taýlarynda 1938-1939 jyldary NKVD-nyń qupııa áskerı bazasy bolǵany týraly aqparatty sol kisi tapqan. Ol bazada daıyndyqtan ótken 43 er balany (tizimi joq) Fın soǵysyna attandyrǵan soń, ol baza Qarakemerdegi áskerı bólimniń balansyna ótkenin aıtqan. Fın soǵysynda qaza tapqandardyń tizimi bar da, qatysqandardyń tizimi joq. Izdeý jumysynda sol jaǵynan qıyndyq bar. Qarmysova hanym mezgilsiz qaıtys boldy. Izdeýimiz toqyrap qaldy. «Atamyzǵa amanat» tobyna jazdym. Múmkin sol jaqtan kómek bolar.
Bir joly meniń qolyma Qaırat Mámıdiń atasy Mámıev Ábdirazaq týraly «Amanat» degen kitap tústi. Ol kisi de Túrgenniń pedagogıkalyq ýchılıesinen Fın soǵysyna attanyp, Uly Otan soǵysyna qatysyp, aýyr jaraqattan múgedek bolyp, elge qaıtypty. Ómiriniń sońyna deıin ustazdyq etipti. Búgingi tańda Almaty oblysy, Jambyl aýdanyndaǵy Qyzylásker aýyldyq mektebi sol kisiniń atymen atalady eken. Endi arnaıy Túrgenge baryp, bolsa muraǵattaryn aqtaryp kórmekshimin. Múmkin famılııa, aty-jóni basqasha bolyp, esime túsip, atam tabylyp qalar. Úmitimdi úzbeımin.
Mine, osylaı qylyshynan qan tamǵan qyzyl kózdi qyzyl ımperııanyń qazaq dalasyna kelip, mamyrajaı ómir súrip jatqan momaqan qazaq halqynyń shańyraǵyn ortasyna túsirip, sonshalyqty genoıdqa ushyratqany tarıhta bolmaǵan qatygezdik pen jaýyzdyq dep bilemin. Qazaqtyń túbine jetken sol Kommýnıstik partııa áli de ómirsheń, ókinishke oraı. Qazaqty mal-janynan aıyryp, asharshylyqty qoldan jasaǵan qylmysker, qýjaq Goloekınniń istegeni azdaı, nemeresi Mashkevıch búgingi kúni qazaqty násibesinen aıyryp, jer baılyǵyn súlikshe soryp otyr. Bar qazaq qosylyp týlaqtaı jerge qoly jete almaı otyrǵanda, bunyń bir ózi qazaqtyń jarty baılyǵyn ıemdenip alǵan. Qazaqtan ala almaǵan ne óshi bar bulardyń? Ne degen ádiletsizdik, ne degen orny tolmas qasiret?!
Janym aýyrady...
Shara Ergebaeva,
"Adyrna" ulttyq portaly
