وسپان باتىر ءسىلامۇلىنىڭ سوڭعى ءومىرى ءسوز بولعاندا باركول جەرىندە وتىرعان ونىڭ ورداسىنا قىتاي قىزىل ارمياسىنىڭ ەلشى جىبەرۋى تىلگە تيەك ەتىلەدى.
شىن مانىندە قىزىلدار مەن وسپاننىڭ بىرىگۋ قاۋپى كەڭەس وداعىن قۋاتتايتىن توپتار مەن بۇرىنعى «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» ورنىن يەلەپ وتىرعان «ءۇش ايماقشىلداردى» قاتتى الاڭداتتى. كەڭەس وداعىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە جانە ونىڭ يدەياسىنداعى ساياسي-اسكەري توپتارعا ولەردەي قارسى بولعان وسپان باتىردىڭ قىزىلداردىڭ سەنىمىنە بولەنۋى «جالعان توڭكەرىسشىلدەردىڭ» بەت-پەردەسىن ايپاراداي اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ جاۋ ساناعان ادامىن تاريح ساحناسىنا قايتا كوتەرىپ شىعاتىنداي ەدى. سىرتتا اقش جانە كەڭەس وداعى ءوز ۇپايلارىن تۇگەندەيتىن كۇشتەرگە قولداۋ كورسەتۋگە جانتالاسسا، ىشتەگى ىمىراعا كەلمەس الاۋىز توپتار دا باس پايداسىن ويلاپ، باقاي قۋلىقپەن ارپالىسقا ءتۇستى. ءسويتىپ ەندىگى جەردە باعىنىشتى بولعان شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى توپتار ىشىندە قىزىلدارعا كىم بۇرىن جاقسى كورىنىپ قالار ەكەن دەگەن قىزعانىش پەن باقتالاستىق قاتارىنان ءومىر سۇرگەن تايتالاسقان جاعداي قالىپتاستى. ولاردىڭ ىشىندە جاقسى كورىنۋ نيەتىندەگى جاعاتسىعاندار مەن جاۋلىق پيعىل تانىتىپ ۇركە قاراۋشىلار دا بار ەدى.
ەرلىكپەن باستالىپ، ورلىكپەن جالعاسقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن «بۇلىككە» بالاعان «ءۇش ايماق» وسپانعا بۇدان بۇرىن دا شوشىنا قارايتىن ەدى. بۇل تۋرالى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» («ۇلتتار» باسپاسى، 2000 جىل.) اتتى كىتاپتىڭ 340-بەتىندە: «وسپان، قاليبەك، جاۋجاپ (موڭعول) بۇلىگى ارت-ارتىنان تۋىلعاندىقتان، ءۇش ايماقتىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ، مۇشكىل حالگە كىرىپتار بولدى. ۇلتتىق ارميا اسكەري كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى تۇتاس ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە اۋىر قاتەر ءتوندىردى»، – دەپ جازادى.
1949 جىلى 26 تامىزدا حالىق ازاتتىق ارمياسى لانجۋدى باسىپ الدى.
قىتاي توراعاسى ماۋ زىدۋڭمەن قىتاي ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى جۋ دىنىڭ ورنالاستىرۋىنا ساي، قىتاي قىزىل ارمياسىنىڭ 2, 6 كورپۋستارى 1-ءشى اسكەري پولكتىڭ قولباسشىسى ۋاڭ جىننىڭ قولباسشىلىعىندا 1949 جىلى قازاننىڭ 10 كۇنى شىنجاڭدى ازات ەتۋدىڭ جورىعىن باستادى. شارلاۋشىلار قوسىنىنىڭ سوعىس اۆتوموبيل پولكى پولكوۆنيك حۋ جياڭنىڭ باسشىلىعىندا 10 قازان كۇنى جيۋشۋاننان اتتانىپ، 13 قازان كۇنى قۇمىلعا جەتىپ، 20 قازان كۇنى ساعات 15-تە ءۇرىمجى قالاسىنا كىردى. ىلە-شالا ۋاڭىنماۋ، گولىڭ باسشىلىعىنداعى 2 كورپۋستىڭ بولىمدەرى جانە لۋ يۋانفا، جاڭ شيانيۋ باسشىلىعىنداعى 6 كورپۋستىڭ بولىمدەرى شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنە كەلىپ ورنالاستى.
«وسىنداي جاعدايدا وسپاندى شالعان ءبىر ۇشىق بولدى. شىبارايعىر قاپاس باتىر ءوز الدىنا كەتىپ بارا جاتىپ، ۇرىمجىدەن قۇمىلعا كەتىپ بارا جاتقان گوڭشانداڭنىڭ (قىتاي كومپارتياسى) ءبىر سوعىس گەنەرالىن اتىپ تاستادى. ەكىنشى ۇشىق وسپان امەريكا كونسۋلى ماككيرناندى كوپكە دەيىن قاشىرىپ جىبەرمەي، قولىندا ساقتاپ وتىرعان بولاتىن» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى، «ساردار» 2008 ج،163-بەت).
ال، جاڭاعى اتىلعان گەنەرال تۋرالى «شىنجاڭدا بەلەڭ بەرگەن شىنايى ىستەر» (3-توم. ءۇرىمجى، 2009ج) اتتى كىتاپتىڭ 176 بەتىندە ونىڭ باندىلاردى جويۋعا اتتانعان قىزىل 16 دەۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى لو ءشاۋيۇي ەكەنىن ايتادى.
شىن مانىندە بۇل دا اسا ۇلكەن سەبەپ ەمەس ەدى. وسپاننىڭ دا، كومۋنيستەردىڭ دە ءوز ەسەپتەرى مەن ىشكى تاڭداۋلارى بار بولاتىن.
زاكىشىڭدەردىڭ ۋاڭ جىن وسپاندى ۇرىمجىگە ەكىنشى رەت شاقىرتىپ جاتىر دەپ كەلىپ، «وسپان كەلسىن. مەنىڭ كۇش-قۋاتىمدى كورسىن. كوپ بولسا جانىڭدا مىڭ ءۇي بار شىعار. ءبىر ۇيگە ءبىر اەروپلاننان جىبەرەمىن»، – دەپ كۇش كورسەتتى دەۋى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. «وسى سوزگە قاراتا وسپاننىڭ: «مەنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك قۇقىعىمدى تانىساڭ بارامىن. ەگەر “شىنجاڭنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن تانىمايمىن. باسا بيلەيمىن. جۇتامىن” دەسەڭ، كەلىپ جۇتىپ باق»، – دەپ جاۋاپ بەرۋى»، («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى، «ساردار» 2008 ج، 163-164 بەت.) – جاۋلىقتىڭ اشىققا شىعۋى ەدى.
مىنە بۇل وسپان مەن قىزىلداردىڭ ات كەكىلىن كەسىسكەن العاشقى ءساتى بولدى. ەندىگى جەردە ولاردى تاتۋلاستىرۋعا تالپىنۋشىلاردان گورى اجىراتۋعا، ارا جىگىن اشۋعا ۇمتىلعاندار كوپ بولدى. «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» بار نيەتى وسپاننىڭ كوزىن قۇرتۋ ەدى.
قىتاي كومۋنيستەرى مەن «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» ىشكى ويىن جاقسى ءتۇسىنىپ جەتكەن وسپان ەندىگى جەردە وزىنە جاسالعان ءارتۇرلى قىسىم مەن قوقان-لوققىعا قارسى قايتا باس كوتەرۋ قامىنا كىرىستى. «...قايتادان ءبىر ۇيىم قۇردى. بۇكىل ارميانىڭ باستىعى وسپان، ونىڭ ورىنباسارى جولبارىس بولىپ بەلگىلەندى. ەكى پولكتىڭ باستىعى رەتىندە مەن (نۇرعوجاي – ج.ش) جانە قاپاس ەكەۋىمىز بەلگىلەندىك. دالەلحان ءجانىمحانۇلى اسكەري ات، ازىق، كولىك دايىنداۋعا سايلاندى. التىنبەك، كابەن، قاتاي باركول ەلىنىڭ اسكەري باستىقتارى بولىپ سايلاندى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى «ساردار» 2008 ج، 165-بەت.) مىنە بۇل وسپاننىڭ قىزىلدارعا قاراتقان تەكەتىرەسىنىڭ باستالۋى ەدى.
وسىدان كەيىنگى جەردە وسپان اۋىلى شەگىنە سوعىس جاساپ، گانسۋگە قاراي بەت الدى.
ءبىر قىزىعى ولاردى قىزىلداردان كورى «شارقي» اتالعان «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» وكشەلەي قۋى كوبىرەك بولعان كورىنەدى. بۇل جايىندا نۇرعوجاي باتىر اتالعان ەڭبەگىنىڭ 165-166 بەتتەرىندە ءبىرىنشى رەت: «ءبىز سارقامىستا وتىرعانبىز. ءۇش ايماق اتىن جامىلىپ، ورىس ارمياسى كەلىپ باستى. ولارمەن اياۋسىز سوعىسىپ، كوپ ادامىن قىرىپ تاستادىق. قالعان اسكەرلەرى جەڭىلىپ، نوريعا شەگىنىپ كەتتى» دەسە، ەندى بىردە «وسپان، ءجانىمحاندار تاقىرباستاۋ، سارباستاۋعا بارىپ ورنالاستى. ءبىر جۇمادان كەيىن ورىستاردىڭ جالعان شارقي تۇركىستان اتىنداعى اسكەرلەرى كەلىپ باستى»، – دەگەندى ايتادى. دەمەك وسپانداردىڭ ءالى دە بولسا قىزىلدارمەن ءتىل بىرىكتىرۋىنىڭ مۇمكىندىگىنەن الاڭداعان كەڭەس وداعى ءوز ارمياسىن كىرگىزىپ، «ءۇش ايماقشىلارمەن» سايكەسە وتىرىپ، قىزىلداردان بۇرىن قارمانۋدى ويلاعان سياقتى. ءتىپتى ول كومەكتى «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» ادەيى سۇراپ الۋى دا نەمەسە قىزىلدىردىڭ ءتۇرتىپ سالىپ، بىلسە دە بىلمەسكە سالىپ تاسادا تۇرۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى.
وسىلايشا ونسىز دا ءورىسى وتقا ورانعان وسپاننىڭ جاۋلارى كوبەيدى. ءۇش ايماقشىلاردىڭ اراداعى قاقتىعىستى قاساقانا ۇرلەۋىمەن، ونى وزىمىزگە قارسى وق اتتى دەپ تولىق سەنگەن قىتاي قىزىلى وكشەلەي قۋىپ، قۇرتۋعا بەل بايلادى. لو يۋانفا اتتى قىتاي گەنەرالدىڭ «قۇيىرشىقتاردى وكشەلەي قۋىپ جويۋ» اتتى ماقالاسىندا بۇل جاي تۋرالى بىلايشا باياندالادى: «شىنجاڭ اسكەري ءبولىمى بۇيرىق بويىنشا بۇلىكتى تىنىشتاندىراتىن بولدى. بۇعان ۋاڭ جىن جولداس ءوزى باس قولباسشى بولدى دا، ال مەن سولتۇستىك شىنجاڭدا قۇيىرشىقتاردى جويۋ العى شەبىنىڭ قولباسشىسى بولدىم. مەن 6-كورپۋستىڭ اسكەري بولىمدەرى مەن ۇلتتىق ارميانىڭ 40 پولكىنىڭ تانك پولكىنىڭ تىعىز سايكەسۋىندە، شىعىس جانە باتىس ەكى بەتالىستان شابۋىلداپ، قانىپەزەر قۇيىرشىقتاردى قۇرتۋ بۇيرىعىن ءتۇسىردىم» («شىنجاڭدا بەلەڭ بەرگەن شىنايى ىستەر» 3-توم. ءۇرىمجى، 2009ج.174-بەت).
ال نۇرعوجاي باتىر كوكسەركە، ساربۇلاقتا وتىرعاندا ءۇش مىڭ تانكتى ارميا كەلىپ باسقانىن ايتادى.
قىزىلدارمەن بولعان ءبىر رەتكى سوعىستا ءجانىمحان قاجى قولعا تۇسەدى. قالعان ەل گانسۋعا قاراي شەگىنە سوعىس جاساپ، قانامبار تاۋىنىڭ كۇنگەيىندەگى ماقاي دەگەن جەرگە دەيىن بارادى.
وسپاننىڭ شىنجاڭنان شىعىپ، گانسۋ ولكەسىنىڭ ماقاي دەگەن جەرىنە بارعان كەزى ونىڭ الداعى كۇندەگى ءولىم مەن ءومىردى، باس يۋمەن كۇرەستى تاڭدايتىن شەشۋشى كەزەڭى بولدى.
ءتاڭىردىڭ ورنالاستىرۋىنداي وعان «شەتەلگە كەتۋ جونىندە» اقىل ايتقان كورنەكتى تۇلعالار از بولعان جوق. دالەلحان ءجانىمحانۇلى ماقايدا وسپان باتىرعا امانداسىپ، بىرگە كەتۋدى ۇسىنادى. وسپان باتىر: «كۇش-قۋات قالمادى. از كۇن بولسا دا، دەمالايىق. ءجانابىل باتىردىڭ 30-داي ادامى، ىشىندە ءوزى دە بار، جورتۋىلعا كەتتى. سولاردى توسىپ الساق، جاقسى بولار ما ەكەن؟ ولاردىڭ ىشىندە ءسۇلتانشارىپتىڭ ازاماتتارى دا بار. حالىقتىڭ ولاردى تاستاپ كەتكىسى كەلمەيدى»، – دەپ ەرمەي قالىپ قويادى. (جانالتاي د. «قيلى زامان، قيىن كۇندەر». الماتى، 2000, 99-بەت). قاليبەك حاكىمدە ۇلى حاساندى 1950 جىلى قازان ايىندا قولىنا ءبىر حات، قاسىنا بىرنەشە جىگىت بەرىپ، قانامبال تاۋىنىڭ ەتەگىندە ماقاي دەگەن جەردە وتىرعان وسپان باتىرعا جىبەرىپ، شەتەلگە كوشىپ كەتۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن جەتكىزەدى. بىراق وسپان باتىر قاليبەكتىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي، وعان ءبىر حات بەرەدى. ءارى «تۇسىمدە اق بوز ات ءمىنىپ، ءبىر جاسىل توبەگە شىعىپ ءجۇر ەكەنمىن»، – دەپ ءالى دە بولسا جاۋلارىمەن سوعىسۋ ويىنىڭ بارىن، جەڭىسكە جەتۋ جولىنداعى ءۇمىت-سەنىمىندە بىلدىرەدى. (حاسان ورالتاي. «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر». الماتى. 2005ج)
نۇرعوجاي باتىر دا كەتەرىندە وسپانعا بارىپ: «ەندى تۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. كەتەلىك. جاۋ باساتىن بولسا، جاۋدى جارىپ شىعا المايسىڭ. بىزگە بارۋىڭ ءۇشىن الدىڭدا كەسىپ وتەتىن ءۇش وتكەل بار: ماقاي وتكەلى، ءتاجىنور وتكەلى، قاجىرا وتكەلى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سىرتىندا ءبىر تاۋدى قاراۋىلعا الىپ وتىرمىز، – دەيدى. «ون نەشە كۇننەن كەيىن كوشەمىز»، – دەپ وسپان قالىپ قويادى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» الماتى، «ساردار» 2008 ج، 170-بەت)
بۇگىندەرى كوزى ءتىرى، ايگىلى زۋقا باتىردىڭ كەنجە ۇلى ساۋات قاجى دا وسى جولداردىڭ اۆتورىنا بەرگەن سۇحباتىندا بۇل اڭگىمەلەردى راستاپ، ءسولتانشارىپتىڭ دە سونداي ءبىر ۇسىنىس جاساعانىن، وسپاننىڭ قوسىلماعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ءسويتىپ ءدال وسى ارادا شەتكە كەتەتىندەر گاس، تەمىرلىك وڭىرىندە وتىرعان ەلدى بەتكە الىپ، ءتايجىنۇر تاراپقا، وسپاندار التايعا بەتالۋدى ماقسات ەتىپ حايزىعا قاراي كوشەدى. حايزىدان ارى قۇمىل، باركول، بايتىك، قاپتىق ارقىلى التايدىڭ ۇلى تاۋلارىنىڭ كەڭ قويناۋىنا ءىلىنىپ كەتىپ، كۇرەستى جالعاستىرۋدى ارماندايدى. مۇمكىن بولسا كوممۋنيزيمگە جاۋ بولىپ وتىرعان اقش، جاپونيا، گەرمانيا ەلدەرىنەن كومەك السام دەگەندى دە ويلايدى.
بۇل وسپاننىڭ ەشقانداي ءارى-ءسارى بولماستان، ءوز تاعدىرىنىڭ شەشىمىن شىعارىپ، سوڭعى بايلامعا كەلگەن كەزى ەدى.
وسپاننىڭ ءوز ادامدارىن باعىندىرعان سىڭايمەن قىزىلداردىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، اڭىس اڭداعانى سياقتى، قىزىلدار دا وزىنە ساتىلعان قازاق جانسىزدارى ارقىلى وسپاننىڭ قىبىر-جىبىرىن اڭدىپ وتىردى. ولار ەندىگى جەردە وسپاننىڭ مۇلدە باعىنبايتىنىنا تولىق كوز جەتكىزدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنىڭ الىستاپ، جاۋلىققا وتكەنىنە «ءۇش ايماقشىلداردىڭ دا» قىبى قانىپ، قىلىشىن سىلتەۋدەن تايىنبادى.
تايجىنۇرداعى ءسولتانشارىپ اۋىلىنان كوپ ادام گانسۋدىڭ دۇڭحۋاڭ قالاسىنا كەلىپ، كوشۋگە كەرەكتى ازىق-تۇلىك الىپ قايتپاقشى بولعاندا، قىزىلدار ولاردى تارپا باس سالادى. اتتارىن تارتىپ الىپ وزدەرىن قاماپ تاستايدى. ولاردىڭ ىشىنەن جول سىرىنا قانىق، ءجۇرىس-تۇرىسقا ەبدەيلى ءۇش جىگىتتى تاڭداپ الىپ، وسپان اۋىلىنان تىڭ تىڭداپ قايتۋعا جىبەرەدى. ءارى ولاردىڭ جول باستاۋىمەن 1951 جىلى 19 اقپاننىڭ تاڭ قاراڭعىسىندا حايزىداعى وسپان اۋىلىن تۇتقيىل باسىپ قالادى.
وسپاندى ۇستاۋعا ەرەكشە ەڭبەك كورسەتكەن قىتاي اسكەرى كۇڭ چيڭيۇن «وسپاندى ۇستاۋ» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «1951 جىلى 19 اقپان كۇنى تاڭ سارىدە اتتى اسكەرلەر بريگاداسى وسپاننىڭ 30 نەشە كيىز ۇيىنە 3 باعىتتان تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. شىرت ۇيقىدا جاتقان 100 دەن اسا باندىنى تۇتقىنعا الدى. وسپاننىڭ ورىنباسار قولباسشىسى، اتاقتايتىن باتىرى جانارقاندى ء(جانابىل بولسا كەرەك-ج.ش) تۇرا قاشقاندا، قۋا اتىسىپ، وققا ۇشىردى. شتاب باستىعى قاپاستى جارالى كۇيدە قولعا ءتۇسىردى. باندى اتامانى وسپان اق بوز اتىنا ءمىنىپ، باندىلاردان بىرنەشەۋىن ەرتىپ، قاشىپ كەتتى. ول كەزدە اتتى اسكەر بريگاداسىنىڭ 3 ۆزۆودىندا مادەنيەت مۇعالىمى ەدىم. اتقا مىقتى بولعاندىقتان، وسپاندى قۋعانداردىڭ قاتارىندا مەن دە الدا كەلە جاتتىم. الدىمدا قاشىپ بارا جاتقان وسپاندى انىقتاپ كورگەن تۇستا جىگەرلەنىپ، قايراتىما ءمىنىپ دالدەپ اتا بەردىم. باندىلاردىڭ بىرنەشەۋى اتتان دومالاپ ءتۇستى. ال، وسپان شاۋىپ بارا جاتىپ، ارتىنا قاراپ وق جاۋدىرۋمەن بولدى. جيىرما جاستاعى تەپسە-تەمىر ۇزەتىن شاعىم ەدى. قۇيىرشىقتاردىڭ ءبىزدىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىمىزدى، بۇقارانى قىرعانىن ويلاعانىمدا تۇلا بويىمدى شەكسىز ىزا كەك كەرنەپ، باندىنى قۋىپ جەتىپ، حالىقتىڭ كەگىن قايتارۋعا بەكىندىم. اتىمدى تەبىنە قامشىلاپ ۇشتىرتتىم. وسپان باندىنىڭ ارتىنا اتقان وعىنان ەتپەتتەپ، اتتىڭ جالىن قۇشاقتاي شاۋىپ جالتاردىم. اتىم وسپاننىڭ اقبوز اتىنا جاناسالاي جاقىنداعاندا اتىمنان وسپانعا قاراي ۇمتىلا سەكىرىپ، قۇشاقتاي باس سالىپ، وسپاندى اتتان جەرگە قۇلاتتىم. جەرگە تۇسكەن سوڭ، ارپاق-قۇرپاق الىسىپ سىلكىلەستىك. وسپان مەنەن بويشاڭدىعىنا، دەنەلىگىنە سۇيەنىپ، مىلتىعىنىڭ نايزاسىمەن باسىمدى قاسقالاي جاردى. جارانىڭ جانىما باتقانىنا قاراماي، مەن دە بار پارمەنىممەن جۇدىرىقتاپ، تەپكىلەي بەردىم. كەنەت وسپان جانىنداعى كەزدىگىن سۋىرىپ الىپ، مەنى وقتى كوزىمەن اتىپ، جارىپ جىبەرمەك بولىپ، تۇرا ۇمتىلدى. ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ بريگادانىڭ اسپازى ليۋ حۋالين شاۋىپ جەتىپ، جالما-جان مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن وسپاندى باسقا پەرىپ كەتتى. قىلمىسى باسىنان اسقان قۇيىرشىق اتامانى پىشاعى قولىنان ۇشىپ، ەسەڭگىرەپ ۇزىننان ءتۇستى. بارلىعىمىز جابىلىپ بايلاپ الدىق». («شىنجاڭدا بەلەڭ بەرگەن شىنايى ىستەر»، 3-توم. ءۇرىمجى، 2009 ج، 190-بەت)
ءبىر قىزىعى كۇللى قىتاي تاريحىنداعى مەيلى ھۇن، مەيلى تۇركىگە قاتىستى سوعىستىڭ بارىندە قىتايلار جەڭىسكە جەتكەن بولىپ كورىنەدى. نەمەسە وزدەرىنىڭ وسال تۇستارى مەن جەڭىلىسى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. وسپان اڭگىمەسىندە دە سولاي. دەسە دە، كولەڭكە جاقتى كوسىلە سويلەپ وتىرىپ، ءوز ءمىنىن ايتىپ قالۋشىلار دا كوپ بولادى.
وسپان توڭكەرىسىندە اكەسىمەن تىزە قوسا شايقاسقان باتىر ۇلدارى – شەرديمان، نيعىمەتوللا جانە ءنابي ەدى. شەرديمان 1970 جىلى قۇلجادا تۇرمەگە قامالىپ، ۇرىپ-سوعۋمەن، اشتان ءولدى. نيعىمەتوللا 1972 جىلى ناۋقاستان قايتىس بولدى. ءنابي تالاي تارعالاڭ تاريحتى كەشىپ، 2000 جىلى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىندا، ءور التايدىڭ كوكتوعايىندا قۇداي اجالىنان كوز جۇمدى. سول ءنابي ءوزىنىڭ كەيىنگە قالدىرىپ كەتكەن ەستەلىكتەرىندە اكەسىنىڭ قولدى بولۋىن بىلايشا اڭگىمەلەيدى: «1951 جىلدىڭ باسىندا ماقاي دەگەن جەردە وتىرعان وسپان باتىر اۋىلى قايتا كەرى كوشىپ، التايعا بەت الادى. وعان سەبەپ – باتىر گيمالاي اسىپ شەتكە كەتۋدى قۇپتامايدى. كوشۋگە كەڭەس بەرگەندەرگە ايتقان جاۋابى ارتىمدا قالعان ەلىم بار، جان ساۋعالاپ جالعىز كەتپەيمىن دەپ قايتا كەرى كوشىپ، قانامبال تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى حايىز دەگەن كول جاعاسىنا كەلىپ تۇسەدى. ءارى وسى جەرگە قىستاپ شىقپاق بولادى.
1951 جىلى اقپاننىڭ 19 كۇنى تاڭ ەندى اعارىپ اتىپ كەلە جاتقاندا، جاۋ كەلىپ باسىپ، ايعاي-شۋ، ازان-قازان بولدى دا كەتتى. قىتاي اسكەرلەرىنىڭ ايعايىنىڭ اراسىنان ۇققانىم، «ۋسىمان، ۋسىمان!» دەگەن بىرنەشە اۋىز ءسوز بولدى.
اكەمنىڭ اق ورداسى مەن مەنىڭ شاتىرىم ىرگەلەس بولاتىن. جۇگىرىپ سىرتقا شىعىپ، بىردەن اكەمنىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىنە قارادىم. كۇندىز-ءتۇنى بەلدەۋدە قاڭتارۋلى تۇراتىن اقبوز ات جوق. ءيا ءسات، كەتىپ قالعان ەكەن دەپ ءتۇيدىم ىشتەي. ءۇيدىڭ الدىندا سۋ اعار جىراشىق بار بولاتىن، دومالاپ سول جىراشىققا ءتۇسىپ باس كوتەرمەستەن بۇكشەڭدەپ قۇلداپ جۇگىردىم. اللا ءساتىن سالعاندا الدان ەكى اعام – شەرديمان مەن نيعىمەتوللانى كەزىكتىرىپ، ۇشەۋىمىز تابىستىق. ولار مەنەن بىردەن اكەمنىڭ جاعدايىن سۇرادى، مەن «سىرتقا شىققاندا بەلدەۋدە ات جوق، قۇتىلعان بولار»، – دەگەن جورامال ايتتىم. ولار «ۇزاپ كەتپەي تۇرىپ ناقتى كوز جەتكىزىپ الايىق»، – دەدى. الايدا، ول كەزدە قىتاي اسكەرلەرى اۋىلدى تۇگەلدەي قورشاپ العان بولاتىن. اعالارىم ماعان «ءبىز امالىن تاۋىپ قويدى اۋىلعا قاراي بەتتەتەيىك، سەن قوي ىشىمەن ەڭبەكتەپ، ءتىل الىپ قايت»، – دەگەن سوڭ، سول ايلامەن قايتا اۋىلعا كىرىپ اكەمنىڭ كەتىپ قالعانىن ءبىلىپ شىقتىم. سوسىن اعالارىم: «تاڭ اعارماي تۇرىپ، تاۋ جاققا جەتىپ، بوي تاسالايىق، قورشاۋ بۇزعانداردىڭ ءبارى سول جاققا بەت العان بولار، امان بولساق تابىسىپ اقىل قوسارمىز»، – دەدى. سۋ اعاردى قۇلداي ءسال جۇگىرىپ، ەندى الاڭقىعا شىققانىمىز سول ەدى، ارتتان ءبىزدى بايقاپ، قۋعان شەرىكتەردىڭ داۋىسى ەستىلىپ، اسپانعا وق اتتى.
اعام شەرديمان: «ءسال قاشىپ بارىپ ءبىر-بىرىمىزگە ارقا بەرىپ تۇرا قالايىق، ولار ءبىزدى ءتىرى قولعا تۇسىرمەك، سول ءۇشىن كوزدەپ وق اتپايدى. كەلىپ اينالا قورشايدى، سول كەزدە ۇشەۋىمىز بىرگە اينالدىرا شايقايىق، جالعىز امال سول!»، – دەدى. راسىندا ولار كەلىپ باسىمىزدان اسىرا وق اتىپ شىر كوبەلەك اينالىپ قورشاپ، بىلدىرلاپ ايعايلاپ جاتىر. شەرديماننىڭ داۋىسى شىعا ۇشەۋىمىز قاتار شايقاپ ەدىك، 10 ات ويناپ شىعا كەلدى. اتتان ۇشەۋىمىز ۇشەۋىن ءمىنىپ، قالعانىن ايداپ، ولگەن شەرىكتەردىڭ قارۋ-جاراعىن الىپ، تەز بوي تاسالاپ ۇلگەردىك.
ال، اكەم جاۋ كەلىپ باسقاندا قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ كەتەدى. الايدا، «وسپان قاشسا، اقبوز اتپەن قاشادى، سول اق اتىنىڭ ارتىنان قالماي، قۋالاۋ كەرەك»، – دەگەن قاتاڭ تاپسىرما العان شەرىكتەردىڭ توبى اۋ دەگەندە-اق اتپەن قورشاۋدى بۇزىپ شىققان باتىردىڭ سوڭىنان وكشەلەي قۋادى. وسپان باتىر قاشا سوعىسىپ، حايزى كولىنە كەلىپ تۇسەدى. ات تاعاسى توزعاندىقتان، كول ورتاسىنا بارعاندا شاتقالاقتاپ بارىپ، جىعىلىپ تۇرماي قالادى. قىتاي اسكەرلەرى جاقىنداي بەرەدى. مويىنىنداعى اعىلشىن اۆتوموتىن الىپ، ءبىر اينالدىرىپ شايقاعان سوڭ، اۆتوموت قاقالىپ وق شىعارماي قالادى. جان قۇرالىنىڭ وعى تاۋسىلادى. وسى ساتتە قاپتاعان سارالا شەرىكتەر كەلىپ باسادى. باتىر قونىشىنداعى قانجاردى سۋىرىپ، بىرقانشاسىن سۇلاتادى. الايدا، شيەبورىشە قاپتاعان قالىڭ شەرىك قويسىن با؟ وسىلاي باتىردى قاپىدا قولعا تۇسىرەدى.
سوسىن كۇن شىعا باتىردى تۇيەنىڭ ۇستىنە ماتاپ بايلاپ، قول-اياعىن كىسەندەپ، اۋىل جانىنان الىپ وتەدى. ونى كورگەن قىزى ءپانسيا داۋىس سالىپ، تۇيە ۇستىندە بايلاۋلى وتىرعان اكەسىنىڭ اياعىن قۇشىپ جىلايدى. سول ساتتە وشىڭ(وسپان) ءوزىنىڭ باتىر قىزىنا اقىرىپ: «ءوشىر ءۇنىڭدى، دۇشپاننىڭ الدىندا كوز جاسىڭدى كورسەتپە! مەنى قىتاي مىقتىلىعىنان ۇستاعان جوق، قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن ۇستادى. اللا بۇيىردى، مەنى بايلاپ الدى. مەن وكىنبەيمىن، قايت كەيىن!»، – دەپ پاڭ كۇيىندە اياق-قولى كىسەندەۋلى تۇيە ۇستىندە قايقايىپ كەتە بارادى».
وسىلايشا قولعا تۇسكەن نار تۇلعا، جىلاپ-شۋلاعان اۋىل ادامدارىنا قاراپ: «كوز جاستارىڭدى كول قىلعانشا، ەستەرىڭدى جيناپ، ەرتەڭدەرىڭدى ويلاڭدار!»، – دەپ قاتال ءامىر ەتەدى. حايزىدان دۇڭحۋاڭعا، ودان ۇرىمجىگە جونەلتىلەدى.
شىن مانىندە وسىنىڭ ءبارى وسپاننىڭ ءوز تاڭداۋى بولاتىن. وسپان ءوزىنىڭ قولدى بولاتىنىن، ءتىپتى الدىندا اجال عانا تۇرعانىن سەزدى. سوندا دا ءتىس-تىرناعىنان حال كەتكەنشە ەڭ اقىرىنا دەيىن كۇرەسىپ، ولمەس رۋحىمەن شاھيتتىكتى تاڭدادى. ەل مەن جەرگە ارنالعان اق جۇرەگىنىڭ ءامىرىن ادالدىقپەن اتقارىپ، ەر تۇرىك وعلانىنا ءتان اقىرعى پارىزىن باس يمەگەن تىك قالپىندا ورىندادى.
ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى
Abai.kz
