كورنەكتى جازۋشى، كومپوزيتور، ونەر زەرتتەۋشى ءىليا جاقانوۆتىڭ «اققۋ ءانى» كىتابىنداعى (اقتوبە: «ا-پوليگرافيا» جشس – 2008 ج.) «ۇشقارا» ەسسە-رەكۆيەمىن قىزىعا وقىپ شىقتىم. ايگىلى اقىن-كومپوزيتور ءمادي ءباپيۇلى جونىندە باياندالعان وقيعالاردىڭ بىرىندە مەنىڭ اتالارىما تىكەلەي قاتىستى تۇسى بار ەكەن. باستى كەيىپكەردىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردى ەش وزگەرىسسىز كەلتىرەيىن.
«… اسان رۋىنىڭ ىشىندە ەسماعامبەت دەگەن كىسى بولعان. ونىڭ ۇلكەن ۇلى حاسەننىڭ بيبىگۇل، ءۋازيپا دەگەن قىزدارى بار ەكەن. بيبىگۇلدى ءابجاننىڭ ءمۇسىلىمى الادى. ءبىر جىلدان كەيىن ۇلبىرەگەن بيبىگۇل دۇنيە سالادى. ءمۇسىلىم بالدىزى ۋازيپاعا ۇيلەنەدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ ءمۇسىلىمنىڭ ءوزى قايتىس بولادى. ءمۇسىلىمنىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن ونىڭ ەسۋاستاۋ ءىنىسى ءماجىن «ءۋازيپانى الام» دەپ شاتاق شىعارادى. ءۋازيپا نە ىستەرىن بىلمەي زار يلەپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرادى. قايىن اتاسى ءابجان قاتال، قىڭىر كىسى ەكەن. «ءۋازيپانى ماجىنگە الىپ بەرەم» دەپ، ول سىرەسەدى. قىزدىڭ ءوز اكەسى حاسەن، ۇلكەن اكەسى ەسماعامبەتتەر كەلەدى، بايەك بوپ. ەكى جاق كەلىسپەيدى. كەتىسەدى. اشىنعان ەسماعامبەت ءابجان اۋىلىن شابادى.
ءابجان قاقابايعا بارىپ شاعىم ايتادى. قاقاباي: «قىزدى بەرمە» دەيدى. قىز اكەسى حاسەن بار جايدى ماديگە ايان ەتەدى. ءمادي ءۋازيپانى قۇتقارۋعا بەكىنەدى.
ءابجان ءۋازيپانى قۇلدىققا سالىپ، جابىرلەپ ۇستايدى. ەسماعامبەت قىسىپ بارا جاتقان سوڭ، ول ءۋازيپانى ايعىرجال بولىسى سەيىتقازىنىڭ نۇرتازاسىنا الىپ قاشادى.
تاپ سول جەردە تالدى وزەنىنىڭ بويىندا ماديلەر جاس بورىدەي دۇركىرەگەن جىگىتتەرىمەن قۋىپ جەتىپ، ءۋازيپانى بوساتىپ الادى.
مۇنىڭ ارتى، ارينە، ۇلكەن داۋ. داۋدا بيلىكتى جايساڭ قاجى ايتادى. قاقاباي ءابجاندى قورعاماقشى بولادى، بىراق ابدەن بەتى اشىلىپ، جاۋىعىپ العان ءمادي دە جۇلقىنىپ شىعىپ، سوزگە ارالاسىپ، قاقابايعا سەس بىلدىرەدى. قاقاباي ماديگە وسى جولى «قاپ، بالەم، كوگەرگەن كوكبەت، كورسەتەرمىن كورەشەكتى» دەيدى. بۇل – 1910 جىلدار بولسا كەرەك...».
الدىمەن، ءىليا اعامنىڭ «ۇشقاراسىندا» جوبالاپ ايتىلعان مەرزىمدى ناقتىلايىن، وقيعا 1919 جىلى ورىن العان. بۇل كەزدە قاقاباي (1835-1917) دا، داۋدا بيلىك ايتتى دەلىنەتىن جايساق قاجى (1854-1917) دا (جايساڭ قاجى دەپ جاڭساق جازىلعان) ومىردە جوق. ءتىپتى ءابجان دا دۇنيەدەن كوشكەن، ونىڭ بايبىشەسى ايبالا دا قايتىس بولعان. وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن اڭگىمەنى شەجىرەدەن باستاپ تارقاتايىن.
ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنا جاتاتىن ءبىزدىڭ اتالارىمىز ەرتەدە باۋىر بوشان ەلى اتانىپ ەدىرەي بولىسىنىڭ اۋماعىندا (قازىرگى قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىندا) وتىرعان. جەتىنشى اتام اسان – كەلدىبەك بيدەن تۋعان التى اعايىندى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ءىنىسى بولادى.
شەجىرە اڭىزدارىندا بابامىز ءارى جاۋجۇرەك، ءارى اڭقاۋ ادامنىڭ كەيپىندە سيپاتتالعان. جاۋگەرشىلىك زامانىندا الىستان كورىنگەن شاڭدى جاۋدىڭ قاراسى دەپ ويلاپ، سول جاققا تۇرا شاۋىپتى. قۋىپ جەتسە، جاۋ دەگەنى قۇيىن بولىپ شىعىپتى. سودان بىلاي ەل اۋزىندا «قۇيىن قۋعان اسان» اتانىپتى. ۇرپاقتارى نەگىزىنەن سەرى مىنەزدى جانە توبەلەس دەسە جانىپ تۇسەتىن قىزۋ قاندى بولىپ كەلەدى.
اساننان – اقكىسى، تاستەمىر، ەسىرگەپ تۋعان. جوعارىدا اتى اتالعان ەسماعامبەت – اقكىسىنىڭ ۇرپاعى بولسا، ءابجان – مەنىڭ ارعى اتام، تاستەمىردىڭ ۇرپاعى.
ءابجان توقاۇلى باياناۋىلداعى سۇيىندىك-قارجاس رۋىنىڭ جادىگەر اتاسىنا جاتاتىن مىڭباي دەگەن ادامنىڭ ايبالا (1840-1919) ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنگەن. مىڭباي – اكادەميك قانىش يمانتايۇلىنىڭ اتاسى ساتبايمەن اتالاس اعايىن.
ءابجان مەن ايبالادان ءالي (1862-1932), ءمۇسىلىم (1866-1918), قاني (1876-1933), ءجامي (188?-1920) اتتى ءتورت ۇل جانە ءتورت قىز تۋعان. ءمۇسىلىم وقيعادا باياندالعانداي ەسماعامبەتتىڭ قاسەنىنىڭ (حاسەن دەلىنىپ جاڭساق جازىلعان) بيبىگۇل ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنگەن. ولاردان ىرجاس (1905-1932) اتتى ۇل تۋعان. بيبىگۇل قايتىس بولعان سوڭ امەڭگەرلىك سالتىمەن بالدىزى ءوزيپانى ء(بىزدىڭ اقساقالدار وسىلاي اتايدى) العان. ءمۇسىلىمنىڭ ءوزى 1918 جىلى دۇنيەدەن ءوتىپتى. كەلەسى جىلى مارقۇمنىڭ اسى بەرىلگەن سوڭ «ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەگەن بۇرىنعىنىڭ سوزىنە سۇيەنگەن تاستەمىردەن تۋعان قىستاۋ اۋلەتىنىڭ ۇلكەندەرى ءوزيپانى ءمۇسىلىمنىڭ كىشى ءىنىسى جاميگە (جاريالانىمدا ءماجىن دەلىنىپ قاتە بەرىلگەن) قوسۋدى ۇيعارادى. بىراق ءوزيپا وزىنەن جاسى كىشى جانە اۋرۋشاڭ ءجاميدى كوڭىلى قالاماي، باسقا قاينىسى قانيعا تۇرمىسقا شىققىسى كەلەتىنىن ايتقان. اتامىز بۇل كەزدە قوساعى كاسىپتەن (1888-1938) بىرنەشە پەرزەنت كورىپتى. ونىڭ ۇستىنە اجەمىز «اتتىدان جاياۋ ءجۇرىپ كەك العان» ايگىلى اقىن-كومپوزيتور جاياۋ مۇسانىڭ قىزى بولسا، ۇستىنەن توقال الدىرۋشى ما ەدى؟..
وسى تۇستا ءبىر قىزىق جايتتى ايتا كەتەيىن. اجەمىز كاسىپ 1905 جىلى ەدىرەيدەگى ءابجان اۋىلىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن كۇنى ءبىزدىڭ اتالارىمىز ءبىر-بىرىنە «ءاندى سەن باستا»، «جوق، ءوزىڭ باستا» دەپ، ويىن-تويدىڭ باستالۋىن سوزبۇيداعا سالىپ وتىرعان عوي. سول ساتتە شىمىلدىق ىشىندەگى جاس كەلىن اكەسى جاياۋ مۇسانىڭ «باياناۋىل» ءانىن شىرقاپ جىبەرىپ، اتالارىمىزدى قاتتى ۇيالتقان ەكەن...
ال كاسىپتىڭ جاس جەڭگەسى ءوزيپا بولسا، قانيدان ءۇمىت ۇزە الماي، جاميگە تيگىسى كەلمەي، ءارى-ءسارى كۇيدە جۇرگەن. اقىرى، ويدا-جوقتا وزىندە كوڭىلى بارىن بىلدىرگەن ەرتىس جيەگىندەگى ايعىرجال بولىسىنىڭ ءبىر جىگىتىمەن قاشىپ كەتىپتى. (بۇل جىگىت جوعارىدا ايتىلعان سەيىتقازىنىڭ نۇرتازاسى ما، الدە سونىڭ اۋىلىنان با، ناقتىسىن ايتا المايمىن). سودان جەسىر داۋى تۋىنداپ، قىستاۋ اۋلەتىنىڭ سويىلسوعارلارى الگى جىگىتتىڭ اۋىلىنىڭ جىلقىسىن بارىمتالاپ اكەلگەن. كوپ ۋاقىت وتپەي ول جاقتىڭ ادامدارىنىڭ وزدەرى ءوزيپانى ەرىكسىز ءابجان اۋىلىنا الىپ كەلىپ، جىلقىلارىن ايداپ قايتىپتى.
مىنە، وسى شاقتان باستاپ اتا-اجەلەرىمىز وزيپاعا قاتتى قورلىق كورسەتكەن كورىنەدى. بەتىنە كۇيە جاعىپ، اتقا تەرىس قاراتىپ مىنگىزىپ كوپشىلىككە كورسەتكەن، «قارابەت»، «جۇزىقارا» دەپ عايباتتاپ تابالاعان! بۇل جايتتى ەستىگەن تۋىستارىنىڭ ءبىر توبى ءابجان اۋىلىنا تۇتقيىلدان ءتيىسىپتى. ىلە قامسىز جۇرگەن ەر-ازاماتتاردى سوققىعا جىعىپ، ءوزيپانى الىپ كەتكەن. اكەمىز باقتان قانيۇلى (1909-1995): «ول كەزدە 10 جاسار بالامىز عوي، قورىققاندىقتان ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ قاراپ تۇردىق» – دەيتىن.
سودان نە كەرەك، تاستەمىردىڭ ۇلى قىستاۋدان تۋعان كوشىك، قارپىق، جاناق، توقا، ءتىنالى، ابباستىڭ اۋلەتى جيىلىپ، ماسەلەنى قوس توبەنىڭ باۋىرىندا بىلەكتىڭ كۇشىمەن شەشۋگە ۋاعدالاسىپتى دا، ەسماعامبەتكە حابار جىبەرگەن. ول دا قايمىقپاي كۇش سىناسۋعا باراتىنىن ايتىپتى.
قوس توبە – پاۆلودار وبلىسى ماي اۋدانىنىڭ اقشيمان اۋىلى مەن بۇدان بۇرىنىراق قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەگىندىبۇلاق اۋدانىنا قاراعان ايرىق اۋىلى اراسىنداعى توبە. سونىڭ ەتەگىندەگى جازىقتا ەرتەدە الامان بايگەلەر وتكىزىلگەن.
ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ءبىر كۇن بۇرىن ۇشقارانىڭ تۇبىندەگى ءماديدىڭ سارى اپانى باسىنا جينالىپتى. تۋ بيە سويىپ ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، توبەلەسكە كادىمگىدەي دايىندالعان. مىنەرگە اتى جوق اعايىنداردىڭ ءبىر-ەكەۋى قۇرىقتارىن سۇيرەتىپ ەدىرەيدەن 25 شاقىرىم جەردەگى ۇشقاراعا جاياۋ جەتىپتى.
قوس توبەنىڭ تۇبىندەگى ۇرىسقا ەكى جاقتان ءجۇز شامالى ءالدى جىگىتتەر قاتىسقان. سولاردىڭ ءبىرى اتالاس اعايىنىمىز قابىكەي بەيسەنقۇلۇلى (1902-1990) اقساقال ءسوزىن «ءوزيپا سوعىسىندا...» دەپ باستاپ الىپ، وقيعانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەۋشى ەدى. اتامىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءمادي جانە قىستاۋ اۋلەتىنىڭ ۇلكەندەرى: اۋىلدىڭ ءبيى قىدىربەك ابباسۇلى (1849-1930), اۋىلنايى قاني ءابجانۇلى، تاعى باسقالار توبە ۇستىندە ۇرىستى باقىلاپ تۇرعان.
«ءوزيپا سوعىسىندا» بىرەۋدىڭ باسى جارىلعان، بىرەۋدىڭ قولى سىنعان. بىراق ابدەن كۇردەلەنىپ تۇيىندەلىپ قالعان ماسەلە شەشىلمەگەن. اقىرى، سەمەيدەن ارنايى كەلگەن سوت ەكى جاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ باسىن قوسىپ، باتۋاعا كەلتىرىپتى.
قابىكەي اتامىز – ءماديدىڭ ەكىنشى ايەلى دينانىڭ تۋعان باۋىرى. وسى سەبەپتى جانە اۋىلى ۇشقارانىڭ تۇبىندە، ءماديدىڭ اۋىلىمەن كورشى وتىرعاندىقتان ءمادي بابامىز جايىندا بىلەتىنى كوپ ەدى. اتامىزدىڭ بايبىشەسى تيىشتۋعان اجەمىز دە كورگەنى مەن كوڭىلىنە تۇيگەنى مول زەردەلى كىسى بولاتىن. سولار سەكىلدى اتا-اجەلەرىمىزدەن ەستىگەن اڭگىمەگە ءوز پايىمداۋىمدى قوسايىن.
بەيسەنقۇلدىڭ قىزى دينانى العان ءمادي – قىستاۋ اۋلەتىنە كۇيەۋ. ەگەر ءوز قايىنجۇرتىنا بۇيرەگى بۇرماسا، قارسى شابۋى نەعايبىل، شىنتۋايتىن ايتقاندا، بوستەكى ءسوز. ءبىر وكىنىشتىسى، جاريالانىمداعى 1919 جىلى ءمادي مەن ومىردە جوق قاقابايدىڭ ءبىر-بىرىنە جۇلقىنىپ سەس كورسەتۋ وقيعاسىنا اڭعال وقىرماندار سەنىپ قالۋى مۇمكىن. سونىڭ سالدارىنان، اعايىندىلاردىڭ وشتەسۋىنە اساننىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى اراسىنداعى جەسىر داۋى سەبەپ بولىپتى دەپ ويلاۋى ىقتيمال. شىندىعىندا، ءمادي مەن قاقابايدىڭ اراسىنداعى داۋ-دامايدىڭ وزگە ماسەلەلەرگە بايلانىستى 1905 جىلى باستالعانى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن.
كەزىندە ۇلكەندەرىمىزدەن ەستىگەن اڭگىمەنى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەنمىن. بىراق بەرتىن كەلە اسان بابامىزدىڭ ەكى ۇلى اقكىسى مەن تاستەمىر ۇرپاقتارى اراسىنداعى قاقتىعىس ونەگەلى ءىس ەمەس قوي، مۇنى كەيىنگى بۋىننىڭ بىلمەگەنى ءجون دەپ ويلادىم دا، جازعاندارىمدى جويىپ جىبەردىم. ءدال سول وقيعا كەيىن ءباسپاسوز بەتىندە باسقاشا سيپاتتا كورىنىس بەرەدى دەپ ويلاماپپىن. ەندى جادىمدى جاڭعىرتىپ، ەسكى اڭگىمەنى ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرعان جايىم بار.
ءمادي بابامىزعا قاتىستى وسى وقيعانىڭ بايانى ءوزىم سىرتىنان اسا قۇرمەتتەيتىن ءىليا اعامنىڭ نازارىنا ىلىنسە ەكەن دەيمىن. ەگەر ىلەكەڭ بۇل جازباممەن تانىسسا «ۇشقارا» ەسسە-رەكۆيەمىنىڭ بىرەۋلەردىڭ ايتۋىمەن جاڭساق جازىلعان تۇسىن قايتا قارايتىنىنا بەك سەنىمدىمىن.
ارمان قاني،
اقىن، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
پاۆلودار قالاسى.
