ارماننىڭ جەتەگىندە ءومىر سۇرەتىن ادام بالاسىنىڭ بىلىمگە ۇمتىلۋى – يگىلىكتىڭ باستاۋى. ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى تاس بىتىكتەردەن باستاپ بۇگىنگى قاعاز كىتاپتارعا دەيىنگى رۋحاني مۇرا سانالاتىن ەڭبەكتەردە ءبىلىمنىڭ قازىنا ەكەنى ايتىلادى. ارىدەگى تاريح تۇسىنۋگە قيىندىق تۋعىزاتىن بولسا، بەرىرەك كەلەيىن. مىسالى، ءبىزدىڭ قوعام بيىل 175 جىلدىق مەرەي تويىن اتاپ وتەتىن اباي قۇنانبايۇلى ون سەگىزىنشى قارا سوزىندە: «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق» - دەيدى. بۇل ءسوز بۇگىنگى كۇندە دە، بولاشاقتا دا ماڭىزىن جويمايدى. نەگە؟ سەبەبى، ءبىلىم ارمانعا جەتۋدىڭ جانە جەتىستىكتىڭ كىلتى. سوندىقتان، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ۇمتىلعان ەلىمىز ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم سالاسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ول ءۇشىن جىل سايىن جىر بولاتىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدىڭ نەگىزىن تۇسىنگەن ابزال. جالپى، بىلىكتىلىكتى انىقتاۋعا ارنالعان بۇل جۇيە جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن، مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ قورىتىندى مەملەكەتتىك اتتەستاتسياسىن جانە كوللەدجدەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ەمتيحاندارىن بىرىكتىرەتىن، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىنان تاۋەلسىز، ءبىلىم ساپاسىن باعالاۋدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسى.
مەن – 2019 جىلدىڭ تۇلەگىمىن. ءبىلىم سىناعىنا دايىندىق بارىسىندا وزىمە، ءوزىمنىڭ بىلىمىمە 90% سەنىمدى بولدىم، ال قالعان 10% سەنىمدىلىكتى مەن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىردىم. مىنە، وسى سەبەپتەن باسىمنان وتكەن جاعدايدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ويىمدى ءبىلدىرۋىم تالاپتانعان تۇلەكتەرگە پايدالى بولادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ال، ءبىلىم ساپاسىنا جاۋاپتى ماماندار ءۇشىن كەڭەسكە جاراپ جاتسا، بولاشاقتا وسى باعىتتا ىزدەنۋدى ماقسات ەتتىم. ماقسات دەمەكشى ۇبت-نىڭ نەگىزگى ماقساتى ءبىلىمنىڭ جوعارى ساپاسىن قامتاماسىز ەتەتىن وقۋ جەتىستىكتەرىنىڭ سىرتقى تاۋەلسىز باعاسىنىڭ جۇيەسىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى.
ال، مىندەتتەرىنە كەلەتىن بولساق:
1) بىرىڭعاي ولشەۋ ماتەريالدارىنىڭ كومەگىمەن ءبىلىم ساپاسىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن باسقارۋدى قامتاماسىز ەتۋ;
2) ءبىلىم ساپاسىن باعالاۋدىڭ شىنايىلىعىن، دۇرىستىعىن ارتتىرۋ;
3) جوعارى جانە ورتا كاسىپتىك بىلىمگە قول جەتكىزۋدە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ.
قازىرگى كەزدە وقۋشىلاردى ۇبت تاپسىرۋعا ەڭ ءبىرىنشى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىنداۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، تەستتى تاپسىرۋعا ەشكىم ارنايى ۇيرەتپەيدى، بىراق سوعان قاراماستان، ونداي پسيحولوگيالىق ءبىلىم وتە پايدالى. ولار تەستكە دايىندالۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، تەستىلەۋ كەزىندە ءوزىڭدى ويداعىداي ۇستاۋعا كومەكتەسىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار، وي جۇمىسى داعدىلارىن دامىتۋعا، ماڭىزدى كەزدەردە ويىڭدى جۇمىسقا جۇمىلدىرۋعا، ءوزىڭنىڭ ەموتسيالارىڭدى قولعا الۋعا كومەكتەسەدى. ۇبت ءراسىمى ويىڭدى ابدەن جيناقتاپ، بار نازارىڭدى سوعان اۋدارىپ، مۇقيات جانە ۇقىپتى بولۋدى، ءبىر تاپسىرمادان ەكىنشىسىنە جىلدام كوشە ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى.
تەست تاپسىرۋ پروتسەسىندەگى پسيحولوگيالىق قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندە ونىڭ 3 كەزەڭىن اتاپ ءوتۋ قاجەت:
1. تەستكە دايىندىق، تەست الدىندا وقۋ ماتەريالىن زەردەلەۋ;
2. تەستىلەۋ الدىنداعى مىنەز-قۇلقىڭ;
3. ناقتى تەست كەزىندەگى مىنەز-قۇلقىڭ.
پسيحولوگيا تۇرعىسىنان ەمتيحانعا ءتيىمدى دايىندالۋ تاسىلدەرى تۋرالى ۇسىنىستاردى ايتا كەتسەم. دايىندىق بارىسىندا قينالعان كەزدەردە ويىڭدى شاشىراتىپ الماس ءۇشىن، جوعارى ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزىڭنىڭ الدىڭا اسا جوعارى مىندەت قويما. جاعدايدىڭ ابدەن شيەلەنىسۋىن كۇتىپ وتىرما. ەمتيحانعا الدىن الا، از-ازداپ، بولشەكتەپ دايىندالۋعا كىرىس. ەگەر كۇش-جىگەرىڭ مەن ويىڭدى جيناۋ قيىنعا سوقسا، الدىمەن ەڭ جەڭىلدەرىن ەستە ساقتاۋعا تىرىس، سودان كەيىن كۇردەلى ماتەريالدى وقۋعا كوشكەن ابزالىراق. ىشكى قوبالجۋدى، شارشاعاندىقتى باسۋعا، ءوزىڭدى بوس ۇستاۋعا كومەكتەسەتىن جاتتىعۋلاردى كۇن سايىن ورىنداۋدىڭ دا ماڭىزى زور.
ەمتيحانعا دايىندالعان كەزدە كوزگە كوپ جۇك تۇسەدى. ەگەر كىتاپتان كوز الماي وتىرعاندا جانارىڭ تالسا نە ىستەۋ كەرەك؟ كوز شارشاسا، بۇكىل اعزا شارشادى دەگەن ءسوز: ونىڭ ەمتيحان تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا كۇشى جەتپەيدى. سول سەبەپتەن كوزگە دەمالىس بەرۋ كەرەك. تومەندەگى جاتتىعۋلاردىڭ كەز كەلگەن ەكەۋىن ورىنداسا جەتىپ جاتىر: كەزەك-كەزەك جوعارى-تومەن (25 سەكۋند), وڭعا-سولعا (15 سەكۋند) قاراۋ; كوزىڭمەن ءوزىڭنىڭ تەگىڭدى، اتىڭدى، اكەڭنىڭ اتىن جازۋ; قاشىقتاعى زاتقا قاراۋ (20 سەكۋند), سوسىن كوز الدىڭداعى پاراققا ءبىرىنشى وڭنان سولعا قاراي، سوسىن سولدان وڭعا قاراي شارشىنىڭ، ءۇشبۇرىشتىڭ سۋرەتىن سالۋ. مىنە، بۇل جاتتىعۋلار كوزدىڭ بۇلشىقەتتەرىن شىنىقتىرىپ، ەرەكشە اسەر ەتەدى.
كۇن ءتارتىبىن جوسپارلاۋ – يگىلىككە جەتۋدىڭ توتە جولى. سول ءۇشىن كۇنىڭدى ۇشكە ءبولىپ، ەمتيحانعا كۇنىنە 8 ساعات دايىندال. ودان بولەك سپورتپەن شۇعىلدانىپ، تازا اۋادا دەمالىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرىپ بيلەپ الۋعا دا بولادى. مي قالىپتى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 8 ساعات ۇيىقتاۋ قاجەت. ەگەر قاجەت دەپ ساناساڭ تۇسكى استان كەيىن وزىڭە ءۇزىلىس جاساپ، ازداپ ۇيىقتاپ العاننىڭ دا پايداسى بار.
«اس ادامنىڭ ارقاۋى» دەيدى بابالارىمىز. كۇنىنە 3-4 رەت تاماقتانۋ قاجەت; تاماق ءنارلى جانە دارۋمەندەرگە باي بولسىن. گرەك جاڭعاعىن، ءسۇت ونىمدەرىن، بالىق، ەت، كوكونىس-جەمىس، شوكولاد جە. تاعى ءبىر كەڭەس: ەمتيحان الدىندا اسا تويىپ تاماقتانبا.
سىناققا دايىندالاتىن ورىن دا اسا ماڭىزدى. ءوزىڭنىڭ جۇمىس ورنىڭدى دايىنداپ ال. ۇستەلگە سارى نەمەسە كۇلگىن تۇستەگى زاتتار نەمەسە سۋرەت قوي. ويتكەنى، بۇل تۇستەر زياتكەرلىك بەلسەندىلىكتى وياتادى.
«قايتالاۋ ءبىلىمىنىڭ اناسى» دەيدى. كوپ دۇنيەنى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ماتەريالدى سۇراق بويىنشا قايتالاۋ قاجەت. باسىندا ەسىڭە ءتۇسىرىپ، بار بىلگەنىڭدى قىسقاشا جازىپ وتىرۋ قاجەت. سودان كەيىن عانا داتالاردىڭ، نەگىزگى وقيعالاردىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋگە بولادى. وقۋلىقتى وقىپ وتىرعاندا باستى، وزەكتى ويلاردى ءتۇرتىپ وتىرۋ – بۇل جاۋاپتىڭ نەگىزگى تارماقتارى بولماق. كىشكەنتاي پاراقتارعا ءار سۇراققا جاۋاپتىڭ قىسقاشا جوسپارىن قۇراستىرىپ ۇيرەنۋ ءوز بەتىڭشە جۇمىس ىستەۋگە ماشىقتاندىرادى. ەرتەڭ ەمتيحانعا بارامىن دەگەن كۇنى جاۋاپتىڭ قىسقاشا جوسپارلارى بار پاراقتارىڭدى ءبىر قاراپ شىققانىڭ پايداسى مول.
ويدى، ويلاۋ قابىلەتىن قالاي دامىتۋعا بولادى.
1. اقىلدى بولعىڭ كەلسە – ۇعىنىقتى سۇراق قويۋعا، بار زەيىنمەن تىڭداۋعا، بايىپپەن جاۋاپ بەرۋگە جانە ايتار ەشتەڭەڭ بولماسا ۇندەمەۋگە ۇيرەن.
2. ويمەن جۇمىس ىستەمەي ءبىلىم الۋعا بولمايتىنداي، بىراق ءبىلىم بولماي وي دا بولمايدى.
3. ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ دەگەنىمىز – ءوز اقىلىڭدى بىلىممەن قۋاتتاۋ. ءبىلىم كوزى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن: مەكتەپ، كىتاپتار، تەلەديدار، ادامدار. ولار زاتتار مەن قۇبىلىستار تۋرالى، ادامدار تۋرالى اقپارات بەرەدى.
4. ويلاۋ سۇراقتان باستالادى. بارلىق جاڭا ونەرتابىستار «نەگە؟» جانە «قالاي؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ ارقاسىندا اشىلعان. سۇراق قويۋعا جانە وعان جاۋاپ ىزدەپ ۇيرەنۋ كەرەك.
5. دايىن ستاندارتتى شەشىمدەردىڭ كومەگىمەن قاجەتتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا ويلاۋ قابىلەتى «ىسكە كىرىسەدى». سوندىقتان ويلاۋدى دامىتۋ ءۇشىن زاتتى نەمەسە قۇبىلىستى ءار قىرىنان كورە ءبىلۋ، ادەتتەگىدەن جاڭانىڭ ءىزىن بايقاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى.
6. زاتتىڭ نەمەسە قۇبىلىستىڭ ءارتۇرلى قاسيەتتەرىن بايقاۋ، ولاردى ءوزارا سالىستىرا ءبىلۋ قابىلەتى – ويلاۋدىڭ قاسيەتى.
7. ادام وبەكتىنىڭ بەلگىلەرىن، قىرلارىن قانشالىقتى كوپ بايقاسا، ونىڭ ويلاۋ قابىلەتى سونشالىقتى يكەمدى جانە دامىعان بولادى. بۇل قاسيەتتى زەرەكتىككە ارنالعان ويىندارمەن، لوگيكالىق تاپسىرمالار مەن باسقاتىرعىشتاردى شەشۋ ارقىلى جاتتىقتىرۋ قاجەت.
8. ويلاۋ مەن سويلەۋ ءبىرتۇتاس. ويلاۋدى دامىتۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى – وقىعاندى ەركىن بايانداپ بەرۋ، پىكىرتالاسقا قاتىسۋ، جازبا ءتىلدى بەلسەندى پايدالانۋ، ءوزىڭ دە تولىق تۇسىنبەگەن نارسەنى باسقاعا ايتىپ بەرۋ.
ەستە ساقتاۋدىڭ كەيبىر زاڭدىلىقتارى:
1. ەستە ساقتاۋ قيىندىعى ونىڭ كولەمىنە كەرى پروپورتسيونالدى وسەدى. قىسقا سوزدەن گورى ۇلكەن ءۇزىندىنى جاتتاۋ اناعۇرلىم پايدالى.
2. بىردەي جۇمىس كەزىندە ەستە ساقتالاتىننىڭ سانى قانشالىقتى كوپ بولسا، ءتۇسىنۋ دەڭگەيى سونشالىقتى جوعارى بولماق.
3. نازار اۋدارىپ (كونتسەنتريروۆاننو) جاتتاعاننان ءبولىپ جاتتاعان جاقسى. قاتارىنان جاتتاي بەرگەنشە ۇزىلىستەرمەن جاتتاعان، ءبارىن بىردەن جاتتاعاننان ازداپ جاتتاعان جاقسى.
4. قايتا-قايتا جاي وقي بەرگەننەن ويشا قايتالاعان اناعۇرلىم ءتيىمدى.
5. ەگەر ۇلكەن جانە كىشكەنتاي ەكى ماتەريالمەن جۇمىس ىستەسەڭ، ۇلكەننەن باستاعان دۇرىس.
6. ۇيىقتاپ جاتقان ادام جاتتامايدى، بىراق ۇمىتپايدى دا.
جۇمىسقا قابىلەتتىلىكتى قالپىندا ۇستاۋ
1. وي جانە دەنە ەڭبەگىن كەزەكتەستىرىپ ورىنداۋ
2. گيمناستيكالىق جاتتىعۋلاردان كۋۆىروك، سۆەچا، باستا تۇرۋ سياقتى جاتتىعۋلار پايدالى، ويتكەنى مي جاسۋشالارىنا قاننىڭ بارۋى كۇشەيەدى.
3. كوزىڭدى قورعا، ءاربىر 20-30 مينۋت سايىن دەمالىس بەر (كوزىڭدى كىتاپتان الىپ، قاشىققا قارا).
4. تەلەديدار قاراۋدى بارىنشا شەكتە.
عىلىمعا ءبىرىنشى داعدىلانۋ كەرەك دەيدى. يگىلىكتى دۇنيەگە داعدىلانۋ قاشاندا ادامدى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەلەيدى. سوندىقتان، جوعارىداعى كەڭەستەردى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلعان ءاربىر ادام ەستە ساقتاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن ءبىر ادامنىڭ مىقتى بولعانى جەتكىلىكسىز. مىقتىلار بارلىق سالادا بولۋ قاجەت. ال، ولار بىرلىكپەن، ىنتىماقپەن ءىس قىلاتىن بولسا ەلىمىز قۋاتتى مەملەكەتكە اينالادى. وسى سەبەپتى ءاربىر تالاپكەردىڭ ءبىلىم يگەرۋدە ىجداحاتتى بولعانى ءوزى ءۇشىن دە، ەلى ءۇشىن دە ءتيىمدى. تۇران ويپاتىندا تۋىپ-وسكەن ءال-فارابي بابامىز: «تاربيە دەگەنىمىز ادامنىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ىزگىلىك قۇندىلىقتار مەن ونەر قۋاتىن دارىتۋ» دەگەن ناقىل ءسوز قالدىرعان. ال، اريستوتەل: «ءبىلىم الۋدىڭ تامىرى اششى، بىراق جەمىسى ءتاتتى» دەگەن. سوندىقتان، ءبىلىم بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى ەكەنىن ۇنەمى ەستەن شىعارماعان ءجون.
ارايلىم سەرىكقىزى
