قۇرمەتتى دوستارىم! ويلارىڭىزدى الەمدى اۋرە-سارساڭعا سالعان جامان دەرتتەن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن "فلوبەردىڭ سەرتى مەن دەرتى" اتتى كولەمدى ەڭبەگىمنىڭ تاعى ءبىر ۇزىگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.
فلوبەر مەن لۋيزا
لۋيزە كولەمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات دراماسىن اڭگىمەلەمەس بۇرىن، ۇمىتپاي تۇرعانىمدا فلوبەردىڭ تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرىپ، جازۋشىلىق جولعا تۇسىرگەن ءبىر ماڭىزدى وقيعانىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىن.
1844 جىلى اعاسىمەن بىرگە رۋانعا كەلە جاتقان تۇندە گيۋستاۆ كەنەتتەن تالىپ، قۇلاپ قالادى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن ەسىن جيىپ، كوزىن اشىپ قاراسا ءۇستى-باسىنىڭ ءبارى قىزىلجوسا قان. باۋىرىن ۇيگە كىرگىزگەننەن كەيىن دارىگەر اعاسىنىڭ جانى قالماي، قولىنان كەلگەن ەم-دومىن ىستەيدى. شاراپ ءىشىپ، تەمەكى شەگىپ، ەتى بار تاماق جەۋىنە تيىم سالادى. سوعان قاراماستان ۇستامالى اۋرۋى بىرنەشە مارتە قوزىپ، ونىڭ جانى جامان كۇيزەلىپ كەتتى.
كەزدەيسوقتا تاپ بولىپ، ەلدى اڭ-تاڭ قىلعان بەلگىسىز دەرتتىڭ شىن سەبەبىن ەشكىم انىقتاي الماي قويدى. بۇل نە اۋرۋ ءوزى؟ نەگە بۇرىن-سوڭدى سىرقات بەلگىلەرى بايقالماعان ساپ-ساۋ جىگىتتىڭ دەنساۋلىعى كەنەتتەن سىر بەردى؟ الدە بۇل جان تىنىشتىعىن ويلاماي، سالى سۋعا كەتىپ، سارىۋايىمعا سالىنا بەرگەندىكتىڭ ناتيجەسى مە؟ مۇمكىن باقىت قۇسىن قولىنا قوندىرا الماعاندىقتىڭ زالالى شىعار؟ ماتەريالدىق يگىلىككە اسا قاتتى الاڭدامايتىن جانە قىزىقپايتىن، ءبىر باسىنا جەتەرلىك داۋلەتى بار جىگىتتىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ، جانىن كەمىرگەن نە قايعى؟ شىنىندا دا ادام تۇسىنبەيتىن اقىلعا سيمايتىن – قىزىق جاعداي.
دارىگەرلەر ءتۇرلى بولجام جاساپ، سان-الۋان قىرىنان تالقىلاسا دا قاۋىپتى دەرتتىڭ ناعىز سەبەبىن انىقتاي المادى. كوپتىڭ ىشىندە «بالكىم قويانشىق اۋرۋى شىعار»، دەپ ويلاعاندار دا جوق ەمەس.
ادەتتە، مۇنداي جاعدايدا سۋرەتكەردىڭ تۋعان-تۋىستارىنىڭ ايتقانىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، گيۋستاۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى ءوز ەستەلىكتەرىندە بۇل تاقىرىپتى اينالىپ ءوتىپ، ناۋقاس اعاسىنىڭ دەرتى جونىندە ءبىر ءسوز ايتپاپتى. الدە الەم مويىنداعان باۋىرىنىڭ ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان كەلەتىنىنەن قاۋىپتەنىپ، ادەيى ۇندەمەدى مە؟ فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ و دۇنيەگە وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن، انىق-قانىعىنا كوزىمىز جەتپەي تۇرعان ۇستارا ساۋالدارىمىزدىڭ ءبىرى وسى.
ارينە، ۇلى سۋرەتكەر جونىندە جازىلعان ماقالالاردىڭ، زەرتتەۋلەردىڭ، كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ تاۋىسۋ استە مۇمكىن ەمەس. كۇنى بۇگىنگە دەيىن فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ شىعارماشىلىعىن شەمىشكەشە شاعىپ، ومىربايانىمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىستىرعان ەڭبەكتەردىڭ ەسەبى جوق. الايدا، ماماندىعى دارىگەر بولعاندىقتان جازۋشى جونىندە جازىلعان تەلەگەي-تەڭىز دۇنيەلەردىڭ ىشىنەن رەنە ديۋمەنيلدىڭ كىتابىنا ەرەكشە نازارىمىز اۋدى. ونىڭ ايتۋىنشا، فلوبەر بالا كۇنىنەن دولىلىقتى قوزدىراتىن قويانشىق دەرتىنە شالدىققان.
«دەرت – كوپ، دەنساۋلىق – بىرەۋ». ءبىر باسىنا جازۋشىلىقتىڭ ازابى از ۋايىم اكەلگەندەي، ەندى وعان دەنساۋلىقتىڭ دەرتى قوسىلدى. ءدارى-دارمەككە تاۋەلدى بولىپ، ونى ۋىستاپ ىشەمىن دەگەن وي فلوبەردىڭ ءوڭى تۇگىل، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەيتىن. امال نەشىك، باسقا تۇسكەننەن كەيىن پەشەنەڭە جازىلعان تاعدىرىڭنىڭ امىرىنە كونبەسكە ايلاڭ كانە؟
تۋعان-تۋىستارى جانىن كۇتپەيتىن، شىعارماشىلىقتان باسقا ەشتەڭەنى دە ويلامايتىن فلوبەردىڭ قيىن جاعدايعا ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەنىن، ىشتەرىنەن سەزىپ جۇرگەن-تۇعىن. موپپاساننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بالا كەزىنەن--اق فلوبەردىڭ دەنساۋلىعى اسا جاقسى بولماعان. ۇلىنىڭ ومىرىنە الاڭداعان اكەسى جانى سەرگىپ قايتۋ ءۇشىن، قاسىنا دارىگەر قوسىپ، ونى ساياحاتتاپ قايتۋعا جىبەرگەنى بەلگىلى. داۋلەتى تاسىپ بارا جاتسا دا شەت ايماقتا ءومىر سۇرەتىن بايلاردىڭ ءبارى دە شەتىنەن تيىن-تەبەن ساناپ قالعان ساراڭدار. سوندىقتان دا ەمتيحاندى جاقسى تاپسىرعانى ءۇشىن عانا اكەسىنىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ، ۇلىن ەل كورىپ، جەر كورىپ، كوڭىلىن سەرگىتىپ قايتۋعا جىبەرگەنىنە سەنۋ قيىن.
ۇمىتپاساڭىز، جاستىق شاعىندا فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ كوڭىل-كۇيى بولماي، سارىۋايىمعا ءجيى سالىنا بەرەتىن جىگىت بولىپ وسكەنىن بۇدان بۇرىن ايتقانبىز. گيۋستاۆتىڭ جانى جابىرقاپ، كوڭىلى قۇلازىپ، تورىعۋشىلىققا ءجيى-ءجيى ۇشىراي بەرۋىنىڭ باستى سەبەبى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەدى.
تۇندەگى وقيعادان كەيىن قاۋىپتى دەرتىنىڭ اسقىنىپ كەتكەنىنە كوزى جەتكەن فلوبەر جاقسى تابىس اكەلگەنىمەن، دەنساۋلىعى كوتەرمەيتىن زاڭ سالاسىنداعى جۇمىسىن ءبىرجولا تاستاپ، ەندى تەك جازۋشىلىقپەن عانا اينالىسۋعا بەلىن بەكەم بۋدى. بىراق، ءسوز ونەرىنىڭ ازابى مەن دەرتىنىڭ قانشالىقتى اۋىر بولىپ، قالاي قينالاتىنىن ول بىلگەن جوق. دەرتىنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىنە كوزى جەتكەن ول ۇيلەنبەۋدى ۇيعارىپ، كوزى جۇمىلعانشا ونەرگە ادال قىزمەت ەتۋگە سەرت بەردى. دۇنيەنىڭ باسقا ءلاززاتى ونى قىزىقتىرعان جوق.
1845 جىلى گيۋستاۆتىڭ اكەسى ومىردەن ءوتتى. دۇنيە سالارىنىڭ الدىندا ول سەنا جاعالاۋىنان ۇلكەن ءۇي ساتىپ العان ەدى. بولاشاق جازۋشىنىڭ ەندىگى قالعان ءومىرىنىڭ ءبارى وسى جەردە ءوتتى. ءۇيدىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا فلوبەردىڭ شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ات شاپتىرىم بولمەسى بولدى. جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلە سالىسىمەن «تالانت دەگەنىمىزدىڭ توزىمدىلىك پەن تاباندىلىق» ەكەنىنە مويىنسۇنعان ول بويىن دا، ويىن دا، ءجۇرىس-تۇرىسىن دا قاتاڭ تارتىپكە باعىندىردى.
ءتارتىپ جوق جەردە شىعارماشىلىقتا بەرەكە بولمايدى. ونەردە شابىتتىڭ قۇدىرەتىنە عانا سەنۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق. ۇلى دۇنيە تۋعىزۋ ءۇشىن مۇرنىڭنان قان كەتكەنشە تىنىم تاپپاي ەڭبەكتەنۋ كەرەك.
تاڭەرتەڭ تۇرا سالىسىمەن فلوبەر تۇسكە دەيىن كىتاپ وقىدى. ساعات بىردەن باستاپ شىعارماسىن جازۋعا وتىرىپ، ءتۇن ورتاسىنا شەيىن ورىندىقتان قۇيرىعىن كوتەرمەي، كۇنىنە 12-14 ساعاتتان تاپجىلماي جۇمىس ىستەدى. شىعارماشىلىقتىڭ قىزىعىنا قاتتى بەرىلگەن ۋاقىتتا ونىڭ ەشكىمدى كورۋگە زاۋقى سوقپادى. -
اكەسىنىڭ ءولىمى ازداي، بىرنەشە ايدان كەيىن جالعىز قارىنداسى كارولينا دا كەنەتتەن كوز جۇمدى. ونەردەن باسقا قۇندىلىقتى مويىنداماعان جانە سۇيمەگەن، جان-تانىمەن وعان بەرىلگەن فلوبەردىڭ تاسجۇرەكتىگى تاڭ قالدىرادى. قارىنداسى قايتىس بولعاندا ءبىر تۋىندىسىن باستاپ قويىپ، شىعارماشىلىق دەرتتىڭ سيقىرى ونىڭ بۇكىل ەرىك-جىگەرىن، اقىل-ويىن بيلەپ، سەزىمىن جاۋلاپ العان-تۇعىن. كارولينانىڭ قازاسى تۋرالى ەستەلىگىندە، ول سول كۇنى ونى ءبىر ويلاردىڭ جانىنا تىنىشتىق بەرمەي قايتا-قايتا مازالاپ قوشتاسۋ مەن جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ اياقتالىپ، جازۋ ۇستەلىنە تەزىرەك جەتۋگە اسىققانىن ايتادى.
فلوبەردىڭ اسا كوپ دوسى دا بولعان جوق. ومىردە ارالاسقان ات توبەلىندەي ازعانتاي دوستارىن دا ول ءوز ماقساتىنا ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسىپ، قالامىنىڭ سياسى ءالى كەپپەگەن جاڭا شىعارماسىن ولارمەن بىرگە تالقىلاۋدى ۇيرەنشىكتى ادەتىنە اينالدىردى. پىكىرلەرىنە قۇلاق اسىپ، شىنايىلىعىنا كۇمان كەلتىرسە شىعارماسىن جىرتىپ تاستاپ، ونى قايتادان جازىپ شىعۋدان ەرىنبەدى.
نەگىزىنەن ونىڭ جاقسى ارالاسقان ءۇش دوسى بولدى. ءبىرىنشىسى الفرەد لەپۋتاۆەننىڭ جاسى جازۋشىدان ءبىراز ۇلكەن، ەكىنشىسى ماكسيم ديۋ كانمەن ول جوعارعى وقۋ ورنىندا جۇرگەندە تانىستى. ءۇشىنشىسى لۋي بۋيلە لاتىن جانە فرانتسۋز تىلدەرىنەن ساباق بەرىپ، ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن مۇعالىم. ۇشەۋى دە ادەبيەتتى جاقسى كورەتىن، ال، لۋي بۋيلە كەيدە ولەڭ دە شىعاراتىن.
كارولينا قايتىس بولعاننان كەيىن قارىنداسىنىڭ ءمۇسىنىن جاساتۋعا تاپسىرىس بەرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءمۇسىنشى پرادەگە جولىعۋ ءۇشىن فلوبەر پاريجگە اتتاندى. تاعدىر دەگەندى قاراسايشى. اتاقتى ءمۇسىنشىنىڭ شەبەرحاناسىندا ول لۋيزە كولەمەن تانىسىپ، ۋاقىت وتە كەلە ول ايەل دە جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قيالىنا شابىت بەرگەن مۋزاسىنا اينالدى.
(جالعاسى بار)
