Qūrmettı dostarym! Oilaryŋyzdy älemdı äure-sarsaŋǧa salǧan jaman dertten basqa jaqqa audaru üşın "Floberdıŋ sertı men dertı" atty kölemdı eŋbegımnıŋ taǧy bır üzıgın nazarlaryŋyzǧa ūsynǧandy jön kördım.
FLOBER MEN LUİZA
Luize Kolemen ekeuınıŋ arasyndaǧy mahabbat dramasyn äŋgımelemes būryn, ūmytpai tūrǧanymda Floberdıŋ taǧdyryn tübegeilı özgertıp jıberıp, jazuşylyq jolǧa tüsırgen bır maŋyzdy oqiǧanyŋ tarihyna qysqaşa toqtala keteiın. 1844 jyly aǧasymen bırge Ruanǧa kele jatqan tünde Giustav kenetten talyp, qūlap qalady. Süt pısırım uaqyttan keiın esın jiyp, közın aşyp qarasa üstı-basynyŋ bärı qyzyljosa qan. Bauyryn üige kırgızgennen keiın därıger aǧasynyŋ jany qalmai, qolynan kelgen em-domyn ısteidı. Şarap ışıp, temekı şegıp, etı bar tamaq jeuıne tiym salady. Soǧan qaramastan ūstamaly auruy bırneşe märte qozyp, onyŋ jany jaman küizelıp kettı. Kezdeisoqta tap bolyp, eldı aŋ-taŋ qylǧan belgısız derttıŋ şyn sebebın eşkım anyqtai almai qoidy. Būl ne auru özı? Nege būryn-soŋdy syrqat belgılerı baiqalmaǧan sap-sau jıgıttıŋ densaulyǧy kenetten syr berdı? Älde būl jan tynyştyǧyn oilamai, saly suǧa ketıp, saryuaiymǧa salyna bergendıktıŋ nätijesı me? Mümkın baqyt qūsyn qolyna qondyra almaǧandyqtyŋ zalaly şyǧar? Materialdyq igılıkke asa qatty alaŋdamaityn jäne qyzyqpaityn, bır basyna jeterlık däuletı bar jıgıttıŋ jüikesın jūqartyp, janyn kemırgen ne qaiǧy? Şynynda da adam tüsınbeitın aqylǧa simaityn – qyzyq jaǧdai. Därıgerler türlı boljam jasap, san-aluan qyrynan talqylasa da qauıptı derttıŋ naǧyz sebebın anyqtai almady. Köptıŋ ışınde «bälkım qoianşyq auruy şyǧar», dep oilaǧandar da joq emes. Ädette, mūndai jaǧdaida suretkerdıŋ tuǧan-tuystarynyŋ aitqanyna jügınuge tura keledı. Nege ekenı belgısız, Giustavtyŋ nemere qaryndasy öz estelıkterınde būl taqyrypty ainalyp ötıp, nauqas aǧasynyŋ dertı jönınde bır söz aitpapty. Älde älem moiyndaǧan bauyrynyŋ abyroi-bedelıne nūqsan keletınınen qauıptenıp, ädeiı ündemedı me? Fransuz klassigınıŋ o düniege özımen bırge alyp ketken, anyq-qanyǧyna közımız jetpei tūrǧan ūstara saualdarymyzdyŋ bırı osy. Ärine, ūly suretker jönınde jazylǧan maqalalardyŋ, zertteulerdıŋ, kıtaptardyŋ bärın oqyp tauysu äste mümkın emes. Künı bügınge deiın fransuz klassigınıŋ şyǧarmaşylyǧyn şemışkeşe şaǧyp, ömırbaianymen egjei-tegjeilı tanystyrǧan eŋbekterdıŋ esebı joq. Alaida, mamandyǧy därıger bolǧandyqtan jazuşy jönınde jazylǧan telegei-teŋız dünielerdıŋ ışınen Rene Diumenildıŋ kıtabyna erekşe nazarymyz audy. Onyŋ aituynşa, Flober bala künınen dolylyqty qozdyratyn qoianşyq dertıne şaldyqqan. «Dert – köp, densaulyq – bıreu». Bır basyna jazuşylyqtyŋ azaby az uaiym äkelgendei, endı oǧan densaulyqtyŋ dertı qosyldy. Därı-därmekke täueldı bolyp, ony uystap ışemın degen oi Floberdıŋ öŋı tügıl, üş ūiyqtasa tüsıne de kırmeitın. Amal neşık, basqa tüskennen keiın peşeneŋe jazylǧan taǧdyryŋnyŋ ämırıne könbeske ailaŋ käne? Tuǧan-tuystary janyn kütpeitın, şyǧarmaşylyqtan basqa eşteŋenı de oilamaityn Floberdıŋ qiyn jaǧdaiǧa ūşyrauy mümkın ekenın, ışterınen sezıp jürgen-tūǧyn. Moppasannyŋ aituyna qaraǧanda, bala kezınen--aq Floberdıŋ densaulyǧy asa jaqsy bolmaǧan. Ūlynyŋ ömırıne alaŋdaǧan äkesı jany sergıp qaitu üşın, qasyna därıger qosyp, ony saiahattap qaituǧa jıbergenı belgılı. Däuletı tasyp bara jatsa da şet aimaqta ömır süretın bailardyŋ bärı de şetınen tiyn-teben sanap qalǧan saraŋdar. Sondyqtan da emtihandy jaqsy tapsyrǧany üşın ǧana äkesınıŋ jüregı eljırep, ūlyn el körıp, jer körıp, köŋılın sergıtıp qaituǧa jıbergenıne senu qiyn. Ūmytpasaŋyz, jastyq şaǧynda fransuz klassigınıŋ köŋıl-küiı bolmai, saryuaiymǧa jiı salyna beretın jıgıt bolyp öskenın būdan būryn aitqanbyz. Giustavtyŋ jany jabyrqap, köŋılı qūlazyp, toryǧuşylyqqa jiı-jiı ūşyrai beruınıŋ basty sebebı densaulyǧyna bailanysty edı. Tündegı oqiǧadan keiın qauıptı dertınıŋ asqynyp ketkenıne közı jetken Flober jaqsy tabys äkelgenımen, densaulyǧy kötermeitın zaŋ salasyndaǧy jūmysyn bırjola tastap, endı tek jazuşylyqpen ǧana ainalysuǧa belın bekem budy. Bıraq, söz önerınıŋ azaby men dertınıŋ qanşalyqty auyr bolyp, qalai qinalatynyn ol bılgen joq. Dertınıŋ qanşalyqty qauıptı ekenıne közı jetken ol üilenbeudı ūiǧaryp, közı jūmylǧanşa önerge adal qyzmet etuge sert berdı. Dünienıŋ basqa läzzaty ony qyzyqtyrǧan joq. 1845 jyly Giustavtyŋ äkesı ömırden öttı. Dünie salarynyŋ aldynda ol Sena jaǧalauynan ülken üi satyp alǧan edı. Bolaşaq jazuşynyŋ endıgı qalǧan ömırınıŋ bärı osy jerde öttı. Üidıŋ bırınşı qabatynda Floberdıŋ şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn at şaptyrym bölmesı boldy. Jaŋa qonysqa köşıp kele salysymen «talant degenımızdıŋ tözımdılık pen tabandylyq» ekenıne moiynsūnǧan ol boiyn da, oiyn da, jürıs-tūrysyn da qataŋ tärtıpke baǧyndyrdy. Tärtıp joq jerde şyǧarmaşylyqta bereke bolmaidy. Önerde şabyttyŋ qūdıretıne ǧana senu baryp tūrǧan aqymaqtyq. Ūly dünie tuǧyzu üşın mūrnyŋnan qan ketkenşe tynym tappai eŋbektenu kerek. Taŋerteŋ tūra salysymen Flober tüske deiın kıtap oqydy. Saǧat bırden bastap şyǧarmasyn jazuǧa otyryp, tün ortasyna şeiın oryndyqtan qūiryǧyn kötermei, künıne 12-14 saǧattan tapjylmai jūmys ıstedı. Şyǧarmaşylyqtyŋ qyzyǧyna qatty berılgen uaqytta onyŋ eşkımdı köruge zauqy soqpady. - Äkesınıŋ ölımı azdai, bırneşe aidan keiın jalǧyz qaryndasy Karolina da kenetten köz jūmdy. Önerden basqa qūndylyqty moiyndamaǧan jäne süimegen, jan-tänımen oǧan berılgen Floberdıŋ tasjürektıgı taŋ qaldyrady. Qaryndasy qaitys bolǧanda bır tuyndysyn bastap qoiyp, şyǧarmaşylyq derttıŋ siqyry onyŋ bükıl erık-jıgerın, aqyl-oiyn bilep, sezımın jaulap alǧan-tūǧyn. Karolinanyŋ qazasy turaly estelıgınde, ol sol künı ony bır oilardyŋ janyna tynyştyq bermei qaita-qaita mazalap qoştasu men jerleu räsımınıŋ aiaqtalyp, jazu üstelıne tezırek jetuge asyqqanyn aitady. Floberdıŋ asa köp dosy da bolǧan joq. Ömırde aralasqan at töbelındei azǧantai dostaryn da ol öz maqsatyna tiımdı paidalanuǧa tyrysyp, qalamynyŋ siiasy älı keppegen jaŋa şyǧarmasyn olarmen bırge talqylaudy üirenşıktı ädetıne ainaldyrdy. Pıkırlerıne qūlaq asyp, şynaiylyǧyna kümän keltırse şyǧarmasyn jyrtyp tastap, ony qaitadan jazyp şyǧudan erınbedı. Negızınen onyŋ jaqsy aralasqan üş dosy boldy. Bırınşısı Alfred Leputavennıŋ jasy jazuşydan bıraz ülken, ekınşısı Maksim diu Kanmen ol joǧarǧy oqu ornynda jürgende tanysty. Üşınşısı Lui Buile latyn jäne fransuz tılderınen sabaq berıp, näpaqasyn tauyp jürgen mūǧalım. Üşeuı de ädebiettı jaqsy köretın, al, Lui Buile keide öleŋ de şyǧaratyn. Karolina qaitys bolǧannan keiın qaryndasynyŋ müsının jasatuǧa tapsyrys beru üşın belgılı müsınşı Pradege jolyǧu üşın Flober Parijge attandy. Taǧdyr degendı qarasaişy. Ataqty müsınşınıŋ şeberhanasynda ol Luize Kolemen tanysyp, uaqyt öte kele ol äiel de jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq qiialyna şabyt bergen muzasyna ainaldy.(Jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
