Qurmetti dostarym! Oılaryńyzdy álemdi áýre-sarsańǵa salǵan jaman dertten basqa jaqqa aýdarý úshin "Floberdiń serti men derti" atty kólemdi eńbegimniń taǵy bir úzigin nazarlaryńyzǵa usynǵandy jón kórdim.
FLOBER MEN LÝIZA
Lýıze Kolemen ekeýiniń arasyndaǵy mahabbat dramasyn áńgimelemes buryn, umytpaı turǵanymda Floberdiń taǵdyryn túbegeıli ózgertip jiberip, jazýshylyq jolǵa túsirgen bir mańyzdy oqıǵanyń tarıhyna qysqasha toqtala keteıin.
1844 jyly aǵasymen birge Rýanǵa kele jatqan túnde Gıýstav kenetten talyp, qulap qalady. Sút pisirim ýaqyttan keıin esin jıyp, kózin ashyp qarasa ústi-basynyń bári qyzyljosa qan. Baýyryn úıge kirgizgennen keıin dáriger aǵasynyń jany qalmaı, qolynan kelgen em-domyn isteıdi. Sharap iship, temeki shegip, eti bar tamaq jeýine tıym salady. Soǵan qaramastan ustamaly aýrýy birneshe márte qozyp, onyń jany jaman kúızelip ketti.
Kezdeısoqta tap bolyp, eldi ań-tań qylǵan belgisiz derttiń shyn sebebin eshkim anyqtaı almaı qoıdy. Bul ne aýrý ózi? Nege buryn-sońdy syrqat belgileri baıqalmaǵan sap-saý jigittiń densaýlyǵy kenetten syr berdi? Álde bul jan tynyshtyǵyn oılamaı, saly sýǵa ketip, saryýaıymǵa salyna bergendiktiń nátıjesi me? Múmkin baqyt qusyn qolyna qondyra almaǵandyqtyń zalaly shyǵar? Materıaldyq ıgilikke asa qatty alańdamaıtyn jáne qyzyqpaıtyn, bir basyna jeterlik dáýleti bar jigittiń júıkesin juqartyp, janyn kemirgen ne qaıǵy? Shynynda da adam túsinbeıtin aqylǵa sımaıtyn – qyzyq jaǵdaı.
Dárigerler túrli boljam jasap, san-alýan qyrynan talqylasa da qaýipti derttiń naǵyz sebebin anyqtaı almady. Kóptiń ishinde «bálkim qoıanshyq aýrýy shyǵar», dep oılaǵandar da joq emes.
Ádette, mundaı jaǵdaıda sýretkerdiń týǵan-týystarynyń aıtqanyna júginýge týra keledi. Nege ekeni belgisiz, Gıýstavtyń nemere qaryndasy óz estelikterinde bul taqyrypty aınalyp ótip, naýqas aǵasynyń derti jóninde bir sóz aıtpapty. Álde álem moıyndaǵan baýyrynyń abyroı-bedeline nuqsan keletininen qaýiptenip, ádeıi úndemedi me? Franýz klassıginiń o dúnıege ózimen birge alyp ketken, anyq-qanyǵyna kózimiz jetpeı turǵan ustara saýaldarymyzdyń biri osy.
Árıne, uly sýretker jóninde jazylǵan maqalalardyń, zertteýlerdiń, kitaptardyń bárin oqyp taýysý áste múmkin emes. Kúni búginge deıin franýz klassıginiń shyǵarmashylyǵyn shemishkeshe shaǵyp, ómirbaıanymen egjeı-tegjeıli tanystyrǵan eńbekterdiń esebi joq. Alaıda, mamandyǵy dáriger bolǵandyqtan jazýshy jóninde jazylǵan telegeı-teńiz dúnıelerdiń ishinen Rene Dıýmenıldiń kitabyna erekshe nazarymyz aýdy. Onyń aıtýynsha, Flober bala kúninen dolylyqty qozdyratyn qoıanshyq dertine shaldyqqan.
«Dert – kóp, densaýlyq – bireý». Bir basyna jazýshylyqtyń azaby az ýaıym ákelgendeı, endi oǵan densaýlyqtyń derti qosyldy. Dári-dármekke táýeldi bolyp, ony ýystap ishemin degen oı Floberdiń óńi túgil, úsh uıyqtasa túsine de kirmeıtin. Amal neshik, basqa túskennen keıin pesheneńe jazylǵan taǵdyryńnyń ámirine kónbeske aılań káne?
Týǵan-týystary janyn kútpeıtin, shyǵarmashylyqtan basqa eshteńeni de oılamaıtyn Floberdiń qıyn jaǵdaıǵa ushyraýy múmkin ekenin, ishterinen sezip júrgen-tuǵyn. Moppasannyń aıtýyna qaraǵanda, bala kezinen--aq Floberdiń densaýlyǵy asa jaqsy bolmaǵan. Ulynyń ómirine alańdaǵan ákesi jany sergip qaıtý úshin, qasyna dáriger qosyp, ony saıahattap qaıtýǵa jibergeni belgili. Dáýleti tasyp bara jatsa da shet aımaqta ómir súretin baılardyń bári de shetinen tıyn-teben sanap qalǵan sarańdar. Sondyqtan da emtıhandy jaqsy tapsyrǵany úshin ǵana ákesiniń júregi eljirep, ulyn el kórip, jer kórip, kóńilin sergitip qaıtýǵa jibergenine sený qıyn.
Umytpasańyz, jastyq shaǵynda franýz klassıginiń kóńil-kúıi bolmaı, saryýaıymǵa jıi salyna beretin jigit bolyp óskenin budan buryn aıtqanbyz. Gıýstavtyń jany jabyrqap, kóńili qulazyp, toryǵýshylyqqa jıi-jıi ushyraı berýiniń basty sebebi densaýlyǵyna baılanysty edi.
Túndegi oqıǵadan keıin qaýipti dertiniń asqynyp ketkenine kózi jetken Flober jaqsy tabys ákelgenimen, densaýlyǵy kótermeıtin zań salasyndaǵy jumysyn birjola tastap, endi tek jazýshylyqpen ǵana aınalysýǵa belin bekem býdy. Biraq, sóz óneriniń azaby men dertiniń qanshalyqty aýyr bolyp, qalaı qınalatynyn ol bilgen joq. Dertiniń qanshalyqty qaýipti ekenine kózi jetken ol úılenbeýdi uıǵaryp, kózi jumylǵansha ónerge adal qyzmet etýge sert berdi. Dúnıeniń basqa lázzaty ony qyzyqtyrǵan joq.
1845 jyly Gıýstavtyń ákesi ómirden ótti. Dúnıe salarynyń aldynda ol Sena jaǵalaýynan úlken úı satyp alǵan edi. Bolashaq jazýshynyń endigi qalǵan ómiriniń bári osy jerde ótti. Úıdiń birinshi qabatynda Floberdiń shyǵarmashylyqpen aınalysatyn at shaptyrym bólmesi boldy. Jańa qonysqa kóship kele salysymen «talant degenimizdiń tózimdilik pen tabandylyq» ekenine moıynsunǵan ol boıyn da, oıyn da, júris-turysyn da qatań tártipke baǵyndyrdy.
Tártip joq jerde shyǵarmashylyqta bereke bolmaıdy. Ónerde shabyttyń qudiretine ǵana sený baryp turǵan aqymaqtyq. Uly dúnıe týǵyzý úshin murnyńnan qan ketkenshe tynym tappaı eńbektený kerek.
Tańerteń tura salysymen Flober túske deıin kitap oqydy. Saǵat birden bastap shyǵarmasyn jazýǵa otyryp, tún ortasyna sheıin oryndyqtan quıryǵyn kótermeı, kúnine 12-14 saǵattan tapjylmaı jumys istedi. Shyǵarmashylyqtyń qyzyǵyna qatty berilgen ýaqytta onyń eshkimdi kórýge zaýqy soqpady. -
Ákesiniń ólimi azdaı, birneshe aıdan keıin jalǵyz qaryndasy Karolına da kenetten kóz jumdy. Ónerden basqa qundylyqty moıyndamaǵan jáne súımegen, jan-tánimen oǵan berilgen Floberdiń tasjúrektigi tań qaldyrady. Qaryndasy qaıtys bolǵanda bir týyndysyn bastap qoıyp, shyǵarmashylyq derttiń sıqyry onyń búkil erik-jigerin, aqyl-oıyn bılep, sezimin jaýlap alǵan-tuǵyn. Karolınanyń qazasy týraly esteliginde, ol sol kúni ony bir oılardyń janyna tynyshtyq bermeı qaıta-qaıta mazalap qoshtasý men jerleý rásiminiń aıaqtalyp, jazý ústeline tezirek jetýge asyqqanyn aıtady.
Floberdiń asa kóp dosy da bolǵan joq. Ómirde aralasqan at tóbelindeı azǵantaı dostaryn da ol óz maqsatyna tıimdi paıdalanýǵa tyrysyp, qalamynyń sııasy áli keppegen jańa shyǵarmasyn olarmen birge talqylaýdy úırenshikti ádetine aınaldyrdy. Pikirlerine qulaq asyp, shynaıylyǵyna kúmán keltirse shyǵarmasyn jyrtyp tastap, ony qaıtadan jazyp shyǵýdan erinbedi.
Negizinen onyń jaqsy aralasqan úsh dosy boldy. Birinshisi Alfred Lepýtavenniń jasy jazýshydan biraz úlken, ekinshisi Maksım dıý Kanmen ol joǵarǵy oqý ornynda júrgende tanysty. Úshinshisi Lýı Býıle latyn jáne franýz tilderinen sabaq berip, nápaqasyn taýyp júrgen muǵalim. Úsheýi de ádebıetti jaqsy kóretin, al, Lýı Býıle keıde óleń de shyǵaratyn.
Karolına qaıtys bolǵannan keıin qaryndasynyń músinin jasatýǵa tapsyrys berý úshin belgili músinshi Pradege jolyǵý úshin Flober Parıjge attandy. Taǵdyr degendi qarasaıshy. Ataqty músinshiniń sheberhanasynda ol Lýıze Kolemen tanysyp, ýaqyt óte kele ol áıel de jazýshynyń shyǵarmashylyq qııalyna shabyt bergen mýzasyna aınaldy.
(Jalǵasy bar)
