جاقىندا «دەموس» قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ توراعاسى تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ «زۇلمات: شىعىس تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتابى شىقتى. بۇل تۇراربەكتىڭ جارىق كورگەن ءۇشىنشى كىتابى. وسىعان دەيىن "مەن قالاي رۋحاني جاڭعىردىم" جانە "شىرماۋىق" دەگەن ەكى كىتابى قازاق قوعامىندا ءدۇمپۋ تۋعىزعان بولاتىن. اۆتوردىڭ بۇل كىتابىنا دا وقىرمان تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋىنداۋدا. وسىعان وراي كىتاپ اۆتورىنان قىسقاشا سۇحبات الدىق.
- بۇل كىتاپ - ادەبي شىعارما ەمەس، قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ قازىرگى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق ولكەسىن اتام زاماننان مەكەن ەتكەن حالىقتى تىلىنەن، دىنىنەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن كۇشپەن ايىرۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان قاتىگەز رەپرەسسياسىنىڭ سيپاتى مەن ونىڭ تۇپكى ماقساتى جونىندە جازىلعان دەرەكتى ساراپتاما. مۇندا شىڭجاڭداعى كونتسلاگەرلەردىڭ ىشىندەگى ادام توزگىسىز جاعداي، قورلىق پەن سۇمدىق سوت ۇكىمىنسىز ۇزاق مەرزىم قاماۋدا بولعان تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى ارقىلى سيپاتتالعان. سول ارقىلى كونتسلاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ ءتان جانە جان ازابى، قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ زۇلىم ساياساتى قانداي ماقسات كوزدەيتىنى ايتىلادى. بۇدان باسقا، كونتسلاگەر سىرتىنداعى ءومىر، ۇرەي بيلەگەن شىڭجاڭ تۇرعىندارىنىڭ قازىرگى جاعدايى، قۇقىقتارىنىڭ اياقاستى ەتىلىپ تاپتالۋى ناقتى مالىمەتتەر بويىنشا ساراپتالدى.
- كىتاپتىڭ اتاۋى دا كوڭىلسىز، قايعىلى دەسە دە بولادى. ساراپتامانىڭ قورىتىندىسى دا قورقىنىشپەن اياقتالادى. نەگە؟
- ءار نارسەنىنىڭ ناقتى اتاۋى بار. قازىر قىتايدىڭ پروۆينتسياسى سانالاتىن شىڭجاڭ تۇركى الەمىنىڭ شىعىستاعى قيىر شەتى بولاتىن. سوندىقتان دا ول شىعىس تۇركىستان دەپ اتالدى. وكىنىشكە وراي، قىتاي كوممۋنيستەرى سول ايماقتى مىڭداعان جىلدان بەرى جايلاپ وتىرعان حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن جويىپ، شىعىس تۇركىستاندى تۇبەگەيلى كۇيرەتۋدى كوزدەپ وتىر. ارينە، ەشكىم، ءتىپتى شىڭجاڭدا اياۋسىز قىسىمعا ۇشىراپ جاتقان تۇركى تىلدەس حالىق تا قحر-نىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن بۇزۋعا، ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا ۇندەمەيدى، سەپاراتيستىك پيعىل مۇلدەم جوق. مۇنداعى باستى ماسەلە - ادام قۇقىقتارى. ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن نانىم-سەنىمى ءۇشىن، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ادامدى قۋدالاۋعا بولمايدى. بۇل قاعيدا حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردا دا، ءتىپتى كوممۋنيستىك قحر كونستيتۋتسياسىندا دا جازىلعان. سولاي بولسا دا، قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگى سەكسەن جىل بۇرىنعى فاشيستىك گەرمانيانىڭ زۇلىمدىعى مەن ستاليندىك رەپرەسسيانى قايتالاۋدا. ال تۇركى تىلدەس جانە حالقىنىڭ باسىم بولىگى مۇسىلمان بولىپ سانالاتىن ەلدەر قىتايدىڭ ىعىنا جىعىلىپ، شىڭجاڭداعى گەنوتسيدتىك ساياساتتى كورمەگەنسىپ، بىلمەگەنسىپ وتىر.
- شىڭجاڭدا ەكى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى باسىم. ءبىرىنشىسى ۇيعىرلار بولسا، ودان كەيىنگى ورىن قازاقتارعا تيەسىلى. شىڭجاڭ پروبلەماسىنا قاتىستى قازاقستان قانداي پوزيتسيا ۇستانادى؟
- كىتاپتا رەسمي نۇر-سۇلتاننىڭ ۇستانىمى انىق ايتىلعان. قازاقستان دا قىتايدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالىندا قالدى. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان ىشكى دەموگرافيالىق جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە شاقىرىپ، ارنايى كوشى-قون زاڭىن قابىلداعان. بىراق بۇل زاڭ قىتاي-قازاق ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىنىپ وتىر. ءتىپتى، قر ازاماتتىعىن العان بايىرعى شىڭجاڭ تۇرعىندارى دا كونتسلاگەرلەرگە قامالىپ، قورلىق كورىپ شىقتى. ءالى قازاقستاننىڭ بىرنەشە ازاماتىن ۇيقاماققا الىپ، جىبەرمەي وتىر. وسىعان بايلانىستى دا قازاقستان ۇكىمەتى قىتايعا نارازىلىق بىلدىرگەن جوق. قىتايدىڭ ىعىندا قالعان قازاقستان ادام قۇقىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىن دە ورىنداي الماي، پۇشايمان كۇي كەشتى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ الەمدەگى يميدجىنە كەرى اسەر بەرەتىنى انىق.
- قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى از ۇلتتارعا جاساپ جاتقان قىسىمىنا توسقاۋىل قويۋ مۇمكىن بە؟
- مەنىڭ ويىمشا، قىتاي بيلىگى شىعىس تۇركىستاننىڭ تاعدىرىنا قاتىستى كەسىمدى شەشىم شىعارىپ قويعان. حالىقارالىق ۇيىمداردان قانداي قىسىم بولسا دا، شىڭجاڭدى كۇشپەن قىتايلاندىرۋ جوسپارىن قىسقا مەرزىمدە اياقتايدى. ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، وسى مەرزىمدە قىتايدان ءارى كەتتى دەگەندە تاعى 400 مىڭعا جۋىق ەتنيكالىق قازاق قونىس اۋدارۋى مۇمكىن. جالپى العاندا، قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى رەپرەسسياسىنىڭ سالدارى قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. قىتايدان كەتكىسى كەلەتىن قازاقتاردى بيزنەسىنەن ايىرىپ، ءۇي-جايىن، دۇنيە-مۇلكىن ساتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان قىتايدان كەلگەن ورالماندار قازاقستانداعى كەدەي-كەپشىكتىڭ سانىن كوبەيتىپ جاتىر. بۇل قازاقستانداعى انتيقىتايلىق كوڭىل-كۇيدى ودان بەتەر ۋشىقتىراتىنى انىق. مۇنىڭ ءبارى ايماقتا تۇراقسىزدىق قالىپتاستىرادى.
سولاي بولعاننىڭ وزىندە، وقىرمان كىتاپتاعى ءپوزيتيۆتى جاعدايعا كوڭىل بولگەن ءجون. ول – قازاق قوعامىنىڭ الەۋەتى. قازاقستاندا قۇرىلعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ۆولونتەرلىك ۇيىمى شىڭجاڭداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋىن ناقتى دالەل كەلتىرە وتىرىپ، بۇۇ-نىڭ كۇن تارتىبىنە شىعاردى. قازاق قوعامى شىڭجاڭدا كونتسلاگەرلەردىڭ بارىن جانە وندا تۇراتىن حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن جويۋ ءۇشىن گەنوتسيدكە ءتان ساياسي رەپرەسسيا جاسالىپ جاتقانىن دالەلدەپ بەردى. بۇل – ۇلكەن جەڭىس. ەندىگى قادام كونتسلاگەردەن زارداپ شەككەن ءاربىر ادام قازاقستان سوتتارىنا ارىزدانىپ، قىتاي ۇكىمەتىنەن مورالدىق جانە ماتەريالدىق وتەم تالاپ ەتۋى جانە بۇل پروتسەستى حالىقارالىق سوتقا دەيىن جەتكىزۋى بولماق. سوندا عانا قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ ارام پيعىلى تۇبەگەيلى اشكەرە بولادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
