Jaqynda «Demos» quqyq qorǵaý uıymynyń tóraǵasy Turarbek Qusaıynovtyń «Zulmat: Shyǵys Túrkistannyń kúıreýi» atty kitaby shyqty. Bul Turarbektiń jaryq kórgen úshinshi kitaby. Osyǵan deıin "Men qalaı rýhanı jańǵyrdym" jáne "Shyrmaýyq" degen eki kitaby qazaq qoǵamynda dúmpý týǵyzǵan bolatyn. Avtordyń bul kitabyna da oqyrman tarapynan qyzyǵýshylyq týyndaýda. Osyǵan oraı kitap avtorynan qysqasha suhbat aldyq.
- Bul kitap - ádebı shyǵarma emes, Qytaı kommýnıstik bıliginiń qazirgi Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesin atam zamannan meken etken halyqty tilinen, dininen, ulttyq salt-dástúrinen kúshpen aıyrý úshin jasap jatqan qatygez repressııasynyń sıpaty men onyń túpki maqsaty jóninde jazylǵan derekti saraptama. Munda Shyńjańdaǵy konlagerlerdiń ishindegi adam tózgisiz jaǵdaı, qorlyq pen sumdyq sot úkiminsiz uzaq merzim qamaýda bolǵan tutqyndardyń taǵdyry arqyly sıpattalǵan. Sol arqyly konlagerdegi tutqyndardyń tán jáne jan azaby, Qytaı kommýnıstik bıliginiń zulym saıasaty qandaı maqsat kózdeıtini aıtylady. Budan basqa, konlager syrtyndaǵy ómir, úreı bılegen Shyńjań turǵyndarynyń qazirgi jaǵdaıy, quqyqtarynyń aıaqasty etilip taptalýy naqty málimetter boıynsha saraptaldy.
- Kitaptyń ataýy da kóńilsiz, qaıǵyly dese de bolady. Saraptamanyń qorytyndysy da qorqynyshpen aıaqtalady. Nege?
- Ár nárseniniń naqty ataýy bar. Qazir Qytaıdyń provınııasy sanalatyn Shyńjań túrki áleminiń shyǵystaǵy qıyr sheti bolatyn. Sondyqtan da ol Shyǵys Túrkistan dep ataldy. Ókinishke oraı, Qytaı kommýnısteri sol aımaqty myńdaǵan jyldan beri jaılap otyrǵan halyqtyń ulttyq ereksheligin joıyp, Shyǵys Túrkistandy túbegeıli kúıretýdi kózdep otyr. Árıne, eshkim, tipti Shyńjańda aıaýsyz qysymǵa ushyrap jatqan túrki tildes halyq ta QHR-nyń terrıtorııalyq tutastyǵyn buzýǵa, óz aldyna otaý tigip, táýelsiz memleket qurýǵa úndemeıdi, separatıstik pıǵyl múldem joq. Mundaǵy basty másele - adam quqyqtary. Ulttyq ereksheligi men nanym-senimi úshin, saıası kózqarasy úshin adamdy qýdalaýǵa bolmaıdy. Bul qaǵıda halyqaralyq konvenııalarda da, tipti kommýnıstik QHR konstıtýııasynda da jazylǵan. Solaı bolsa da, Qytaı kommýnıstik bıligi seksen jyl burynǵy fashıstik Germanııanyń zulymdyǵy men stalındik repressııany qaıtalaýda. Al túrki tildes jáne halqynyń basym bóligi musylman bolyp sanalatyn elder Qytaıdyń yǵyna jyǵylyp, Shyńjańdaǵy genoıdtik saıasatty kórmegensip, bilmegensip otyr.
- Shyńjańda eki ulttyń úles salmaǵy basym. Birinshisi uıǵyrlar bolsa, odan keıingi oryn qazaqtarǵa tıesili. Shyńjań problemasyna qatysty Qazaqstan qandaı pozıııa ustanady?
- Kitapta resmı Nur-Sultannyń ustanymy anyq aıtylǵan. Qazaqstan da Qytaıdyń saıası-ekonomıkalyq yqpalynda qaldy. 90-shy jyldardyń basynda Qazaqstan ishki demografııalyq jaǵdaıdy túzeý úshin sheteldegi qazaqtardy elge shaqyryp, arnaıy kóshi-qon zańyn qabyldaǵan. Biraq bul zań qytaı-qazaq ekonomıkalyq baılanysynyń qurbandyǵyna shalynyp otyr. Tipti, QR azamattyǵyn alǵan baıyrǵy Shyńjań turǵyndary da konlagerlerge qamalyp, qorlyq kórip shyqty. Áli Qazaqstannyń birneshe azamatyn úıqamaqqa alyp, jibermeı otyr. Osyǵan baılanysty da Qazaqstan úkimeti Qytaıǵa narazylyq bildirgen joq. Qytaıdyń yǵynda qalǵan Qazaqstan adam quqyqtary jónindegi halyqaralyq qaýymdastyq aldyndaǵy mindettemelerin de oryndaı almaı, pushaıman kúı keshti. Munyń bári Qazaqstannyń álemdegi ımıdjine keri áser beretini anyq.
- Qytaı bıliginiń Shyńjańdaǵy az ulttarǵa jasap jatqan qysymyna tosqaýyl qoıý múmkin be?
- Meniń oıymsha, Qytaı bıligi Shyǵys Túrkistannyń taǵdyryna qatysty kesimdi sheshim shyǵaryp qoıǵan. Halyqaralyq uıymdardan qandaı qysym bolsa da, Shyńjańdy kúshpen qytaılandyrý josparyn qysqa merzimde aıaqtaıdy. Sarapshylardyń oıynsha, osy merzimde Qytaıdan ári ketti degende taǵy 400 myńǵa jýyq etnıkalyq qazaq qonys aýdarýy múmkin. Jalpy alǵanda, Qytaı bıliginiń Shyńjańdaǵy repressııasynyń saldary Qazaqstan halqynyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna, turmys-tirshiligine keri áserin tıgizip jatyr. Qytaıdan ketkisi keletin qazaqtardy bıznesinen aıyryp, úı-jaıyn, dúnıe-múlkin satýǵa múmkindik bermeıdi. Sonyń saldarynan Qytaıdan kelgen oralmandar Qazaqstandaǵy kedeı-kepshiktiń sanyn kóbeıtip jatyr. Bul Qazaqstandaǵy antıqytaılyq kóńil-kúıdi odan beter ýshyqtyratyny anyq. Munyń bári aımaqta turaqsyzdyq qalyptastyrady.
Solaı bolǵannyń ózinde, oqyrman kitaptaǵy pozıtıvti jaǵdaıǵa kóńil bólgen jón. Ol – qazaq qoǵamynyń áleýeti. Qazaqstanda qurylǵan «Atajurt eriktileri» volonterlik uıymy Shyńjańdaǵy adam quqyqtarynyń taptalýyn naqty dálel keltire otyryp, BUU-nyń kún tártibine shyǵardy. Qazaq qoǵamy Shyńjańda konlagerlerdiń baryn jáne onda turatyn halyqtyń ulttyq ereksheligin joıý úshin genoıdke tán saıası repressııa jasalyp jatqanyn dáleldep berdi. Bul – úlken jeńis. Endigi qadam konlagerden zardap shekken árbir adam Qazaqstan sottaryna aryzdanyp, Qytaı úkimetinen moraldyq jáne materıaldyq ótem talap etýi jáne bul proesti halyqaralyq sotqa deıin jetkizýi bolmaq. Sonda ǵana Qytaı kommýnısteriniń aram pıǵyly túbegeıli áshkere bolady.
"Adyrna" ulttyq portaly
