اقىرىندا داد-ۋاندىقتار ءوز حاندارى مۋاگونىڭ باسىن كeciپ، 3 مىڭ جىلقى تارتۋ ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءحان قوسىندارى وسىلايشا ەلگە ورالدى». بۇل دەرەكتەن بايقايتىنىمىز، قىتايلىقتار ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە بولاتىن ماسەلەنى كۇشپەن شەشۋگە تىرىسقان. قاڭلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقاندىقتان داد-ۋاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردان قاڭلى بيلەۋشىلەرى دە ارينە، جاقسى حاباردار ەدى. مۇنىڭ ءوزi قاڭلىلاردى قىتايمەن قارىم-قاتىناستا اباي بولۋعا يتەرمەلەدى. قىتايداعى باۋىرلارىمىزدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، وسى دەرeكتە اتالاتىن كاسان قالاسى داد-ۋاننىن (پەرعانانىڭ) ورتالىق قالاسى. كونە جۇرتى جايىندا ءارتۇرلى تۇسپال بار: «باتىس ءوڭip جەر اتتارى» سوزدىگىندە: قaزipگi تاشكەنتتىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى كاسان قالاسى، «قىتاي ەنتسيكلوپەدياسى»، قىتاي تاريحى بولىمىندە: پەرعانا وڭىرىندەگى قوجانت (قوجەنت) دەپ كورسەتىلگەن.
قىتاي جىلناماشىلارى قاڭلىنى وزدەرىنىڭ ىقپالىنا قاراتۋ ءۇشىن ولاردىڭ باسقا مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسىن اڭدىپ وتىردى. مىسالى، ولاردا عۇنداردىڭ ىشكى ىدىراۋىنان تۋىنداعان ايتىس-تارتىستىڭ قاڭلىلارعا ىكپالى تۋرالى ايتارلىقتاي ايتىلادى. وسىعان بايلانىستى قىتاي جىلنامالارىنان مىناداي جولداردى وقيمىز: «ىلگەرىدە شيۋاندي تۇسىندا عۇنداردىڭ iشكi ارازدىعىنىڭ سالدارىنان بۇلىك تۋىپ، بەس تاڭىرقۇت بيلىككە تالاسىپ ەدى. قاعانيا تاڭىرقۇت پەن تەزەك تاڭىرقۇت ۇلدارىن سارايعا اق ءۇيلى اماناتقا جىبەردى، ءحان سارايى ەكەۋىن دە قابىلدادى. كەيىنىرەك قاعانيا تاڭىرقۇت ءوزi باعىنىشتىلىق ءبىلدipe سارايعا كەلىپ، پاتشاعا قول تاپسىردى.
ال تەزەك تاڭىرقۇت قاعانيا ەلىنەن قۋات كەتكەندىكتەن ءحان اۋلەتىنە تىزە بۇكتى، ەندى سول كەتكەننەن كايتا ورالمايدى دen ويلايدى دا، باتىسقا قاراي باسا كوكتەپ، ونىڭ ءبىرسىپىرا جەرىن ەزىنە قاراتىپ الدى. ءحان اۋلەتى قاعانيا تاڭىرقۇتتى قاسىنا اسكەر قوسىپ، ەلىنە اتتاندىرار كەزدە، تەزەك تاڭىرقۇت باتىسقا جورىق جاساپ، حاگات، گەنگۇن، دەڭلەڭدەردى تالقانداپ، بۇل ءۇش ەلدى بipiكتipiپ، ورداسىن سوندا تىكتi. تەزەك تاڭىرقۇت ءحان اۋلەتىنىڭ قاعانيا تاڭىرقۇتتى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، وزىنە كومەكتەسپەي قويعانىن كەك تۇتىپ، ءحان ەلشىسى جاڭ نەيشى باستاعان ادامداردى قىسپاققا الىپ، قورلىق-زورلىق كورسەتتى. چۋيۋاننىڭ 4 جىلى (ب.ز.ب. 45 جىل) تەزەك تاڭىرقۇت ءحان اۋلەتىنە ەلشىدەن تارتۋ تارتىپ، اق ءۇيلى اماناتتاعى ۇلىن قايتارىپ بەرسە، ەلدەسۋگە كونەتىندىگىن ءبىلدىردى. ءحان سارايى اقىلداسا كەلىپ، تەزەك تاڭىرقۇتتىڭ ءحان سارايىنداعى ۇلىن قورعاۋشى سىپا گۋ جي اپارىپ سالسىن دەگەن بەكەمگە كەلدى. ول تاڭىرقۇت ورداسىنا بارعان سوڭ، تەزەك تاڭىرقۇت دولدانىپ، گۋ جي باستاعان ادامداردى ايتقانىنداي جايراتىپ سالدى. ءوزىنىڭ ءحان اۋلەتىنە وپاسىزدىق جاساعانىن سەزىنگەن، ونىڭ ۇستىنە قاعانيا تاڭىرقۇتتىن وناڭ ارمەن كۇشەيىپ العانىن ەستىگەن تەزەك تاڭىرقۇت ەندى باتىستاعى قاڭلى ەلىنە قاراي تارتتى. قاڭلى حانى تەزەك تاڭىرقۇتقا قىزىن بەردى. قاڭلى حانىنا تەزەك تاڭىرقۇت تا قىز بەردى. ونىڭ ايبارىمەن ماڭىنداعى ەلدەرگە ايبات كوpceتكىci كەلگەن قاڭلى حانى تەزەكتى توبەسىنە كوتەرە قۇرمەتتەدى. تەزەك تاڭىرقۇت قاڭلى قولىمەن ۇيسىنگە تالاي مارتە شاپقىنشىلىق جاساپ، چەكۇك قالاسىنا دەيىن ات iزiن سالدى. تۇرعىن ەلدى قىرىپ-جويىپ، تالان-تاراجىلاپ، مالدارىن ايداپ كەتتى. ۇيسىندەر وكشەلەي قۋعا باتا المادى. ويتكەنى باتىس جاق يەن، شەت-شەگى مىڭ ليگە تاياۋ سوزىلىپ جاتكان يەن دالادا مەكەن تۇتقان جان بالاسى جوق ەدى. تەزەك تاڭىرقۇت ءوزىن اتاعى شارتاراپتى شارپىعان ۇلكەن ۇلىس ەسەپتەدى، باسقا ەلدەردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەنىن، جەڭىستەرگە جەتكەنىن كوتەرە الماي اسقاقتاپ كەتتى. قاڭلى حانىنا جول-جوسىن بويىنشا مامىلە جاساعاندى قويىپ، اشۋ ۇستىندە ونىڭ قىزى مەن تەكتى دەگدارلارىن ءولتىردى، ءتىپتى، بىرنەشە ءجۇز قاراپايىم بۇقارانى قىرىپ سالدى.
(جالعاسى بار)
ارداق بەركىمباي
