وسىدان 215 جىل بۇرىن، ناقتى ايتقاندا 1801 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا استراحاننىڭ شىعىسىنان بوكەي ورداسى قۇرىلدى. وردانىڭ قۇرىلۋى قازاقتاردىڭ ازاتتىق الۋعا دەگەن ۇمتىلىستارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. بوكەي ورداسى قالاي قۇرىلدى؟ ءى پاۆەل مەن ناپولەوننىڭ ۇندىستانعا باستاعان جورىعى نەگە توقتاپ قالدى؟ بۇل وقيعاعا بوكەي حاننىڭ قاتىسى بولدى ما؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتاردى 1997 جىلدان بەرى بوكەي حان تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن رەسەيلىك تاريحشى، ناپولەونتانۋشى كيريلل سەرەبرەنيتسكيگە قويدىق.
– كيريلل مىرزا، ءسىزدىڭ بوكەي حانعا قاتىستى ەڭبەكتەرىڭىزدى قاداعالاپ وقىپ ءجۇرمىن. قازاق وقىرماندارىنا سول دەرەكتەردى تانىستىرا وتىرساڭىز ەكەن؟ سىزشە بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
– بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى عاجايىپ وقيعا بولدى. رەسەي يمپەرياسى بارلىق جاعىنان كەڭىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. كورشىلەس ەلدەردىڭ جەرلەرىن باسىپ الىپ، ولاردى رەسەيلىك گۋبەرنيالارعا اينالدىردى. 1795 جىلى پولشا كورولى تاقتان قۇلاپ، كورولدىكتىڭ ورتالىق بولىگى تولىقتاي اننەكتسيالاندى. ءدال وسى جىلى كۋرليانديا گەرتسوگى دا تاعىنان تايدى. مىنە، وسىنداي تاريحي وقيعالاردىڭ تۇسىندا، ياعني 1801 جىلى بوكەي ورداسى قۇرىلدى. بۇل كەزدە گرۋزيا اننەكتسيالانىپ، باگراتيوني ديناستياسىنىڭ عۇمىرى ءۇزىلدى. بۇل ەكى ەل بايىردان كەلە جاتقان حريستيان ديناستيالارى بولاتىن. ال بۇل كەرىسىنشە، رەسەي يمپەرياسى ەرىكتى تۇردە ۇلكەن تەرريتوريانى بوكەيگە بەردى.
– نە ءۇشىن دەپ ويلايسىز، الدە يمپەراتوردىڭ كوزدەگەن باسقا ماقساتى بولدى ما؟
– مەن بوكەي ورداسى جايدان-جاي قۇرىلا قالدى دەگەنگە سەنبەيمىن. مۇنىڭ ءوز سەبەپتەرى بار. 1799 جىلدىڭ ساۋىرىندە ورىس اسكەرلەرى ەۋروپاعا كىردى. باسىندا باۆاريانى، ودان كەيىن شۆەيتساريانى الىپ، يتالياعا دەيىن جاقىندادى. بۇل كەزدە انتيفرانتسۋزدىق كواليتسيانىڭ بار ءۇمىتى رەسەيدە بولاتىن. الايدا وسى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ورىس اسكەرلەرى تالقاندالدى. يتاليا، شۆەيتساريا جانە گوللانديادان سەكىلدى ەلدەردەن سوققى الدى. امالى قۇرىعان ءى پاۆەل ورىس اسكەرىن ەلگە قايتارۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا، ءوزىنىڭ ساياسي پوزيتسياسىن جوعالتقىسى كەلمەدى. وسى جىلدىڭ 9 قاراشاسىندا فرانتسيادا توڭكەرىس بولدى، ناتيجەسىندە كونسۋلات قۇرىلدى. بيلىك باسىنا تۇڭعىش كونسۋل 30 جاسار گەنەرال ناپولەون بونوپارت كەلدى. بۇل كەزدە فرانتسۋز باسىلىمدارى موسكوۆيانىڭ ەۋروپادان قاشىپ، ەدىلدەن ەندى بەرى وتە الماستاي بولعانى تۋرالى جارىسا جازىپ جاتقان بولاتىن. الايدا، ولاي بولماي شىقتى. پاۆەل 1800 جىلدىڭ قاڭتارىندا اسكەرىن جاساقتاپ، ەۋروپاعا قايتادان كىرمەك بولدى. وسى جىلدىڭ مامىرىنان باستاپ پاريج بەن پەتەربور اراسىندا قۇپيا كەلىسسوزدەر جۇرە باستادى. الايدا، مالتا ماسەلەسى سۋىرىلىپ العا شىقتى. مالتا ول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروەكتوراتى بولاتىن. الايدا ونى فرانتسۋز اسكەرلەرى باسىپ الدى. وسىلايشا، ەكى ەلدىڭ اراسىنا جىك تۇسەيىن دەپ تۇرعاندا، مالتانى بريتانيا جاۋلاپ الدى. وسىلايشا، ەكەۋىنە دە بۇيىرماستان، بريتانيانىڭ قۇرامىندا كەتە باردى.
بۇل كەزدە كىشى جۇزدە ۇلاسپالى ازاماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتتى. بوكەي سۇلتان تاق مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. الايدا ونىڭ حان بولۋى ەكىتالاي بولاتىن. سوندىقتان ول بار اقىل-پاراساتىن پايدالانىپ، مۇلدەم باسقا جول ىزدەدى. بيلەر جاعى بوكەيدىڭ ىعىنا جىعىلدى. بوكەيدىڭ بار مۇراتى كەزىندە قالماقتار جايلاعان استراحان گۋبەرنياسىنىڭ شىعىسىنداعى ەدىل مەن جايىق اراسىندا جاتقان شولەيتتى ايماقتى يەلەنۋ بولاتىن. سول ماقساتتا 1797 جىلدان باستاپ، استراحانمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستادى. وسى جىلى جاڭا ۇكىمەت – حان كەڭەسىن قۇردى. بوكەيدىڭ استراحاندا پولكوۆنيك پاۆەل پوپوۆ دەگەن جاقىن دوسى بولدى. ول كەزدە پوپوۆ كاردون كۇزەتى وتريادىنىڭ كومانديرى ەدى. بوكەي وسى پوپوۆ ارقىلى الگى جەرلەردى سۇراتتى.
– 1797 جىلى باستالعان كەلىسسوز 1801 جىلى عانا ناتيجەسىن بەردى. ءسىز ۇنەمى بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋىن پاۆەل پەن بونوپارتتىڭ ۇندىستانعا جورىعىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇرسىز. شىنىندا، بوكەي حاننىڭ بۇل جەردەگى ورنى قانداي بولدى؟
– 1800 جىلدىڭ قاراشاسىندا رەسەي مەن فرانتسيا بىرىككەن تۇردە بريتانيانىڭ كولونياسى – ۇندىستانعا قارسى جورىق باستادى. قازىر بۇل وقيعا تۋرالى ءجيى جازىلىپ ءجۇر، بىراق ول كەزدە مۇنى ايتۋعا تىيىم سالدى. بۇل جورىق جايلى فرانتسۋز تىلىندەگى ەڭ العاشقى حابار 1840 جىلى جاريالاندى. ال ورىس باسىلىمداردا بۇعان قاتىستى مالىمەتتەر 1872 جىلدان باستاپ جارىق كوردى. سوندىقتان 1800-1801 جىلدارى بۇل جورىق جايلى ساناۋلى ادامدار عانا بىلەتىن. جورىق قالاي باستالدى؟ رەين ارمياسىنىڭ ىشىنەن 35 مىڭ شتىكشىدان تۇراتىن كورپۋس قۇرىلدى. ال رەسەيدە 25 مىڭ جاياۋ اسكەر مەن دون اسكەرىنىڭ ىشىنەن 10 مىڭ كازاك ساربازى جيناقتالدى. وسىلايشا ەكى ەلدىڭ اسكەرى استراحاندا بىرىكتىرىلدى. ولاردىڭ قولباسشىسى بولىپ فرانتسيا ديۆيزيون گەنەرالى اندرە ماسسەن تاعايىندالدى. بۇل جاساق كاسپي تەڭىزى ارقىلى يرانعا قاراي ءجۇرىپ استراباد پورتىنا جەتىپ، ودان ءارى اۋعانستاننىڭ قانداعار جانە گەراتى (ول كەزدە بۇلار تاۋەلسىز امىرلىكتەر بولاتىن) ارقىلى ۇندىستانعا جاقىنداپ، سول جەردەن لاحور مەن دەليگە باسىپ كىرمەكشى بولدى.
الايدا، ءبىر كەدەرگى شىعا كەلدى، ول يران بولاتىن. سەبەبى، بۇل جاساق يران ارقىلى ءوتۋى كەرەك ەدى. يران ساربازداردى جاراقتاندىرىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ اتتى اسكەرىن قوسىپ بەرۋگە ءتيىس بولاتىن. الايدا، قولباسشى اندرە ماسسەن يراننىڭ ءتىلىن تابا المادى. نەگىزىندە، فرانتسۋز اگەنتتەرى يرانمەن وداقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن ەدى. الايدا، سول كەزدەردە يراننىڭ رەسەيگە دەگەن كوزقاراسى دۇرىس بولمادى. گرۋزيا بۇرىن يران شاحينشاحىنا تاۋەلدى بولاتىن. رەسەيدىڭ 1800 جىلى گرۋزيانى العانى يراننىڭ شامىنا ءتيدى. وسى جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا تەگەراننىڭ بۇيرىعى بويىنشا اۆار حاندىعى گرۋزياعا باسىپ كىردى. الايدا، ورىس اسكەرلەرى ول قولدى قايتارىپ تاستاعان بولاتىن. بۇل وقيعانى دجون مالكولم باستاعان بريتان اگەنتتەرى ءتيىمدى پايدالاندى. 1801 جىلدىڭ 4 قاڭتارىندا بريتانيا مەن يران اراسىندا كەلىسىمگە قول قويىلدى. شاحينشاح بريتانياعا فرانتسۋز اسكەرلەرىن يران تەرريتورياسىنا كىرگىزبەۋگە انت بەردى. مىنە، الگى قولدىڭ يراننىڭ جەرىنە كىرە الماۋىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا جاتىر.
– وسىدان كەيىن جورىقتىڭ ەكىنشى جوسپارى جاسالىپ، بوكەي سۇلتاننىڭ كومەگىنە جۇگىندى، سولاي عوي؟
– ءيا، رەسەي جانە فرانتسۋز وفيتسەرلەرى ۇندىستانعا كىرۋدىڭ باسقا جوسپارىن قاراستىردى. بۇل جوسپاردىڭ ءماتىنى ەش جەردە جاريالانباعان، مەنىڭشە ارحيۆتەردىڭ ءبىر جەرىندە جاتقان سياقتى. بۇلاي دەيتىنىم، جورىقتىڭ يرانعا قاتىستى جوسپارى شۆەتسيادا ساقتالعان. رەسەيدەگى شۆەد ەلشىسى گراف شتەدينگكتىڭ قۇجاتتارىندا بار ەكەن. سوعان قاراعاندا، ەكىنشى جوسپار دا رەسەي مەن فرانتسيادان جات جەردە ساقتالعان بولۋى كەرەك. مەنىڭشە، وسى قۇجات تابىلسا، بوكەيدىڭ بەينەسى اشىلار ەدى.
– بۇل قانداي جوسپار، تولىقتاي تارقاتىپ بەرسەڭىز؟
– بۇل جوسپار بويىنشا اسكەر ەكى پلاتسدارمعا ءبولىندى. فرانتسۋز اسكەرلەرى استراحاندا، ورىس اسكەرى ورىنبوردا قايتا جاساقتالدى. ودان ءارى وسى ەكى اسكەر بىرىگىپ، حيۋا مەن بۇقارعا بارۋ كەرەك بولدى. سول جەردە جاڭا بازا دايىندالىپ، 1801 جىلى تولىقتاي تەرريتوريا بەكىتىلىپ، 1802 جىلى ەكسپەديتسيا ۇندىستانعا كىرۋ كەرەك بولاتىن. مىنە، وسى جوسپار ءۇشىن بوكەي سۇلتان ەڭ قاجەتتى ادام بولدى. استراحاننىڭ شىعىسىنان قازاق حاندىعىن قۇرۋ ءۇندىستان جورىعى ءۇشىن تاپتىرماس ءتاسىل بولاتىن.
بۇل كەزدە كىشى ءجۇز رەسەيدىڭ بۇيرىعىنا باعىنباي، بۇلقىنىپ جاتقان ەدى. ايشۋاق حان مەن ونىڭ ۇكىمەتى جاعدايدى ەڭسەرۋگە تىرىسقانىمەن، ءبارى بەكەرگە كەتتى. قازاق وتريادتارى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ ايماعىنا جاقىنداپ، ۋەزدىك قالالاردىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىردى. بوكەي سۇلتان ارقىلى ەدىل مەن جايىق اراسىنان دالا پلاتسدارمىن جاساپ، جاساقتىڭ حيۋاعا وتۋىنە كومەكتەسەدى دەپ ويلادى. وردا سونداي-اق جاساقتى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ شابۋىلىنان قورعاپ، جاساقتى اتپەن جانە ازىقپەن (ەتپەن) قامتيدى دەپ كۇتتى. سوڭىندا، بوكەي وتريادى دا وسى جاساققا قوسىلىپ، حيۋاعا قارسى كوتەرىلەدى دەپ ويلايدى. ونىڭ ۇستىنە حيۋا جاقتا اتاقتى سىرىم باتىر بار بولاتىن. وسىلايشا، بوكەيدى سىرىمعا قارسى قويعىسى كەلدى.
– بۇل جوسپاردىڭ اۆتورى كىم: ءى پاۆەل مە الدە ناپولەون بونوپارت پا؟
– حيۋا جورىعىنا قاتىستى جوسپاردى بوناپارتتىڭ ءوزى جاسادى دەي الامىن. 1817 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا ناپولەون اۋليە ەلەنا ارالىندا دوكتور بارري و’ميرامەن كەزدەستى. بۇل دوكتور يمپەراتوردىڭ بۇكىل قادامىن حاتتاپ وتىرعان. مىنە، سول حاتتامالاردىڭ بىرىندە حيۋا جورىعىن ناپولەوننىڭ جاساعانى ايتىلادى. الايدا، ءى پاۆەل دە بۇل جوسپاردى قۋاتتاپ، دەم بەرىپ وتىرعان. 1801 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا پاۆەلدىڭ جارلىعىمەن دون اسكەرى تۇگەلدەي كوتەرىلىپ، ەدىل ارقىلى ورىنبورعا، ودان ءارى حيۋا ارقىلى ۇندىستانعا اتتانۋى كەرەك ەدى. اتامان ۆاسيلي ورلوۆ 40 دون كازاكتارى پولكى مەن 1 قالماق وتريادىن باستاپ، 1801 جىلدىڭ 28 اقپانىندا ورىنبورعا جەتتى. كازاك وتريادتارىنىڭ ەدىلدى تاستاپ، ساراتوۆ گۋبەرنياسىنا قاراي اتتانعانى بوكەي ءۇشىن پايدالى بولدى. 11 ناۋرىزدا ءى پاۆەل بوكەي سۇلتانعا ەدىل مەن جايىق اراسى، سونداي-اق كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىن جايلاۋىنا رۇقسات بەرگەن جارلىققا قول قويدى. سول جارلىق بويىنشا پاۆەل پوپوۆقا گەنەرال-مايور شەنى بەرىلگەن. نەگىزىندە، ءى پاۆەل بوكەي ورداسىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا تاڭعى 6-9 ارالىعىندا قول قويعان بولاتىن. سول كۇنى كەشتە ءى پاۆەل كىسى قولىنان قازا تاپتى. ال كەلەسى كۇنى ونىڭ ۇلى الەكساندر جورىقتى توقتاتۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى.
– پاۆەلدىڭ ولىمىنە بوكەيدىڭ قاتىسى بار دەپ ويلايسىز با؟
– بوكەيگە فرانتسيانىڭ يرانداعى تىڭشىلارى كومەكتەستى دەپ ويلايمىن. ول كەزدە بۇكىل ازيانى جايلاعان تىڭشىلار توبىن ارمياندار قۇرادى. ارميانداردان قۇرالعان بۇل ۇيىم ىستامبۇلدان دەليگە دەيىن جايىلدى. ونى كنياز داۆيد مەليك-شاحنازاريان باسقاردى. مەليك-شاحنازارياننىڭ تىڭشىلارى رەسەي جەرىن دە شارلادى. استراحان مەن بوكەي ورداسى اراسىنداعى ساۋدا بايلانىسىن وسى ارمياندار جۇرگىزدى. بوكەي حاننىڭ ستاۆكاسىندا دا ارميان ساۋداگەرلەرى بولاتىن. بوكەي وتە تاجىريبەلى ساياساتكەر ەدى. ول ەۋروپاداعى جاعدايدى بەس ساۋساعىنداي ءبىلدى. سودان قورىتىندى شىعارىپ وتىردى. ورىنبوردا، ۋفادا ءوز تىڭشىلارىن ۇستادى. سونىڭ ءبىرى اتاقتى ءمۇفتي، ءوزىنىڭ قۇداسى مۇحامەتجان گۋسەيىنوۆ بولاتىن. سونداي-اق بوكەيدىڭ سارايىندا ايگىلى ءارى اۋليە كىسى سەيىت بابا بار ەدى. سوپىلىق جولىن ۇستانىپ، ءۇندىستاندا، اۋعانستاندا بولعان، مەككەدە قاجىلىق پارىزىن وتەگەن ادام. مىنە، بوكەي حان وسىنداي جاندارمەن اقىلداسا وتىرىپ، ساياسي جاعدايدىڭ نۇكتەسىن تابا ءبىلدى. بوكەيدى پاۆەل دە، بونوپارت تا پايدالانۋعا تىرىستى. الايدا، ول ەكى «قۋىرشاقتى» ءوز ماقساتىنا پايدالانىپ كەتتى. ءۇندىستان جورىعىنا ارنالعان اسكەري بازانى ءوز حاندىعىنا اينالدىردى. 1812 جىلدىڭ 7 ماۋسىمىندا بوكەي سۇلتان قازاقتاردىڭ قولداۋى جانە ءى الەكساندردىڭ جارلىعىمەن ىشكى وردا قازاقتارى مەن استراحان ماڭى حالىقتارىنىڭ حانى بولىپ تاعايىندالدى. 1815 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. بوكەيدىڭ قۇرعان سول ورداسى 75 جىل ءومىر ءسۇردى.
سۇحباتتاسقان سەرىكبول حاسان،
"ايقىن".
