«ازاتتىق» راديوسى كەزەكتى ءبىر سۇقباتتارىن “ەركىن ۆاسسالدار: رەسەي قازاق جەرىن قالاي وتارلادى” - دەپ اتاپتى. اڭگىمە امەريكادا تۇراتىن تاريحشى گۇلنار كەندىربايدىڭ اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن “ەۆرازيانى بيلەۋدەگى رەسەي پراكتيكاسى.16 -19 عاسىرداعى بيلىكتىڭ شەكارا ديناميكاسى” دەگەن كىتابى جايىندا ەكەن.
سۇحباتتان ۇققانىمىز گۇلنار حانىم رەسەي وتارشىلدىعىن شاپقىنشىلىق، باسىپ الۋ دەپ ەمەس، ەكسپانسيا (اعىلشىنشا expansion) دەپ تۇسىنەتىن، ەجەلگى قىپشاق جەرىن دالا ءفرونتيرى (Aعىلشىنشا frontier جاڭادان قونىستانۋشىلار ورنالاسقان جەر مەن ءالى يگەرىلمەگەن جەردىڭ اراسىنداعى شەكارا – اۆت.) دەپ قارايتىن، ۇلت جاندى تاريحشىلاردان باسقاشا، الەمدىك ماسشتابتا ويلايتىن وقىمىستى ەكەن. ماسكەۋدە وقىپ، امەريكاعا تۇراقتاعان تاريحشى حانىمنىڭ ويىنشا قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتى دەپ جۇرگەن حاندىقتارىمىز رەسەيدىڭ ەركىن ۆاسسالى بولعان ەكەن. ءوز سوزىمەن ايتساق: “قالماقتار مەن قازاقتار بوداندىقتىڭ تەرريتوريالىق اسپەكتىلەرىن مويىنداماي، وزدەرىن رەسەي پاتشاسى مەن تسين يمپەراتورىنىڭ ەركىن ۆاسسالى سانادى. وعان جارقىن مىسالدى ورتا ءجۇز حانى Aبىلاي كورسەتتى. ول ورىس پەن قىتاي بيلەۋشىلەرىنە ادال بولۋعا انت بەرىپ، ەكەۋىنەن دە اسكەري كومەك بولماعان سوڭ سەرتىن بۇزىپ وتىردى”. تاريحشىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە ابىلايدىڭ بۇل ارەكەتى “Kوشپەندىلەردىڭ ساياسي مادەنيەتىندەگى بوداندىق پەن دەربەستىكتىڭ ماعىناسى مەن قولدانىسىنىڭ بولەك بولعاندىعىندا” ەكەن. بۇل قيسىنعا سۇحبات الۋشى قۋانىشبەك قاري دا يلانا الماي، “ەركىن بولسا نەگە ۆاسسال، ۆاسسال بولسا نەگە ەركىن؟!” - دەپ قايتارا سۇراق قويىپ، باسى قاتىپتى. ءيا، ونىڭ باسى قاتاتىنداي ءجونى بار. تاريحشى ءوز سوزىندە “زەرتەۋلەر ەكى تاراپتىڭ دا جازباشا قۇجاتتارعا تولىق يەك ارتپاي، ءوزارا اۋىزشا دا اقپارات الماسقانىن كورسەتەدى، بۇل جاعداي ورىس بيلىگىنىڭ اتالعان ەليتا وكىلدەرى اق پاتشاعا بودان بولۋعا ءوز ەركىمەن كەلىستى دەۋىنە قولايلى بولدى”، “Kوشپەندى حالىقتاردىڭ اسكەري رەسۋرسى ورىس پەن قىتاي اسكەرىنەن قالىسپاعانىمەن قويماي، كەيدە اسىپ تۇسكەن” - دەي تۇرا، بەيتاراپ قورتىندى شىعارماي، قىزىل يدەيالوگيانىڭ پارمەنىمەن ورنىققان كەڭەستىك پايىمداردى قايتالايدى. سۇقبات بارىسىندا گۇلنار حانىم اعىلشىن تەرميدەرىمەن سويلەپ، ءوزىنىڭ امەريكاندىق ۇلتقا ايلانعانىن كورسەتۋگە تىرىسقانىمەن، كىتابى ساياسي تسەنزۋرا جوق دەموكراتيا شۇعىلا شاشقان امەريكادا جازىلعانىمەن، ەۆرو تسەنتريستىك نازاريا مەن يدەيالوگيالىق قاساڭ قاعيدالاردان اتتاپ وتە الماعانى كورىنىپ تۇر. ولاي بولماعاندا قىتايدىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا كەزدەسەتىن “ىلە (قازىرگى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى) مەن جەتىسۋدى (قازىرگى الماتى وبلىسى) مەكەندەگەن ەجەلگى ءۇيسىن مەملەكەتى جيىرما مىڭ تۇمەن اسكەرى بار قۋاتتى مەملەكەت بولدى. بىراق، بىزبەن قۇداندالى بولىپ، ءوز ەركىمەن باعىندى” - دەگەنى سياقتى ءبىر جاقتى، دايەكسىز تۇجىرىم جاساماس ەدى. گۇلنار حانىمنىڭ كوشپەندىلەردى ورىس شوۆينيستەرى سياقتى قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى بولسا بولدى، مالىن جايىپ جۇرە بەرەتىن، ساياسي ەركىندىك پەن مەملەكەتتىك شەكارانىڭ نارقىن بىلمەيتىن “جابايىلار” سانايتىنى كوزگە ۇرىپ تۇر. راسىندا سولاي ما؟! گۇلنار حانىم قىتاي يمپەراتورى، قىتاي يمپەرياسى دەپ وتىرعان ءمانجۇر يمپەرياسىن (1836-جىلدان 1912-عا دەيىن داۋرەندەدى) قۇلاتقان گومينداڭ ۇكىمەتى ابدەن كۇشەيگەن جيرماسىنشى عاسىردىڭ قىرىقىنشى جىلدارىندا قىتاي قازاقتارى جاپپاي ساياسي باس كوتەردى. اعايىندى اكبار-سەيىتتەر قۇلجا قالاسىن، وسپان باتىر سارسۇمبە (التاي) قالاسىن، قاليبەك باتىر ءۇرىمجى قالاسىن چانكايشي بيلىگىنەن ازات ەتتى. ستاليننىڭ وداقتاس رەسپۋبليكا بولۋ (شىعىس تۇركىستان) ۇسىنىسىنان باس تارتتى. قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ اۆتونوميا بولۋ شىرعاسىن دا قابىلدامادى. سوڭىندا امان قالعانى گيمالاي اسىپ، ءتۇبى ءبىر تۇركياعا ات باسىن تىرەدى. وسى مىسالدان-اق كوشپەندى قازاقتاردىڭ ساياسي دەڭگەيىنىڭ، تاريحي جادىسىنىڭ قانداي بولعانىن كورۋگە بولادى.
ەسبول ۇسەنۇلى
