قازاقتار ەڭ ەجەلگى حالىق پا؟ وسى جانە باسقا سۇراقتار ءبىزدىڭ وتانداسىمىز ادىلبەك يشانبەكۇلى ارىنعازىنى ەس بىلگەلى تولعاندىرىپ، مازا بەرمەيدى. ونىڭ تاريحقا قىزىعۋشىلىعى قازاقستان تاريحى، مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ الەم تاريحىمەن بايلانىسىن قاراستىراتىن عىلىمي-تانىمدىق اقپارات رەتىندە جازىلعان «Khuman» («قۇمان») اتتى زەرتتەۋىن جازىپ شىعۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. اتالمىش ەڭبەكتە قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ الەمدەگى ەڭ ەجەلگى مادەنيەتتەردىڭ قاتارىندا ەكەندىگى كەڭ كولەمدە تالدانادى جانە اۆتور ءوزىنىڭ تالداۋىندا ادامزاتتىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە دە جەتكىلىكتى نازار اۋدارادى.
ادىلبەك يشانبەكۇلىنىڭ ءوز زەرتتەۋىن «Khuman» دەپ اتاۋى بەكەر ەمەس. سەبەبى ول قازاق تىلىندەگى قۇمان ءسوزىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى human («ادام») سوزىنە ۇقساستىعىمەن قاتار، الەمدەگى ەڭ ەجەلگى قوماني حالقىنىڭ اتىنا جانە «Cumans» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ورتا عاسىرداعى قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ باتىس تارماعىنىڭ اتاۋىنا سايكەستىگىن دە مەگزەيدى.
«Khuman» كىتابىنىڭ اۆتورى قوماني، كۋمان جانە قازاق اتاۋلارىن تالداۋدى سوناۋ افريكا قۇرلىعىنان باستايدى. بۇلاي ەتۋىن زاڭدىلىق دەۋگە بولادى. ويتكەنى عىلىمي تۇسىنىك بويىنشا ادامزات دامۋى وسى «قارا» قۇرلىقتان باستاۋ الادى. اسپانمەن تالاسقان، الەمدەگى تانىمال ەڭ ەجەلگى پيراميدالار دا وسى جەردە ورنالاسقان. ولاردىڭ ءبىرى – كاير قالاسىنان 30 شاقىرىم جەردەگى جوسەر مەن گيزا جوتالارىندا قونىس تەپكەن حەوپس نەمەسە گيزا پيراميدالارى. زەرتتەۋ بارىسىندا اۆتور ەجەلگى مىسىردىڭ دا قازاقتارعا قاتىسىنا توقتالادى. «ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلگىم كەلەدى» دەگەن اۆتوردىڭ سۇرانىسىنان كەيىن، ونىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمەن تانىسۋ بارىسىندا اۆتوردىڭ كەلتىرگەن كوپتەگەن دالەلدەرىنىڭ جاي سىلدىر ءسوز ەمەس، ىرگەتاسى بەرىك نەگىزدەلگەن پىكىر ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
مەن ءوز زەرتتەۋلەرىمدە 40 مىڭ جىلداي تاريحى بار امەريكا قۇرلىعىنداعى ەجەلگى «ۇندىستەردىڭ» تىلىندە قازاق سوزدەرىنىڭ كەزدەسۋى، تۇركى مادەنيەتىنىڭ ەجەلگى ۇلتتاردىڭ قاتارىندا دامىپ كەلگەنىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن، ال «Khuman» ەڭبەگىندە اۆتور قازاق مادەنيەتىنىڭ، ءتىلى مەن تاريحىنىڭ ودان دا تەرەڭدە جاتقانىن، ءتىپتى افريكانىڭ 150 مىڭ جىلدىق تاريحى بار قوماني ء(سان، حادزا) حالقىنىڭ تىلىندە قازاق سوزدەرىنىڭ كەزدەسۋىنە دالەل كەلتىرىپ، تاريحي، ەتنولينگۆيستيكالىق بايلانىس تاۋىپ وتىر. ءتىپتى قوماني حالقى بۇدان دا ءارى 600 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەجەلگى حالىقتىڭ جالعاسى ەكەنىن دە كورسەتىپ كەتەدى. بۇل ماسەلە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى جانە ودان دا تەرەڭ زەرتتەۋدى كەرەك ەتەتىنى ءسوزسىز.
مەن بايىرعى التايلىق بابالارىمىزدىڭ وسىدان 40 مىڭ جىل بۇرىن شىعىستاعى بەرينگ جەر مويناعىن تۇيرەي ءوتىپ، الدىمەن سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا قونىستانىپ، كەلە-كەلە ورتالىق امەريكاعا، ودان ءارى جۇزدەگەن عاسىرلاردى ارتقا تاستاپ، وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنىڭ قيىر شەتىنە دەيىن جەتكەنىن زەرتتەي كەلىپ، ولاردىڭ بايىرعى مەكسيكا جەرىندە عاجايىپ پيراميدالار سومداعان استەك جانە مايا حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىمەن مادەني جانە تاريحي تۇرعىدان عانا ەمەس، لينگۆيستيكالىق جانە گەنەتيكالىق تۇرعىدان دا تامىرلاس ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەسەم، ادىلبەك يشانبەكۇلى ەجەلگى قازاقتاردىڭ دا پيراميدالار سومداعانىن «Khuman» اتتى ەڭبەگىندە العا تارتادى جانە پيراميدالاردى ەڭ العاش سالعان قازاقتار، ءتىپتى مىسىر پيراميدالارى مەن شۋمەر پيراميدالارىنىڭ ىزىندە ەجەلگى قازاق پيراميدالارىنىڭ نەگىزى بار ەكەنىن مالىمدەيدى. بۇل پايىمىنا دالەل رەتىندە امەريكاندىق عالىم پ.ب.گولدەن «ورتاعاسىرلىق ەۆرازيا قىپشاقتارىنىڭ ءدىنى» اتتى ەڭبەگىندەگى:«ءجۋانۆيلدىڭ زامانداسى، گيلوم رۋبرۋك دەشتى-قىپشاققا جاساعان ساپارى جايىندا ولاردىڭ جەرلەۋ سالتتارىن سيپاتتايدى. «قۇماندار داۋلەتتى كىسىلەردىڭ بەيىتىن پيراميدا، شوشاق توبەلى ءۇي تۇرىندە سالادى، قولدارىنا قۇمان ۇستاپ شىعىسقا قاراعان بالبالدار ورناتادى. كەي تۇستاردا كىرپىشتەن، تاستان قالانعان مۇنارالار مەن ۇيلەردى كوردىم. الايدا وندا تاستار ءتىپتى جوق» دەپ جازعانىن كولدەنەڭ تارتادى.
قازاق، تۇرىك جانە تۇركى اتاۋلارىن ەڭ ەجەلگى سانالاتىن افريكا حالىقتارىنىڭ اتاۋلارىنا ۇقساتىپ، شۋمەر اتاۋىن سۋمىرىن, شىمىر جانە كوكمۇرىن تەكتەرىنىڭ اتاۋلارىمەن بايلانىستىرادى. ەجەلگى شۋمەر سوزدەرىنىڭ اراسىنان ءالىم، ارال، قازالى سوزدەرىن تاۋىپ، اداي، قىپشاق، قازاق، ۇڭگىت, ءۇيسىن، ىستى، ت.ب. قازاق اتاۋلارى مەن تەكتەرىنىڭ ماعىنالارىن ەجەلگى شۋمەر، مىسىر، قىتاي، اراب، ەۆرەي تاريحتارىمەن ەتەنە بايلانىسادى دەگەن ءتۇيىندى ويدى ورتاعا تاستايدى.
اۆتوردىڭ تاعى ءبىر اشقان جاڭالىعى قازاق تىلىندەگى كوپتەگەن سوزدەردىڭ ەجەلگى مىسىر سوزدەرىنە ۇقساستىعىنا كوز جەتكىزىپ، ەندى بىرەۋلەرىن الگىلەرگە سايكەس دەگەن پايىم جاسايدى. سونداي سوزدەردىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق تىلىندەگى «قۇت» ءسوزىنىڭ ەجەلگى مىسىردىڭ «khut» سوزىمەن ماعىنالاس ەكەنىن تابادى.
كىتاپتىڭ، اسىرەسە ەرەكشە كوڭىل بولەتىن تۇسى – ەجەلگى شۋمەرگە قاتىستى پىكىرلەر مەن اعىلشىن-شۋمەر-قازاق سوزدەرىنىڭ سالىستىرما سوزدىگى. بۇنداعى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ۇقساستىعى مىڭنان اسا قاتاردان بايقالادى. بۇل سوزدەردىڭ بىرقاتارى كىتاپتا پروتو-التاي جانە پروتو-تۇركى سوزدەرىمەن سالىستىرىلىپ، تالدانعان. سونداي-اق كوپتەن بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان «ۋنگ-سانگ-گيگ»، «كي-ەن-گير»، «كي-ەمەن-گير» سياقتى تەرميندەرىنىڭ ماعىنالارىنا اۆتور ءتۇيىن تارقاتار ۇسىنىستار ايتادى.
زەرتتەۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا، تۇركى، قازاق، انگلو-ساكسون جانە سلاۆيان حالىقتارىنىڭ اتا تەكتەرى ءبىر حالىق بولىپ كەلەدى. ادىلبەك يشانبەكۇلى انگلو-ساكسونداردىڭ قازاققا قاتىسى تۋرالى قاعيداسىنا «قازاقتار مەن اعىلشىنداردىڭ تۋىستىعى جايلى» جانە «Old-New Anglo-Saxons» اتتى قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جازىلعان ماقالالارىندا ءبىرشاما توقتالعان. ەندى سول وي-تولعاۋلارىن «قۇمان» ەڭبەگىندە بارىنشا كەڭىرەك تارقاتادى.
جالپى «Khuman» اتتى زەرتتەۋىندەگى ءاربىر تاقىرىپ جەكە-دارا كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاراتىنداي تۇيتكىلدى پىكىرلەرگە تولى. اۆتور ەجەلگى رۋس جازبالارىنداعى پەچەنەگ، پولوۆتسى، توركي جانە ت.ب. اتاۋلاردىڭ ماعىناسىنا دا جاڭا ءمان بەرەتىن دايەكتەردى كىرىستىرىپ، دالەلدەمەلار كەلتىرەدى.
قازاق اتاۋىنىڭ «كيە»، «قۇستار مەن جانۋارلار»، «ادام»، «جەر»، «اي»، «كۇن» سياقتى ۇعىمدار مەن اتاۋلارعا تىكەلەي بايلانىسىن كىتاپتىڭ ءون بويىندا تاريحي سايكەستىكتەردى العا تارتۋ ارقىلى قاراستىرادى.
اۆتور زەرتتەۋىن عىلىمي-تانىمدىق، ياعني عىلىمي-كوپشىلىك ادەبيەت رەتىندە تانىستىرادى جانە وسى جانرعا سايكەس كەلۋ ءۇشىن ادىلبەك يشانبەكۇلى ايانباي ەڭبەك ەتكەنى كورىنىپ تە تۇر. ويتكەنى ول قازاق اۋىز ادەبيەتى جانە سالت-ءداستۇرى، شەجىرەسىمەن بىرگە دۇنيەجۇزىلىك تاريح، مادەنيەت، فيلوسوفيادان جانە قۇستار مەن جانۋارلار تۋرالى، گەوگرافيا سياقتى ىلىمدەردەن دە كەندە ەمەس ەكەنىن بايقاتىپ وتىر. سونىمەن قاتار بۇل ەڭبەكتە ول اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان ەجەلگى شۋمەر، اككاد، مىسىر، قىتاي، گرەكيا، پارسى جانە كەلت سوزدىكتەرىن پايدالانعان. وسى تۇستا زەرتتەۋشىنىڭ جاي عانا اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى، ياعني فيلولوگ ەكەنىن ءارى ەشقانداي عىلىمي اتاعىنىڭ جوق ەكەندىگىنە قاراماستان، وتە تەرەڭ ويلى زەرتتەۋشى عالىم ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى بولىگىن ەجەلگى گرەك دەرەكتەرىندە قازاقيا دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ب.د.د. 1500 جىلدارى ءومىر سۇرگەن مەملەكەت جونىندەگى پايىمداۋلار الادى. ماسەلەن، ەجەلگى قازاقيا اسكەري-دەموكراتيالىق مەملەكەت بولعانىن تۇيىندەي كەلىپ، ادىلبەك يشانبەكۇلى سول مەملەكەتتى ەجەلگى قازاقتاردىڭ قۇرعانىنا شىن كوڭىلىمەن سەنىپ قانا قويماي، پىكىرىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوپتەگەن تۇجىرىمدار كەلتىرەدى. سول تۇجىرىمدارىنىڭ ءبىرى «قازاق» اتاۋىنىڭ ءبىر ماعىناسى «ەرىكتى» دەگەندى بىلدىرەتىن ەركىن، دەموكرات دەگەن ۇعىمدارمەن بالامالاس بولىپ تابىلاتىنىن العا تارتادى. وسىعان وراي، «قازاق» اتاۋىنىڭ ءبىر ماعىناسى «ەركىن» دەگەندى ءبىلدىرۋى، شۋمەر تىلىندەگى دۋمۋگيرگي «ەركىن ادام» ءسوزىن قازاق تىلىندەگى دۇمەۋ, ياعني «جينالۋ»، تۋما (دۇنيەگە ەركىن كەلگەن، ناعىز) سوزدەرىمەن جاقىنداستىرىپ، شۋمەردىڭ دۋمۋگيرگي ءسوزىنىڭ «قازاقتىڭ دۇمەۋ «جينالۋ» دەگەن سوزىنە نەگىزدەلىپ تۇر» دەگەن قاعيداعا تابان تىرەيدى. ءتىپتى گرەكتىڭ دەموكراتيا / δημοκρατία «ەل بيلىگى» ءسوزى δῆμος «حالىق» + κράτος «بيلىك» تىركەستەرىنەن تۇرۋى، قازاقتىڭ دۇمەۋ + قاراۋ سوزدەرىنە جاقىن كەلەدى، دەمەك، ەركىن سوزى، ياعني قازاق اتاۋى دەموكراتيا ءسوزىنىڭ ءسينونيمى دەپ تانيدى. قازاقيا «قازاق» اتاۋىمەن تەك اتى جاعىنان عانا ەمەس، ماعىنالىق تۇرعىدان دا سايكەس كەلۋىن اۆتوردىڭ دالەلدەۋى قيسىنسىز ەمەس. دەموكراتيا ءسوزىن ءبىز وسى كەزگە دەيىن گرەك ءسوزى دەيمىز. ادىلبەك يشانبەكۇلى ارىنعازى بۇل ەڭبەگىندە دەموكراتيا سوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن قازاق ءسوزى دەپ دالەلدەيدى. جانە بۇنى بوس ءسوز ەمەس، دايەكتى پىكىرلەرمەن ناقتىلاپ وتىر. «Khuman» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى رەتىندە مىنا تۇستارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان ارتىق بولماس:
«قازاق سوزى ءبىرىنشى «ق» ارپىنە دەيىن ءبولىنىپ: ىق، قى، ح جانە كك دەپ دىبىستالىپ، ىعۋ، ەگۋ، ەكى، ءجۇر جانە قي دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. قازاق حالقى ءۇشىن ءۇيدىڭ ءوزى كيەلى ورىن جانە ول شۋمەرلەر مەن ەجەلگى مىسىرلىقتار ءۇشىن دە سولاي بولعان. شۋمەر تىلىندە كيەلى ورىن دەگەن كي-زاق / Ki-zàḫ، ال ەجەلگى مىسىر تىلىندە ءپارراۋ /Pharaoh (ˈfeɪ.roʊ; Coptic / كوپتيك تىلىندە: Pǝrro). بۇل ءسوز پەرعاۋىن دەگەندى دە بىلدىرەدى جانە اتاۋى – pr ꜥꜣ، ء/ˌpaɾuwˈʕaʀ/پارۋار – ۇلى (اق) وتاۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وسى سوزدەگى pr –«ءۇي» (قورعان / كيە) دەپ، ال مىناۋ بەلگى – ꜥꜣ – «كولوننا» (تىرەۋ / باقان /ۋىق/تۇعىر/بوساعا) دەپ اۋدارىلادى. بۇل ءسوزدىڭ مىسىر تىلىندەگى ءسينونيمى اق / aH - تام، كيە، اق وتاۋ. سوندا پەرعاۋىن دەگەن قازاقتىڭ اق، كيە نەمەسە ءبىر دەگەن سوزىنە سايكەس كەلەدى. ال بىر جانە كيە سوزدەرىنىڭ سينونيمدەرى – ارۋاق نەمەسە ءپىر جانە بىرىكتىرۋ (سالۋ) مەن بەرىك, ياعني بوساعا (قىپشاق جانە ورتا ءجۇز تاڭباسى). ءپارۋار سوزىنىڭ بالاماسى قازاق تىلىندەگى بەسىك، پاشىن، ءبورى، بورىك، بۇركەۋ، توپىراق پروتو-تۇركى تىلىندەگى b(i)ar-k «قۇرىلىس (عيمارات), ءۇي، ءۇي-جاي»، پروتو-التاي تىلىندەگى bịare «سالۋ، قۇرۋ»، bṓrk῾i «جابۋ، جابقىش»: دوڭع. pugutu- «ءىڭىر»; موڭعر. puger «جابۋ»، پروتو-تۇركى bȫrk «تەلپەك، باس باۋ»، Kum. böròk, pĭrو (~ b-) «قۇس تۇمسىعى، مۇرىن» دەپ ويلايمىن. وسىمەن بىرگە، اعىلشىن تىلىندە sparrow «تورعاي»; حالادج جانە وزبەك تىلدەرىندەگى paranda «قۇس» دەگەن سوزدەرگە جاقىن كەلسە، شۋمەر تىلىندەگى piring «ارىستان»، «جارىق»، pisag, pisan «(اشىق) سەبەت، قوراپ (قازىنا), كوكىرەك، كەۋدە، ءتوس; قاڭقا (bad/be, ‘اشۋ’، + sañ، ‘باس’)»، پروتو-التاي: p῾ágò ( ~ p-) «قوراپ، ىدىس: پتۇڭع. paga, -ča, -kī 1 قوراپ، اعاش شاناق، قالاق 2 تەرەزە، تەرەزە ەرەنەۋى: ۋل. pača(n) 1, pawa 2; ورك. pawa 2; ۋد. xasa῾a 1 جاپون pákúa «قوراپ»: phắkái «قالاق، وجاۋ»: ورتا كورەي. phắkái, phắkà; قازىرگى كورەي phagä، پروتو-التاي sák῾a ( ~ -k-) ءجۇز (شەت، قىر), سوڭى (شىبىقتىڭ، باعاننىڭ): تۇڭع. saku-; تۇركى sakanak; جاپون sákí، پتۇڭع. Saku – تۇعىر (قۇماننىڭ), پروتو-تۇركى sakanak «كەرەگە ۇشتارى» سوزدەرىمەن تۋىستاس بولادى.
قىتاي تىلىندە ءپىر، كيە، ارۋاق، اۋليە دەگەن سوزدەردى ءحۇىن / hún / 魂، چاڭ / chāng / 倀 گۋي / guǐ / 鬼 گاو گۋي / gāo guì / 高貴 دەپ ايتادى. سول ارۋاقتىڭ اتاۋى قازاقتارعا دا قاتىسى بار، ويتكەنى ولار كانتون جانە كاۆكازدىقتاردى باي گۋي / bái guǐ / 白鬼 – «اق كيە» نەمەسە «ارۋاق» دەپ اتايدى. بۇل جەردە قىتاي تىلىندەگى «باي» ءسوزى قازاق تىلىندەگى باي ءسوزى سياقتى كەڭ ماعىنالى ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ ءبىر ماعىناسى «جازىق». جانە ءبىر جاقىندىقتى قىتاي تىلىندەگى داليە گۋ / dà liè gǔ / 大裂谷- ۇلى ساي دالاسى دەگەن تىركەستەن كورۋگە بولادى.
قازاق اتاۋى قازىرگى قالىپتاسقان قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا «قاز» جانە «اق» دەگەن ەكى بۋىننان تۇرادى. قاز – قازاق حالقى ءۇشىن كيەلى جانۋار بولىپ ەسەپتەلەدى. اق ءسوزى – جۇمىرتقانىڭ اعىن، تازالىقتى، ءسۇت تاعامدارىن، شىنشىلدىقتى جانە جارىقتى بىلدىرەدى. دەمەك، «اق» دەگەن ءسوز – «كيە» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى. ال «كيە» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى – «رۋح» نەمەسە «ارۋاق». بۇل ايتىلعانداردان قاز بەن جۇمىرتقا، قوس اق، قوس كيە دەگەن ۇعىمداردى تۇسىنۋگە بولادى. كيە ءسوزىنىڭ ماعىناسىنىڭ ءبىرى – «قورعاۋشى»، «ءپىر»، ياعني «ساقتاۋشى»، «پانا»، «ءۇي»، ياعني «قوس».
قازدى ەجەلگى مىسىردا دا كيە تۇتقان. سول كيەلى قازداردىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋى گەنگەن ۋەر قۇداي بولاتىن. گەنگەن ۋەر «تىرشىلىك كۇشى بار جۇمىرتقانى قورۋشى قاز» بولىپ سانالعان. گەنگەن ۋەر اتاۋىنىڭ قازىرگى قازاق تىلىندەگى بالاماسى جەڭگەن ۇيرەك. گەنگەن قۇسىنىڭ اتاۋىنا كوگەرشىن مەن كۇشىگەن قۇستاردىڭ اتاۋلارى بالاما بولا الادى دەۋگە بولادى. كەيىن وسى ءتىزىمنىڭ قاتارىنا سامۇرىق قۇسى دا قوسىلا الادى. ويتكەنى ولار – «كوك پەن شىڭنىڭ ورلەرى».
قازاق اتاۋىنداعى قاز سوزى شۋمەر تىلىنە ۋس / us جانە ۋزمۋشەن /uzmušen , اككاد تىلىنە Ḫāzû (قاڭقىلداق قۇس) دەپ اۋدارىلادى (اككاد پەن شۋمەر تىلدەرى قازىرگى كەزدە تانىلعان، الەمدەگى ەڭ ەجەلگى قولدانىستان شىعىپ قالعان تىلدەر بولىپ ەسەپتەلەدى).
قازاقتاردىڭ ەجەلگى دۇنيە تاريحىنا قاتىسى قازاق حالقىنىڭ جاراتىلىسقا، تابيعاتقا جانە ولىمگە تانىمدىق كوزقاراسى دا ايقىندايدى. قازاقتار ەرتەدەن ەرىكتى، كەزبە جانە دالا ءرىتسارى بولىپ، ارۋاقتى، ءپىردى، كيەنى، بالبالدى جانە كوك ءتاڭىرىن قاستەرلەگەن. ءتىپتى «كەزبە» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «كيە» (قىدىر، ارۋاق) دەگەن ماعىنالارمەن ۇشتاستىرىلادى. ال بابا جانە بالبال اتاۋلارى «بەينە»، «سۋرەت» نەمەسە «ءمۇسىن» دەگەن ماعىنالارمەن تىعىز بايلانىستى.
قازىرگى قازاقستان اۋماعى مەن ودان تىسقارى جەرلەردىڭ ارحەولوگيالىق، انتروپولوگيالىق جانە ت.ب. عىلىمي دالەلدەر قازاق حالقىنىڭ كونە داۋىردەگى تاريحى جايلى كۋا دۇنيەلەر جەتەرلىكتەي جينالعان.
شۋمەر سوزدىگىندەگى ارالي/Arali – «جەر استى الەمى، و-دۇنيە، ارۋاقتار الەمى» جانە «بەيتاراپ ايماق» بولىپ اۋدارىلاتىن ءسوز بار. قازىرگى كەزدە ارال اتاۋى قازاقستاننىڭ قىزىلوردا وڭىرىندە ورنالاسقان «ارال تەڭىزى» كولىنە تيەسىلى. ارال تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك بولىگى ءبىر كەزدەرى حورەزم/Khwarazm دەگەن اتاۋعا دا يە بولعان. بۇل جەردە اۆەستانىڭ تۋران مەملەكەتىنىڭ ءبىر بولىگى دە بولعان. حورەزم جانە تۋران مەملەكتتەرى امۋ-داريا، ياعني Oxus وزەنىنىڭ ەكى جاعىندا ورنالاسقان. اۆەستا ماتىندەرىندە وكسۋستى Yakhsha/Vakhsha, ال ياكسارت نەمەسە سىر-داريانى (Jaxartes/Syr Darya) Yakhsha Arta «جوعارعى ياقشا» دەپ اتاپتى. ساسانيت زامانىنىڭ ورتا پارسى دەرەكتەرىندە وكسۋستى Wehrōd «جاقسى وزەن» دەپ اتاعان. ورتاعاسىرلىق اراب جانە مۇسىلمان دەرەكتەرىندە امۋداريانى Jayhoun / جَـيْـحُـوْن دەپ اتاعان. ال دجەيحۋن اتاۋى بيبليالىق جۇماق باعىنداعى ءتورت وزەننىڭ ءبىرى – Gihon اتاۋىنا نەگىزدەلگەن. گيحون اتاۋى حيۋريۋشە Giħôn / גיחון دەپ جازىلىپ، «ءنار بەرەتىن، جويقىن، دۇلەي كۇش، تەز قۇيىلاتىن نەمەسە اعاتىن» دەگەن ماعىنالارعا سايادى. گەنەزيزتىڭ (Genesis) اۆتورى Gihon وزەنىن «كۋش مەملەكەتىن تولىق وراپ وتەتىن» وزەن رەتىندە سيپاتتاعان. بيبليانىڭ باسقا ءبىر جەرىندە بۇل اتاۋ ەفيوپيا مەملەكەتىمەن بايلانىستىرىلادى. وسىعان بايلانىستى ەفيوپيالىقتار گيحوندى (Giyon) Gojjam پاتشالىعىن ورايتىن اباي / Abay (كوك ءنىل) وزەنىمەن بايلانىستىرادى. ءبىرىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەۆرەي تاريحشىسى Josephus گيحون وزەنىن ءنىل وزەنىنە تەلىگەن. ەندى ءبىر دەرەكتەر بويىنشا، گيحون وزەنى تۇركيا، ارمەنيا، ازەربايجان مەملەكەتتەرى ارقىلى وتەتىن اراس (بۇرىنعى Araxes) دەپ ەسەپتەيدى. ورتا عاسىرلارداعى امۋ داريانىڭ تاعى ءبىر اتاۋى تۇرىك تىلىندەگى سەيحۋن / Ceyhun بولعان. ال XIX عاسىردىڭ جيھانكەزدەرى (ساياحاتشى) اۋعانستاندا بۇل وزەندى Gozan دەپ اتاعان ەكەن.
Oxus اتاۋى تاريحي، ياعني كونە (انتيك) زامانعى لاتىن تىلىندە Ōxus, ال گرەك دەرەكتەرىندە Ὦξος (Ôxos) بولىپ تانىلعان جانە پامير تاۋىنداعى Vakhsh جانە Panj وزەندەرىنىڭ قوسىلۋىنان قۇرالادى. Ōxus / Ὦξος (Ôxos) اتاۋلارى Vakhsh سوزىنەن تۋىندايدى ەكەن. ۆاقش اتاۋى ۆەديك سانسكريتىندە Vakṣu (वक्षु) تۇرىندە بەرىلىپتى، ال ونىڭ ءوزى Brahmanda Purana بويىنشا Chaksu بولىپ كەلەدى.
تۋران اتاۋىنىڭ ماعىناسىن اشۋ ءۇشىن كەيبىر ءتىل ماماندارى يندو-يراندىق tura «شىمىر، تەز، قىلىش»، پۋشتالىق turan (thuran) «قىلىشتاسۋشى» سوزدەرىنەن تۋىندايدى دەگەن پىكىر ايتادى. تاعى ءبىر ۇسىنىستار قازىرگى پارسىنىڭ tār(ik) سوزىمەن بايلانىستى ەرتە يراندىق tor «كۇڭگىرت (قاراڭعى، ءىڭىر), قارا»، پۋشتۋ tor (thor) جانە اعىلشىن تىلىندەگى dark «كۇڭگىرت (قاراڭعى، ءىڭىر)» سوزدەرىنەن تارقاتىپ، «قارا وركەنيەت» ماعىناسى دەگەندى بەرەتىندىگىن العا تارتادى.
تۋران مەملەكەتىنىڭ ەڭ تانىمال قاعانى افراسياب پارسىشا افراسياب afrāsiyāb; اۆەستاشا: Fraŋrasyan; ورتا پارسىشا: Frāsiyāv, Frāsiyāk جانە Freangrāsyāk ب.د.د. 1292 جىلدارى وسى ءوڭىردى باسقارعان. ءفيرداۋسيدىڭ شاحنامەسى بويىنشا، افراسياب تۋراننىڭ باتىرى. باسقا دەرەكتەر بويىنشا، ول يراننىڭ اڭىز پاتشاسى فەرەيداننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ءبىرى – تۋر / Tur /Tūriya / Tuzh بەكزاتتان تارايدى. اۆەستانىڭ ءدىني جيناقتارىندا ونىڭ ەسىمى mairya (قۋ، ارباۋشى) اتاعىنا يە بولعان، ياعني «زالىم، الباستى، سۇمىراي» دەگەن ماعىنادا كەزدەسەدى. Tur اتاۋى اعىلشىن تىلىندە tuːər, tʊər, ال پارسىشا تور / t̪ʰuːɾ. پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا تور / t̪ʰuːɾ دەگەن «جۇرەك جۇتقان، باتىل» دەگەن ماعىنا بەرەدى.
حورەزم اتاۋى ەرتە پارسى تىلىندە hUvārazmī; قازىرگى پارسىشا: خوارزم Xārazm; ارابشا: خُـوَارِزْم Xuwārizm; ەرتە قىتاي qʰaljɯʔmriɡ (呼似密); قازىرگى قىتاي Huālázǐmó (花剌子模 / Xiao’erjing: خُوَلاذِمُوْ); تاجىكشكە: حورازم، Xorazm, تۇرىكشە: Harezm; گرەكشە Χορασμία (Chorasmía) جانە گەرودوت جازبالارىندا Χορασίμα (Chorasíma).
گىلگامەشتىڭ كيەلى بەلگىلەرى ارىستان مەن وگىز بولعان. ونىڭ ءوزىن «كوك وگىزىن ءولتىرۋشى» دەپ تە اتاعان. كوك وگىزى دەپ تاۋرۋس/Taurus – تورپاق شوقجۇلدىزىن اتايدى. تاۋرۋس سوزىن لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «وگىز، بۇقا» دەگەندى بىلدىرەدى. ەجەلگى ەۆرەيلەر ونى ءاءلىپ دەپ اتاعان. جۇلدىز شوعىرىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى «ق» ارپىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى. سوندا بەس تاڭبالى قىپشاقتىڭ «ق» تاڭباسى مەن تورى اتاۋىنىڭ بايلانىسى وسى جەردەن بايقالادى.
داحاي اتاۋىنىڭ اداي ەسىمىمەن سايكەس كەلۋى قازاق تىلىندەگى ايداھار (اجداحا); پيە (پروتو-يندو-ەۋروپالىق) dhegʷh «جانۋ، كۇندىز»، ەرتە ءۇندى dáhati (كۇن), daxša-m. «ءورت»; پارسى ضحّاک / Zahhāk نەمەسە Zahāk (پارسى ميفولوگياسىنداعى زالىم تۇلعا), Azhi Dahāka / اژی دهاک، ورتا پارسى Dahāg /دهاگ (پارسى ميفولوگياسىنداعى ءارى اۆەستاداعى زالىم تۇلعا; ۋردۋ Azhdahā / اژدها جانە كۇرت ejdîha/ئەژدیها «ايداھار»; پا t῾ḗk῾o «ءتۇبى، نەگىزى»، dasa «رەتتەۋ، باسقارۋ»; پت jAsa «انىقتاۋ، رەتتەۋ»; ورد. daxa «تاعا» سوزدەرى جانە ءسوز تىركەستەرىمەن جاقىن بولىپ تۇر. بارىنەن بۇرىن اداي تەگىنىڭ، نەگىزىنەن، ورىن تەپكەن جەرى كاسپي تەڭىزى ماڭى ەكەنىن ەسكەرسەك، داحاە تايپاسىنىڭ مەكەندەگەن جەرىمەن ءدال كەلەدى».
شۋمەردىڭ قالالارىنىڭ ءبىرى كازاللۋ / Kazallu نەمەسە كازاللا/Kazalla جازىلۋى مەن داۋىستالۋى جاعىنان قازاق، قازالى اتاۋلارىمەن ءدوپ ءتۇسىپ تۇر. وعان جوعارىدا كەلتىرىلگەن قازا، قازاكا جانە گۋزالا دەگەن شۋمەر سوزدەرى دە سايكەس كەلەدى.
قازالۋ قالاسى مەسوپاتاميانىڭ باتىسىنداعى ديالا وزەنى بويىندا بولعانى جونىندە پىكىر بار. شۋمەردىڭ لاگاش قالاسىنىڭ باسقارۋشىسى گۋدەا كازالۋدى مەسوپاتاميانىڭ باتىسىندا تۇر دەگەن. ەندى ءبىر ماعلۇماتتار كازالۋ قالاسى مارتۋ دەپ اتالاتىن كوشپەندىلەردىڭ جەرىندە، ياعني اموريتتىكتەردىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان دەگەن. دەسە دە، ول قالانىڭ ارحەولوگيالىق دالەلدەمەسى بولماي تۇر. وسىعان بايلانىستى، كازالۋدى قازىرگى قازاقستانداعى قازالى قالاسىمەن بايلانىستى دەۋگە بولادى. ب.د.د. 2400-2300 جىلدارى ەرتەدەگى كازالۋ مەن اككاد اراسىندا سوعىس بولعانى جايىندا مالىمەتتەر بار. سول مالىمەتتەرگە سايكەس، كازالۋدىڭ حانى كاشتۋبيلا/Kashtubila بولعان. ول سوعىستىڭ سوڭى كاشتۋبيلا اككادتىق سارگون بيلەۋشىدەن كۇيرەي جەڭىلىپ، سارگون قالانى جەرمەن-جەكسەن ەتەدى. قالانىڭ تامتىعى قالماعانى سونشالىق، ءتىپتى «قۇستارعا سايا بولاتىن جەر قالمادى» دەلىنگەن. وسى تۇستاعى قۇستار تۋرالى ايتىلۋى، اككادتىقتاردىڭ كازالى تۇرعىندارىنىڭ ءبىر اتاۋى قازاقتار (قاز-اققۋ، قازىقۇماي، قاز اۋىلى) ەكەنىنە نۇسقاعانى بولۋى كەرەك. كازالۋ بۇل سوعىستان ەسىن تەز جيناپ، ءوز بەتىنشە مەملەكەت قۇرادى جانە اينالاسىنداعى ەلدەردى، ونىڭ ىشىندە ۆاۆيلوندى وزىنە باعىندىرادى. كازالۋ حالقى نۋمۋشدا قۇدايىن ءپىر تۇتقان. نۋمۋشدا – سۋەن/نانا اي قۇدايىنىڭ بالاسى بولىپ سانالعان. ءبىر كەزدەرى ول جەر استى قۇدايىنىڭ دا ورنىندا بولۋى مۇمكىن دەلىنەدى. دەگەنمەن، ول قۇنارلىلىق، تابيعات، جانە سوعىس قۇدايى بولاتىن. نۋمۋشدا قۇدايىنا كازالۋ قالاسىندا سىيىناتىن تام دا بولعان. كازالۋ قونىسىنىڭ قازىرگى قازاقستانداعى قازالى قالاسىنىڭ ورنىندا بولۋىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.
ال اقش چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيست عالىمى يگنەيس دجەي گەلبتىڭ (Ignace Jay Gelb) «ەجەلگى اككادتىڭ جازباسى مەن ەمىلەسى (Old Akkadian Writing and Grammar. Second Edition, Revised and Englarged.1961) اتتى 1961 جىلى جارىق كورگەن ەڭبەگىندە ءشۇمشۇر، ءالىم سوزدەرىمەن قاتار الشين (Al-Ŝin) سوزى دە كەزدەسەدى. مۇنداعى (ياعني اككاد تىلىندەگى) «شين» ءسوزى – اي بولىپ، «ال» ادام بولىپ اۋدارىلادى.
شۋمەر ميفولوگياسىندا ءالىم وگىز نەمەسە بۇقا (بيزون) رەتىندە بەينەلەنەدى جانە ونىڭ ەسىمدەرىنىڭ قاتارىنا كۋساريكۋ (بۇقا-ادام) جانە گۋدالىم دەگەندەر دە كىرگەن. ءالىم ەجەلگى مەسوپاتاميا سۋرەتتەرىندە قولىندا باقىراش (شەلەك) نەمەسە قاشاۋ ۇستاعان كەيىپتە بەينەلەنەدى. ءالىم تاۋ رەتىندە نەمەسە سونىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە، كەيدە جاقسى، كەيدە ناشار سيپاتتاردا جازىلادى. ول ادىلەتتىك قۇدايى شاماشپەن، شايان-اداممەن، تورپاق شوقجۇلدىزىمەن، تۇياقتى اڭدارمەن جانە كەنتاۆرمەن بايلانىستىرىلعان.
ءالىم اتاۋى ءشالىم-چالۋم / Ŝalim-ḫalum, ءشالىم-كينۋ/Ŝalim-kȋnum تىركەستەرىندە دە كەزدەسەدى جانە ولاردىڭ ءتۇبىرى îs-lam ەكەنى جانە «ول بەيبىتشىلىك جاسادى» دەگەن اۋدارمانىڭ نۇسقاسى بەرىلگەن. ءشالىم سوزى اككاد تىلىنەن اۋدارعاندا – بەيبىتشىلىك، چالۋم – ادام، ال كينۋم – سەنىمدى، شىنايى، ادال، پلانەتالار تۇراعى، باۋىر، دۇرىس، وڭ، زاڭدى، مەزگىل (قازان، قاراشا) دەپ اۋدارىلادى. ءالىم سوزى شۋمەر تىلىندە «جابايى قوي»، «تۋر» (جابايى وگىز نەمەسە زۋبر) جانە «قۋاتتى» دەپ اۋدارىلادى ءارى سول شۋمەر سوزدىگىندە سينونيمدەرى دە بار. بۇدان شىعاتىنى ءالىم سوزى شۋمەر تىلىندەگى اتاۋعا سايكەس كەلەدى، ال ءشالىم دەگەن اككادشا بولىپ تۇر.
شۋمەردىڭ (اككاد) سىنا جازۋلارىنىڭ اراسىندا ءابۋ ءالىم/Abu âlim (Old Akkadian Writing and Grammar by I.J. Gelb.The University of Chicago. 1952-1961) دەگەن قاتار بار جانە ول قالانىڭ ۇلكەنى دەپ اۋدارىلادى. بۇل جەردە اككاد ءتىلىنىڭ قازاق تىلىنە جاقىندىعىن دا بايقايمىز. ويتكەنى اككاد ءتىلى ak-ka-du-u2 دەپ ايتىلىپ، قازاق تىلىندەگى اكە ءتىلى نەمەسە اكە دۋ-ۋ (اكە داۋىسى) ۇعىمىمەن سايكەس كەلەدى.
اري دەگەن ءسوز ەجەلگى شۋمەر تىلىندە ار/ar – «جارىق»، «شىراق»، «جايناۋ»، «اشىق»، «انىق»; ا-ري-ا/a-ri-a – «اۋدان»، «ءشول»، «تاستاندى جەر (جۇرت)» جانە ونىڭ ءسينونيمى» ا-رۋ-ا/a-ru-a» تىركەستەرىمەن داۋستاس ايتىلىپ، ماعىنالارى دا شامالاس بولىپ تۇر.
اريا تەرمينىنىڭ دىبىستالۋىنا جاقىن ءارى ماعىناسىن بەرەتىن سوزدەر ەجەلگى مىسىردا دا بار. ول اري/Ảri – شىعارماشىلىق قۇدايى جانە اري-قەتچ-ف/Ảri-ḥetch-f – «جارىق قۇدايى» بولىپ اۋدارىلادى. قالاي بولعاندا دا اريا ياعني، «قاستەرلى» دەگەن ماعىنا ەجەلگى قازاق تىلىندە (كودەكس كۋمانيكس) Arï دەپ جازىلعان. بۇل سوزدەرگە ءارى، ارعى، ءىرى، ەر، اري جانە جارىق دەگەن سوزدەر ءبىر-بىرىنە سينونيم ءارى كوپ ماعىنالى سوزدەر بولىپ كەلەدى. وسى سوزدەرمەن بىرگە ارعىن تەگىنىڭ اتاۋى اريا دەگەن ءسوزدىڭ ءسينونيمى بولا الادى. سەبەبى ارعىن ءسوزى ارعى ءىن, ياعني «اتا-بابا ۇڭگىرى»، جارىق ونە «جارىق ادامدارى» دەگەن تىركەستە بەرىلىپ تۇر. ءوز كەزەگىندە ارعىن دەگەن ءسوز شۋمەر سوزدىگىندە اما-ار-گي4/ama-ar-gi4 – ەركىندىك («انا» + «جارقىراۋ» + «وڭدەۋ») تىركەسىندە بەرىلگەن. بۇل تىركەستەگى ار-گي «جارقىراۋ»، «وڭدەۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەتىنىن بايقايمىز. دەمەك، ارعىن اتاۋىنىڭ ماعىناسىنىڭ ءبىرى «جارىقتىڭ ادامدارى» دەگەن ماعىنا بەرەدى جانە ول حەتتەردىڭ جۇماق كۇن قۇدايى ارينا ەسىمىنە سايكەس كەلەدى».
قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن اۆتور الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ، زەرتتەي الۋىنىڭ جانە پايىمداۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق عىلىمى ءۇشىن جاڭا كوزقاراس تانىتىپ وتىر. الەمدەگى حالىقتاردىڭ شىعۋ تاريحىنان مەن ءوز زەرتتەۋلەرىمدە تۇركى ىزدەرىن كورەمىن دەسەم، ادىلبەك يشانبەكۇلى دا «Khuman» اتتى عىلىمي تۋىندىسىندا قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ىزدەرىن تاۋىپ، ۇلتجاندى ءاربىر قازاقتى قۋانتىپ وتىر. ءسوز سوڭىن تۇيىندەي كەلە: «قازاقستان – جاھاندانۋ شىققان ايماق. قازاق ەلى عاسىرلار بويى ءارتۇرلى وركەنيەتتەرگە ءتان تەرەڭ تاريحتىڭ اجىراماس بولىگى بولدى جانە سول وركەنيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى» دەي وتىرىپ، ادىلبەك يشانبەكۇلى ۇسىنىپ وتىرعان جاڭا زاماناۋي قوزقاراس قازاق تاريحىنا دەگەن وبەكتيۆتى تۇجىرىمدار قالىپتاستىرىپ، حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسادى، الەمنىڭ باسقا ەلدەرى تاراپىنان قازاق ەلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى كۇشەيتەدى ءارى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرا تۇسەدى دەمەكپىز.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق
جوعارى مەكتەپ عىلىم
اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
