Bókeı ordasy qalaı quryldy?

– Kırıll myrza, sizdiń Bókeı hanǵa qatysty eńbekterińizdi qadaǵalap oqyp júrmin. Qazaq oqyrmandaryna sol derekterdi tanystyra otyrsańyz eken? Sizshe Bókeı ordasynyń qurylýyna ne sebep boldy?

– Bókeı ordasynyń qurylýy ǵajaıyp oqıǵa boldy. Reseı ımperııasy barlyq jaǵynan keńip kele jatqan kez edi. Kórshiles elderdiń jerlerin basyp alyp, olardy reseılik gýbernııalarǵa aınaldyrdy. 1795 jyly Polsha koroli taqtan qulap, koroldiktiń ortalyq bóligi tolyqtaı annekııalandy. Dál osy jyly Kýrlıandııa gerogy da taǵynan taıdy. Mine, osyndaı tarıhı oqıǵalardyń tusynda, ıaǵnı 1801 jyly Bókeı ordasy quryldy. Bul kezde Grýzııa annekııalanyp, Bagratıonı dınastııasynyń ǵumyry úzildi. Bul eki el baıyrdan kele jatqan hrıstıan dınastııalary bolatyn. Al bul kerisinshe, Reseı ımperııasy erikti túrde úlken terrıtorııany Bókeıge berdi. 

– Ne úshin dep oılaısyz, álde ımpera­tordyń kózdegen basqa maqsaty boldy ma? 

– Men Bókeı ordasy jaıdan-jaı quryla qaldy degenge senbeımin. Munyń óz sebepteri bar. 1799 jyldyń sáýirinde orys áskerleri Eýropaǵa kirdi. Basynda Bavarııany, odan keıin Shveıarııany alyp, Italııaǵa deıin jaqyndady. Bul kezde antıfranýzdyq koalıııanyń bar úmiti Reseıde bolatyn. Alaıda osy jyldyń qyrkúıeginde orys áskerleri talqandaldy. Italııa, Shveıarııa jáne Gollandııadan sekildi elderden soqqy aldy. Amaly quryǵan I Pavel orys áskerin elge qaıtarýǵa májbúr boldy. Alaıda, óziniń saıası pozıııasyn joǵaltqysy kelmedi. Osy jyldyń 9 qarashasynda Franııada tóńkeris boldy, nátıjesinde Konsýlat quryldy. Bılik basyna Tuńǵysh Konsýl 30 jasar general Napoleon Bonopart keldi. Bul kezde franýz basylymdary Moskovııanyń Eýropadan qashyp, Edilden endi beri óte almastaı bolǵany týraly jarysa jazyp jatqan bolatyn. Alaıda, olaı bolmaı shyqty. Pavel 1800 jyldyń qańtarynda áskerin jasaqtap, Eýropaǵa qaıtadan kirmek boldy. Osy jyldyń mamyrynan bastap Parıj ben Peterbor arasynda qupııa kelissózder júre bastady. Alaıda, Malta máselesi sýyrylyp alǵa shyqty. Malta ol kezde Reseı Imperııasynyń proektoraty bolatyn. Alaıda ony franýz áskerleri basyp aldy. Osylaısha, eki eldiń arasyna jik túseıin dep turǵanda, Maltany Brıtanııa jaýlap aldy. Osylaısha, ekeýine de buıyrmastan, Brıtanııanyń quramynda kete bardy. 
Bul kezde Kishi júzde ulaspaly aza­mattyq soǵys júrip jatty. Bókeı sultan taq muragerleriniń biri edi. Alaıda onyń han bolýy ekitalaı bolatyn. Sondyqtan ol bar aqyl-parasatyn paıdalanyp, múldem basqa jol izdedi. Bıler jaǵy Bókeıdiń yǵyna jyǵyldy. Bókeıdiń bar muraty kezinde qalmaqtar jaılaǵan Astrahan gýbernııasynyń shyǵysyndaǵy Edil men Jaıyq arasynda jatqan shóleıtti aımaqty ıelený bolatyn. Sol maqsatta 1797 jyldan bastap, Astrahanmen kelissózder júrgize bastady. Osy jyly jańa úkimet – Han keńesin qurdy. Bókeıdiń Astrahanda polkovnık Pavel Popov degen jaqyn dosy boldy. Ol kezde Popov kardon kúzeti otrıadynyń komandıri edi. Bókeı osy Popov arqyly álgi jerlerdi suratty. 

– 1797 jyly bastalǵan kelissóz 1801 jyly ǵana nátıjesin berdi. Siz únemi Bókeı ordasynyń qurylýyn Pavel pen Bonoparttyń Úndistanǵa joryǵymen baıla­nystyryp júrsiz. Shynynda, Bókeı hannyń bul jerdegi orny qandaı boldy? 

– 1800 jyldyń qarashasynda Reseı men Franııa birikken túrde Brıtanııanyń kolonııasy – Úndistanǵa qarsy joryq bastady. Qazir bul oqıǵa týraly jıi jazylyp júr, biraq ol kezde muny aıtýǵa tyıym saldy. Bul joryq jaıly franýz tilindegi eń alǵashqy habar 1840 jyly jarııalandy. Al orys basylymdarda buǵan qatysty málimetter 1872 jyldan bastap jaryq kórdi. Sondyqtan 1800-1801 jyldary bul joryq jaıly sanaýly adamdar ǵana biletin. Joryq qalaı bastaldy? Reın armııasynyń ishinen 35 myń shtykshydan turatyn korpýs quryldy. Al Reseıde 25 myń jaıaý ásker men Don áskeriniń ishinen 10 myń kazak sarbazy jınaqtaldy. Osylaısha eki eldiń áskeri Astrahanda biriktirildi. Olardyń qolbasshysy bolyp franııa dıvızıon generaly Andre Massen taǵaıyndaldy. Bul jasaq Kaspıı teńizi arqyly Iranǵa qaraı júrip Astrabad portyna jetip, odan ári Aýǵanstannyń Qandaǵar jáne Geraty (ol kezde bular táýelsiz ámirlikter bolatyn) arqyly Úndistanǵa jaqyndap, sol jerden Lahor men Delıge basyp kirmekshi boldy. 
Alaıda, bir kedergi shyǵa keldi, ol Iran bolatyn. Sebebi, bul jasaq Iran arqyly ótýi kerek edi. Iran sarbazdardy jaraqtandyryp, tipti óziniń atty áskerin qosyp berýge tıis bolatyn. Alaıda, qolbasshy Andre Massen Irannyń tilin taba almady. Negizinde, franýz agentteri Iranmen odaqtastyq týraly kelisimge kelgen edi. Alaıda, sol kezderde Irannyń Reseıge degen kózqarasy durys bolmady. Grýzııa buryn Iran shahınshahyna táýeldi bolatyn. Reseıdiń 1800 jyly Grýzııany al­ǵany Irannyń shamyna tıdi. Osy jyldyń qarasha-jeltoqsan aılarynda Tegerannyń buıryǵy boıynsha Avar handyǵy Grýzııaǵa basyp kirdi. Alaıda, orys áskerleri ol qoldy qaıtaryp tastaǵan bolatyn. Bul oqıǵany Djon Malkolm bastaǵan brıtan agentteri tıimdi paıdalandy. 1801 jyldyń 4 qańtarynda Brıtanııa men Iran arasynda kelisimge qol qoıyldy. Shahınshah Brıtanııaǵa franýz áskerlerin Iran terrıtorııasyna kirgizbeýge ant berdi. Mine, álgi qoldyń Irannyń jerine kire almaýynyń basty sebebi osynda jatyr. 

– Osydan keıin joryqtyń ekinshi jospary jasalyp, Bókeı sultannyń kómegine júgindi, solaı ǵoı?

– Iá, Reseı jáne franýz ofıerleri Úndistanǵa kirýdiń basqa josparyn qarastyrdy. Bul jospardyń mátini esh jerde jarııalanbaǵan, menińshe arhıvterdiń bir jerinde jatqan sııaqty. Bulaı deıtinim, joryqtyń Iranǵa qatysty jospary Shveııada saqtalǵan. Reseıdegi shved elshisi graf Shtedıngktiń qujattarynda bar eken. Soǵan qaraǵanda, ekinshi jospar da Reseı men Franııadan jat jerde saqtalǵan bolýy kerek. Menińshe, osy qujat tabylsa, Bókeıdiń beınesi ashylar edi. 

– Bul qandaı jospar, tolyqtaı tarqatyp berseńiz? 

– Bul jospar boıynsha ásker eki pladarmǵa bólindi. Franýz áskerleri Astrahanda, orys áskeri Orynborda qaıta jasaqtaldy. Odan ári osy eki ásker birigip, Hıýa men Buqarǵa barý kerek boldy. Sol jerde jańa baza daıyndalyp, 1801 jyly tolyqtaı terrıtorııa bekitilip, 1802 jyly ekspedıııa Úndistanǵa kirý kerek bolatyn. Mine, osy jospar úshin Bókeı sultan eń qajetti adam boldy. Astrahannyń shyǵysynan Qazaq handyǵyn qurý Úndis­tan joryǵy úshin taptyrmas tásil bolatyn. 
Bul kezde Kishi júz Reseıdiń buıryǵyna baǵynbaı, bulqynyp jatqan edi. Aıshýaq han men onyń úkimeti jaǵdaıdy eńserýge tyrysqanymen, bári bekerge ketti. Qazaq otrıadtary Astrahan gýbernııasynyń aımaǵyna jaqyndap, ýezdik qalalardyń basyna bult úıirdi. Bókeı sultan arqyly Edil men Jaıyq arasynan dala pladarmyn jasap, jasaqtyń Hıýaǵa ótýine kómektesedi dep oılady. Orda sondaı-aq jasaqty Kishi júz qazaqtarynyń shabýylynan qorǵap, jasaqty atpen jáne azyqpen (etpen) qamtıdy dep kútti. Sońynda, Bókeı otrıady da osy jasaqqa qosylyp, Hıýaǵa qarsy kóteriledi dep oılaıdy. Onyń ústine Hıýa jaqta ataqty Syrym batyr bar bolatyn. Osylaısha, Bókeıdi Syrymǵa qarsy qoıǵysy keldi. 

– Bul jospardyń avtory kim: I Pavel me álde Napoleon Bonopart pa? 

– Hıýa joryǵyna qatysty jospardy Bonaparttyń ózi jasady deı alamyn. 1817 jyldyń sáýir-mamyr aılarynda Napoleon Áýlıe Elena aralynda doktor Barrı O’Mıramen kezdesti. Bul doktor ımperatordyń búkil qadamyn hattap otyrǵan. Mine, sol hattamalardyń birinde Hıýa joryǵyn Napoleonnyń jasaǵany aıtylady. Alaıda, I Pavel de bul jospardy qýattap, dem berip otyrǵan. 1801 jyldyń 12 qańtarynda Paveldiń jarlyǵymen Don áskeri túgeldeı kóterilip, Edil arqy­ly Orynborǵa, odan ári Hıýa arqyly Úndistanǵa attanýy kerek edi. Ataman Vasılıı Orlov 40 don kazaktary polky men 1 qalmaq otrıadyn bastap, 1801 jyldyń 28 aqpanynda Orynborǵa jetti. Kazak otrıadtarynyń Edildi tastap, Saratov gýbernııasyna qaraı attanǵany Bókeı úshin paıdaly boldy. 11 naýryzda I Pavel Bókeı sultanǵa Edil men Jaıyq arasy, sondaı-aq Kaspıı teńiziniń jaǵasyn jaılaýyna ruqsat bergen jarlyqqa qol qoıdy. Sol jarlyq boıynsha Pavel Popovqa general-maıor sheni berilgen. Negizinde, I Pavel Bókeı ordasyn qurý týraly jarlyqqa tańǵy 6-9 aralyǵynda qol qoıǵan bolatyn. Sol kúni keshte I Pavel kisi qolynan qaza tapty. Al kelesi kúni onyń uly Aleksandr joryqty toqtatý týraly buıryq shyǵardy. 

– Paveldiń ólimine Bókeıdiń qatysy bar dep oılaısyz ba? 

– Bókeıge Franııanyń Irandaǵy tyńshylary kómektesti dep oılaımyn. Ol kezde búkil Azııany jaılaǵan tyńshylar tobyn armıandar qurady. Armıandardan quralǵan bul uıym Ystambuldan Delıge deıin jaıyldy. Ony knıaz Davıd Melık-Shahnazarıan basqardy. Melık-Shahnazarıannyń tyńshylary Reseı jerin de sharlady. Astrahan men Bókeı ordasy arasyndaǵy saýda baılanysyn osy armıan­dar júrgizdi. Bókeı hannyń stavkasynda da armıan saýdagerleri bolatyn. Bókeı óte tájirıbeli saıasatker edi. Ol Eýropadaǵy jaǵdaıdy bes saýsaǵyndaı bildi. Sodan qorytyndy shyǵaryp otyrdy. Orynborda, Ýfada óz tyńshylaryn ustady. Sonyń biri ataqty múftı, óziniń qudasy Muhametjan Gýseıinov bolatyn. Sondaı-aq Bókeıdiń saraıynda áıgili ári áýlıe kisi Seıit baba bar edi. Sopylyq jolyn ustanyp, Úndistanda, Aýǵanstanda bolǵan, Mekkede qajylyq paryzyn ótegen adam. Mine, Bókeı han osyndaı jandarmen aqyldasa otyryp, saıası jaǵdaıdyń núktesin taba bildi. Bókeıdi Pavel de, Bonopart ta paıdalanýǵa tyrysty. Alaıda, ol eki «qýyrshaqty» óz maqsatyna paıdalanyp ketti. Úndistan joryǵyna arnalǵan áskerı bazany óz handyǵyna aınaldyrdy. 1812 jyldyń 7 maýsymynda Bókeı sultan qazaqtardyń qoldaýy jáne I Aleksandrdyń jarlyǵymen Ishki orda qazaqtary men Astrahan mańy halyqtarynyń hany bolyp taǵaıyndaldy. 1815 jyly dúnıeden ótti. Bókeıdiń qurǵan sol ordasy 75 jyl ómir súrdi.

Suhbattasqan Serikbol HASAN,

"Aıqyn".