حاقنازار حان تاقتا قىرىق ەكى جىل وتىردى. ول شىن مانىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇتقارۋشىسى بولدى. بولشەكتەنگەن حاندىقتىڭ تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزدى. ەل اۋماعىن اكەسى قاسىم حان پاتشالىق قۇرعان زامانداعى قالپىنا كەلتىرۋمەن شۇعىلداندى. بۇل جوسپارىن ءبىرشاما ورىنداي الدى دا.
اقنازار حان نوعايلار مەن باشقۇرتتاردىڭ بىرەر بولىگىن وزىنە قاراتتى. ونىڭ داۋىرىندە قىرعىز-قازاق وداعى ساقتالىپ تۇردى. بيلىگىنىڭ ەداۋىر ۋاقىتىن سىرداريا قالالارى ءۇشىن كۇرەسكە ارنادى. (سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا بيلىك ەتۋ وزبەك پەن قازاق قاتىناستارىنداعى وزەكتى ماسەلەگە اينالعان بولاتىن). شايبان اۋلەتىنەن شىققان بۇحارا حانى ابدوللامەن دوستىق شارت جاساسۋ ارقىلى كورشى ەلمەن ءبىراز ۋاقىت تاتۋ تۇرىپ، بەيبىتشىلىك ورناتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايى جاقساردى. شارۋاشىلىق دامىدى، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق ودان ءارى ورىستەدى. سوسىن، حاندىق قۇرعان ۋاقىتىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، تۇركىستان مەن ساۋراندى مەملەكەت قۇرامىنا الۋعا كۇش سالدى. سول شاقتا تاشكەنت ايماعىن بيلەۋشى بابا سۇلتان ابدوللا حانعا باعىنباي، قۇزىرىنان شىعىپ كەتۋ ءۇشىن سوعىسىپ جۇرەتىن. حاقنازار بۇحارا ءامىرشىسىن قولدادى دا، كۇرەس بارىسىنداعى شايقاستا قازا تاپتى. (ەندى ءبىر دەرەكتە ونى بابا سۇلتاننىڭ استىرتىن اگەنتى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەلىنەدى). بۇل شامامەن 1580 جىلى ورىن الدى.
سودان كەيىن، بيلەر مەن تورەلەر ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن، قازاق ەلىنىڭ تاعى اقنازاردىڭ نەمەرە تۋىسىنا – قاسىم حاننىڭ ءىنىسى شىعاي سۇلتانعا بەرىلەدى. ول جانىبەك حاننىڭ كەنجە ۇلى جادىكتىڭ بالاسى بولاتىن. جادىك سۇلتان كەزىندە باۋىرى قاسىم حاننىڭ قازاق مەملەكەتىن ءتۇرلى (اسكەري، ساياسي، ديپلوماتيالىق) جولدارمەن نىعايتۋىنا، حالقىن ءوسىرىپ، اۋماعىن كەڭەيتۋىنە اتسالىسقان. ونىڭ بالاسى شىعاي دا جاس كەزىندە نەبىر شايقاستاردا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن بەلگىلى تۇلعا ەدى.
ەندى، ەلدەگى باس بيلىككە جاسى ۇلعايىپ شاۋ تارتقان شاعىندا كەلگەندىكتەن، شىعاي حان ءوز بالاسى تاۋەكەلدى ۇدايى قاسىندا ۇستايدى. ءاردايىم ەرجۇرەكتىگىمەن، اقىلىمەن ەرەكشەلەنگەن العىر تاۋەكەل سۇلتان ەل باسقارۋدا اكەسىنىڭ ويىنان شىعادى. اكەسى بۇحارا بيلەۋشىسى ابدوللا حانمەن وداقتاسىپ، تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتانعا قارسى جورىق جاساۋعا بەل بۋعاندا، كىدىرىسسىز بىرگە اتتانادى. جەڭەدى. بابا سۇلتاننىڭ باسىن الىپ، ابدوللاعا تارتادى.
بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ابدوللا حان ريزاشىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە، وعان سامارقان ماڭىنداعى ءبىر ءۋالاياتىن سىيلايدى. الايدا بۇل الداۋسىراتۋ امالى ەدى. سىر بويىنداعى قالالاردى قازاق مەملەكەتىنىڭ يەلىگىنە قايتارۋعا ونىڭ ىقىلاسى جوق-تىن. ال 1582 جىلى شىعاي حان بۇحارا تۇبىندە دۇنيەدەن ءوتىپ، حاندىقتى رەسمي باسقارۋعا تاۋەكەل كىرىسكەندە، ونىڭ ماۆەرەنناحرداعى ءوز بيلىگىنە ءتۇبى قاتەر ءتوندىرۋى ىقتيمالدىعىن ويلايدى دا، وداقتاس رەتىندەگى ۋاعدالارىن ۇمىت قالدىرادى. ءسويتىپ ەندى قازاق بيلەۋشىسى تاۋەكەل حاننان مۇلدەم قۇتىلۋ امالدارىن قاراستىرا باستايدى. ابدوللا حاننىڭ كوڭىل-كۇيىندەگى وزگەرىستى سەزگەن تاۋەكەل حان ونىمەن قارىم-قاتىناسىن ءۇزىپ، 1583 جىلى مەملەكەتىنىڭ قىپشاق دالاسى جاعىنا اۋىسادى.
مۇندا بىرەر سۇلتان ءبىرتۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، بولەكتەنۋگە بەيىم جۇرگەن. سولاردىڭ الدىندا تاۋەكەل حانعا ءوزىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن قارۋ كۇشىمەن دالەلدەپ، بەكىتۋگە تۋرا كەلەدى. ۇزاماي، 1586 جىلى، جۇرت ونى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ حانى رەتىندە تانيدى.
سول شاقتا مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق جاعدايى ناشارلاي باستاعان بولاتىن. سوندىقتان ول ىزىنشە قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە كىرىسەدى. وڭتۇستىكتەگى قالالاردى حاندىق قۇرامىنا قايتارۋدى سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى ەتەدى. ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە باعىندىرادى. قاتتى شايقاستار جۇرگىزىپ، 1588 جىلى تاشكەنتتى الادى. الايدا قالاعا ابدوللا حاننىڭ سامارقاندا تۇرعان كۇشتى اسكەرى كەلەدى دە، تاشكەنتتى تاستاپ، قىرعا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى.
اراعا ون جىل سالىپ، قازاق اسكەرى تاشكەنتكە قايتا كەلەدى. گارنيزوندى جەڭىپ، شاھاردى الادى. سوسىن بۇحارا مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن سامارقان تۇبىندە تاس-تالقان ەتەدى. وسىدان سوڭ تاشكەنت، سامارقان، تۇركىستان جانە باسقا دا وڭتۇستىكتەگى قالالاردىڭ ءبارى تاۋەكەل حان مەملەكەتىنىڭ قولاستىنا قارايدى.
تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتى ارتىپ، قۇلپىرا ءتۇستى. ونىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ەلەۋلى ىستەرىنىڭ ءبىرى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن 1594–1595 جىلداردا ەلشى الماسۋى بولدى.
قازاق ەلشىسى قۇلمۇحاممەد ماسكەۋدە وتىرعان فەدور پاتشاعا ءوزىن «قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان تاۋەكەل حاننان حات الا بارىپ، ەكى ءتۇرلى ماسەلە كوتەردى. ءبىرى – ورىس پاتشالىعىنان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەسىنە قاجەت اسكەري-ماتەريالدىق جاردەم الۋعا تىرىسۋ، ەكىنشىسى – شايبان تۇقىمى كوشىم حاننىڭ يەلىگىندەگى ءسىبىر مەملەكەتى اۋماعىندا 1587 جىلى ورىس تۇتقىنىنا تۇسكەن (شىعاي حاننىڭ تاۋەكەلدەن كەيىنگى بالاسى وندان سۇلتاننىڭ سول كەزدەگى ون بەس جاسار ۇلى) وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى بوساتىپ الۋ ەدى.
الايدا بۇل كەزدە تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحاممەد ماسكەۋگە قىزمەت ەتۋگە مويىنسۇنىپ، ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن. ال قازاق پەن ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ وداقتاس بولۋعا تىرىسۋى ءبىر-ءبىر مارتە ءوزارا ەلشىلىك جىبەرىپ الۋدان اسپايدى. دەگەنمەن، ريۋريكوۆيچتەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى تۇقىمى، قاھارلى يواننىڭ ءۇشىنشى ۇلى، ساياسي ەرىك-جىگەرى ماردىمسىز، ءالجۋاز، بىراق ديۋانالىق مىنەزىنە ساي داڭعويلاۋ فەدور يواننوۆيچ ءوزىن قازاقتىڭ دا پاتشاسىمىن دەپ ساناعان…
ال تاۋەكەل حان قازاق مەملەكەتتىگىن جانداندىرا تۇسۋمەن شۇعىلداندى. ونىڭ قىزمەتى سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا ءبىرجولا ورنىعۋعا، قىرعىزدارمەن وداقتاسا وتىرىپ، جەتىسۋ مەن ىستىقكول ءوڭىرىن موعولدار مەن شايباندىقتاردىڭ بىرىككەن شابۋىلىنان قورعاۋعا، سونداي-اق بارشا ماۆەرانناحرء وڭىرىن ءوز ىقپالىنا تۇسىرۋگە باعىتتالدى.
1598 جىلى ول سامارقان تۇبىندە ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن جەڭەدى دە، سامارقانعا ءىنىسى ەسىم سۇلتاندى ءامىرشى ەتىپ قويادى. بىرتىندەپ كۇللى ءامۋ مەن سىر اراسىن (ماۋەرەنناحردى) قازاق مەملەكەتى قۇرامىنا قوسۋدى ويلايدى. سول جوسپارىنىڭ شەشۋشى شاراسى رەتىندە، سەكسەن مىڭ سارباز جيىلعان قالىڭ قولىمەن بۇحارانى قورشايدى. الايدا قالاعا جاساعان شابۋىلدارىنىڭ بىرىندە قاتتى جاراقات الادى. تاشكەنتتە قايتىس بولادى.
تاققا ونىڭ ءىنىسى، سامارقان قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى ەسىم سۇلتان وتىرادى. ەسىم حان ساياسي يكەمدىلىك تانىتىپ، قارسىلاسىمەن ءبىتىم جاسايدى. بۇحارا قۇزىرىنا سامارقاندى قايتارادى (ايتكەنمەن وندا كوپ جىلدار بويى ايگىلى قازاق ءجالاڭتوس ءباھادۇر ءامىر بولىپ تۇرادى), ال تاشكەنت، ءانديجان، سايرام، تۇركىستان قالالارىن قازاق حاندىعى قۇرامىنا ەنگىزەدى.
ەسىم حان تاقتا وتىز جىل (1598–1628 جج.) وتىرىپ، حاندىقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان كۇشتى مەملەكەت ەتىپ قالىپتاستىردى. ونىڭ قولباسشىلىق دارىنى، باتىرلىعى، ەل تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا سىرتقى، ىشكى جاۋلارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋى حالىق جادىنان ۇمىتىلماس كورىنىس تاپقان. ونى جۇرت «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ اتايدى. ول ەل باسقارۋدا قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىن» جەتىلدىرىپ، جاڭا زاڭناما جاسايدى. ونىسى تاريحتا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. ول، سونداي-اق، قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعىن سىعاناق قالاسىنان تۇركىستانعا اۋىستىردى. ءسويتىپ، تۇركىستان شاھارىن عاسىرلارعا كەتكەن قازاق استاناسىنا اينالدىردى.
ەسىم حاننىڭ تاققا وتىرۋى ورىس ەلىندە ريۋريكوۆيچتەردىڭ ورىس تاعىنداعى سوڭعى تۇقىمى فەدور پاتشانىڭ دۇنيە سالعان جىلىنا سايكەس كەلدى. سول 1598 جىلدان ورىس پاتشالىعىندا رومانوۆتار اۋلەتى باستاۋ الاتىن 1613 جىلعا دەيىن سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ ورىن الدى. بۇل شاقتا قادىرعالي جالايىر (ول شاكىرتى وراز-مۇحاممەدپەن بىرگە سىبىردە تۇتقىندالىپ، 1587 جىلى ماسكەۋگە اكەلىنگەن ەدى) قاھارلى يۆاننىڭ بالاسى فەدور پاتشانىڭ تۇسىندا-اق ەلدى ءىس جۇزىندە باسقارىپ تۇرعان بوريس گودۋنوۆقا ارناپ، قازاق تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن اتاقتى «ءجامي ات-تاۋاريح» (1600 ج.) اتتى تۋىندىسىن جازدى (بوريس پاتشا ەكەۋى ءبىر جىلدا – 1605 جىلى دۇنيە سالدى).
بوريس گودۋنوۆ سول 1600 جىلى ەسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحاممەدتى قاسىم حاندىعىنىڭ باسىنا قويعان. ول حان تاعىندا ون جىل وتىرىپ، ورىس مەملەكەتىندەگى الاساپىران شاقتىڭ بەلسەندى قايراتكەرى بولدى. الايدا ىشكى دۇربەلەڭدەر ولاردىڭ دا، جالپى ورىس پاتشالىعىنىڭ دا قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق.
بۇل كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارىندا دا قيلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقان. شايبان اۋلەتى 1487–1598 جىلدار بويى بيلەپ كەلگەن ماۋەرەنناحردا بيلىك اۋىستى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن بۇحار حاندىعىنىڭ تاعىنا ونىڭ الىس اتاسى جوشى حاننىڭ ءبىر ۇلى توقاي-تەمىردەن تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ استراحاندا (قاجى-تارحان، اشتارحان) حاندىق قۇرعان تارماعى كەلدى.
اشتارحاندىقتار شايبان اۋلەتى باسقارىپ تۇرعان ولكەگە التىن-وردا ىدىراسىمەن جىلدام كۇشەيىپ كەلە جاتقان ورىس پاتشالىعىنىڭ جاساقتارى 1556 جىلى استراحاندى باسىپ العاننان سوڭ اۋىسقان. مۇندا ءجاني-مۇحاممەد (جانىبەك) سۇلتان بۇحارا بيلەۋشىسىنىڭ (ابدوللانىڭ اكەسى ەسكەندىر حاننىڭ) قىزىنا ۇيلەندى. ءسويتىپ، جوشى ۇلدارى شايبان مەن توقاي-تەمىر اۋلەتتەرىنىڭ اراسىنداعى تۋىسقاندىق بايلانىس جاڭعىردى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن، 1599 جىلى ءجاني سۇلتان بۇحاراداعى بيلىكتى باسىپ الدى. (سودان اشتارحاندىقتار، دالىرەك ايتقاندا – ءجاني اۋلەتى، بيلىكتە 18-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي تاقتى ماڭعىتتار اۋلەتى العانعا دەيىن بولدى).
بۇل كەزەڭدە بۇحار حاندىعىندا قازاق حاندىعىنا ابدوللا حان كەزىندەگىدەي قاۋىپ توندىرەرلىك قاۋقار جوق ەدى.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
