Haqnazar han taqta qyryq ekı jyl otyrdy. Ol şyn mänınde qazaq memleketınıŋ qūtqaruşysy boldy. Bölşektengen handyqtyŋ tūtastanuyna qol jetkızdı. El aumaǧyn äkesı Qasym han patşalyq qūrǧan zamandaǧy qalpyna keltırumen şūǧyldandy. Būl josparyn bırşama oryndai aldy da.
Aqnazar han noǧailar men başqūrttardyŋ bırer bölıgın özıne qaratty. Onyŋ däuırınde qyrǧyz-qazaq odaǧy saqtalyp tūrdy. Bilıgınıŋ edäuır uaqytyn Syrdariia qalalary üşın küreske arnady. (Syrdyŋ orta aǧysyndaǧy qalalarǧa bilık etu özbek pen qazaq qatynastaryndaǧy özektı mäselege ainalǧan bolatyn). Şaiban äuletınen şyqqan Būhara hany Abdollamen dostyq şart jasasu arqyly körşı elmen bıraz uaqyt tatu tūryp, beibıtşılık ornatty. Sonyŋ nätijesınde handyqtyŋ ışkı jaǧdaiy jaqsardy. Şaruaşylyq damydy, körşı eldermen sauda-sattyq odan ärı örıstedı. Sosyn, handyq qūrǧan uaqytynyŋ soŋǧy kezeŋınde, Türkıstan men Saurandy memleket qūramyna aluǧa küş saldy. Sol şaqta Taşkent aimaǧyn bileuşı Baba sūltan Abdolla hanǧa baǧynbai, qūzyrynan şyǧyp ketu üşın soǧysyp jüretın. Haqnazar Būhara ämırşısın qoldady da, küres barysyndaǧy şaiqasta qaza tapty. (Endı bır derekte ony Baba sūltannyŋ astyrtyn agentı u berıp öltırdı delınedı). Būl şamamen 1580 jyly oryn aldy.
Sodan keiın, biler men töreler mäslihatynyŋ şeşımımen, qazaq elınıŋ taǧy Aqnazardyŋ nemere tuysyna – Qasym hannyŋ ınısı Şyǧai sūltanǧa berıledı. Ol Jänıbek hannyŋ kenje ūly Jädıktıŋ balasy bolatyn. Jädık sūltan kezınde bauyry Qasym hannyŋ Qazaq memleketın türlı (äskeri, saiasi, diplomatiialyq) joldarmen nyǧaituyna, halqyn ösırıp, aumaǧyn keŋeituıne atsalysqan. Onyŋ balasy Şyǧai da jas kezınde nebır şaiqastarda erlıgımen közge tüsken belgılı tūlǧa edı.
Endı, eldegı bas bilıkke jasy ūlǧaiyp şau tartqan şaǧynda kelgendıkten, Şyǧai han öz balasy Täuekeldı ūdaiy qasynda ūstaidy. Ärdaiym erjürektıgımen, aqylymen erekşelengen alǧyr Täuekel sūltan el basqaruda äkesınıŋ oiynan şyǧady. Äkesı Būhara bileuşısı Abdolla hanmen odaqtasyp, Taşkent ämırşısı Baba sūltanǧa qarsy joryq jasauǧa bel buǧanda, kıdırıssız bırge attanady. Jeŋedı. Baba sūltannyŋ basyn alyp, Abdollaǧa tartady.
Būhara handyǧynyŋ ämırşısı Abdolla han rizaşylyǧynyŋ belgısı retınde, oǧan Samarqan maŋyndaǧy bır uälaiatyn syilaidy. Alaida būl aldausyratu amaly edı. Syr boiyndaǧy qalalardy Qazaq memleketınıŋ ielıgıne qaitaruǧa onyŋ yqylasy joq-tyn. Al 1582 jyly Şyǧai han Būhara tübınde dünieden ötıp, handyqty resmi basqaruǧa Täuekel kırıskende, onyŋ Maverennahrdaǧy öz bilıgıne tübı qater töndıruı yqtimaldyǧyn oilaidy da, odaqtas retındegı uaǧdalaryn ūmyt qaldyrady. Söitıp endı qazaq bileuşısı Täuekel hannan müldem qūtylu amaldaryn qarastyra bastaidy. Abdolla hannyŋ köŋıl-küiındegı özgerıstı sezgen Täuekel han onymen qarym-qatynasyn üzıp, 1583 jyly memleketınıŋ qypşaq dalasy jaǧyna auysady.
Mūnda bırer sūltan bırtūtas eldı bölşektep, bölektenuge beiım jürgen. Solardyŋ aldynda Täuekel hanǧa özınıŋ handyq märtebesın qaru küşımen däleldep, bekıtuge tura keledı. Ūzamai, 1586 jyly, jūrt ony bükıl qazaq elınıŋ hany retınde tanidy.
Sol şaqta memlekettıŋ halyqaralyq jaǧdaiy naşarlai bastaǧan bolatyn. Sondyqtan ol ızınşe Qazaq handyǧynyŋ quatyn arttyru mäselesıne kırısedı. Oŋtüstıktegı qalalardy handyq qūramyna qaitarudy syrtqy saiasatynyŋ basty maqsaty etedı. Oirattardyŋ bır bölıgın özıne baǧyndyrady. Qatty şaiqastar jürgızıp, 1588 jyly Taşkenttı alady. Alaida qalaǧa Abdolla hannyŋ Samarqanda tūrǧan küştı äskerı keledı de, Taşkenttı tastap, qyrǧa şegınuge mäjbür bolady.
Araǧa on jyl salyp, qazaq äskerı Taşkentke qaita keledı. Garnizondy jeŋıp, şahardy alady. Sosyn Būhara memleketınıŋ bileuşısı Abdolla hannyŋ äskerın Samarqan tübınde tas-talqan etedı. Osydan soŋ Taşkent, Samarqan, Türkıstan jäne basqa da oŋtüstıktegı qalalardyŋ bärı Täuekel han memleketınıŋ qolastyna qaraidy.
Täuekel hannyŋ tūsynda Qazaq handyǧynyŋ quaty artyp, qūlpyra tüstı. Onyŋ syrtqy saiasatyndaǧy eleulı ısterınıŋ bırı Mäskeu patşalyǧymen 1594–1595 jyldarda elşı almasuy boldy.
Qazaq elşısı Qūlmūhammed Mäskeude otyrǧan Fedor patşaǧa özın «qazaqtar men qalmaqtardyŋ patşasy» dep ataǧan Täuekel hannan hat ala baryp, ekı türlı mäsele köterdı. Bırı – orys patşalyǧynan Qazaq handyǧynyŋ syrtqy jaularmen küresıne qajet äskeri-materialdyq järdem aluǧa tyrysu, ekınşısı – Şaiban tūqymy Köşım hannyŋ ielıgındegı Sıbır memleketı aumaǧynda 1587 jyly orys tūtqynyna tüsken (Şyǧai hannyŋ Täuekelden keiıngı balasy Ondan sūltannyŋ sol kezdegı on bes jasar ūly) Oraz-Mūhammed sūltandy bosatyp alu edı.
Alaida būl kezde Täuekel hannyŋ ınısı Oraz-Mūhammed Mäskeuge qyzmet etuge moiynsūnyp, orys-şved soǧysyna qatysyp jürgen. Al qazaq pen orys bileuşılerınıŋ odaqtas boluǧa tyrysuy bır-bır märte özara elşılık jıberıp aludan aspaidy. Degenmen, Riurikovichter äuletınıŋ soŋǧy tūqymy, Qaharly İoannyŋ üşınşı ūly, saiasi erık-jıgerı mardymsyz, äljuaz, bıraq diuanalyq mınezıne sai daŋǧoilau Fedor İoannovich özın qazaqtyŋ da patşasymyn dep sanaǧan…
Al Täuekel han qazaq memlekettıgın jandandyra tüsumen şūǧyldandy. Onyŋ qyzmetı Syrdyŋ orta aǧysyndaǧy qalalarǧa bırjola ornyǧuǧa, qyrǧyzdarmen odaqtasa otyryp, Jetısu men Ystyqköl öŋırın moǧoldar men şaibandyqtardyŋ bırıkken şabuylynan qorǧauǧa, sondai-aq barşa Maverannahr öŋırın öz yqpalyna tüsıruge baǧyttaldy.
1598 jyly ol Samarqan tübınde Abdolla hannyŋ äskerın jeŋedı de, Samarqanǧa ınısı Esım sūltandy ämırşı etıp qoiady. Bırtındep küllı Ämu men Syr arasyn (Mauerennahrdy) Qazaq memleketı qūramyna qosudy oilaidy. Sol josparynyŋ şeşuşı şarasy retınde, seksen myŋ sarbaz jiylǧan qalyŋ qolymen Būharany qorşaidy. Alaida qalaǧa jasaǧan şabuyldarynyŋ bırınde qatty jaraqat alady. Taşkentte qaitys bolady.
Taqqa onyŋ ınısı, Samarqan qalasynyŋ bileuşısı Esım sūltan otyrady. Esım han saiasi ikemdılık tanytyp, qarsylasymen bıtım jasaidy. Būhara qūzyryna Samarqandy qaitarady (äitkenmen onda köp jyldar boiy äigılı qazaq Jalaŋtös bahadür ämır bolyp tūrady), al Taşkent, Ändijan, Sairam, Türkıstan qalalaryn Qazaq handyǧy qūramyna engızedı.
Esım han taqta otyz jyl (1598–1628 jj.) otyryp, handyqty bır ortalyqqa baǧyndyrylǧan küştı memleket etıp qalyptastyrdy. Onyŋ qolbasşylyq daryny, batyrlyǧy, el täuelsızdıgı men bırlıgın saqtau jolynda syrtqy, ışkı jaularmen ymyrasyz küres jürgızuı halyq jadynan ūmytylmas körınıs tapqan. Ony jūrt «Eŋsegei boily er Esım» dep ataidy. Ol el basqaruda Qasym hannyŋ «Qasqa jolyn» jetıldırıp, jaŋa zaŋnama jasaidy. Onysy tarihta «Esım hannyŋ eskı joly» degen atpen belgılı. Ol, sondai-aq, Qazaq handyǧynyŋ ortalyǧyn Syǧanaq qalasynan Türkıstanǧa auystyrdy. Söitıp, Türkıstan şaharyn ǧasyrlarǧa ketken qazaq astanasyna ainaldyrdy.
Esım hannyŋ taqqa otyruy orys elınde Riurikovichterdıŋ orys taǧyndaǧy soŋǧy tūqymy Fedor patşanyŋ dünie salǧan jylyna säikes keldı. Sol 1598 jyldan orys patşalyǧynda Romanovtar äuletı bastau alatyn 1613 jylǧa deiın sozylǧan alasapyran kezeŋ oryn aldy. Būl şaqta Qadyrǧali Jalaiyr (ol şäkırtı Oraz-Mūhammedpen bırge Sıbırde tūtqyndalyp, 1587 jyly Mäskeuge äkelıngen edı) Qaharly İvannyŋ balasy Fedor patşanyŋ tūsynda-aq eldı ıs jüzınde basqaryp tūrǧan Boris Godunovqa arnap, qazaq tarihynan mol maǧlūmat beretın ataqty «Jämi at-tauarih» (1600 j.) atty tuyndysyn jazdy (Boris patşa ekeuı bır jylda – 1605 jyly dünie saldy).
Boris Godunov sol 1600 jyly Esım hannyŋ nemere ınısı Oraz-Mūhammedtı Qasym handyǧynyŋ basyna qoiǧan. Ol han taǧynda on jyl otyryp, orys memleketındegı alasapyran şaqtyŋ belsendı qairatkerı boldy. Alaida ışkı dürbeleŋder olardyŋ da, jalpy orys patşalyǧynyŋ da qazaq elımen qarym-qatynas jasauyna mümkındık bergen joq.
Būl kezeŋde Qazaq handyǧynyŋ oŋtüstıktegı körşı eldermen qarym-qatynastarynda da qily özgerıster bolyp jatqan. Şaiban äuletı 1487–1598 jyldar boiy bilep kelgen Mäuerennahrda bilık auysty. Abdolla han qaza tapqannan keiın Būhar handyǧynyŋ taǧyna onyŋ alys atasy Joşy hannyŋ bır ūly Toqai-Temırden taraǧan ūrpaqtarynyŋ Astrahanda (Qajy-Tarhan, Aştarhan) handyq qūrǧan tarmaǧy keldı.
Aştarhandyqtar Şaiban äuletı basqaryp tūrǧan ölkege Altyn-Orda ydyrasymen jyldam küşeiıp kele jatqan orys patşalyǧynyŋ jasaqtary 1556 jyly Astrahandy basyp alǧannan soŋ auysqan. Mūnda Jäni-Mūhammed (Jänıbek) sūltan Būhara bileuşısınıŋ (Abdollanyŋ äkesı Eskendır hannyŋ) qyzyna üilendı. Söitıp, Joşy ūldary Şaiban men Toqai-Temır äuletterınıŋ arasyndaǧy tuysqandyq bailanys jaŋǧyrdy. Abdolla han qaza tapqannan keiın, 1599 jyly Jäni sūltan Būharadaǧy bilıktı basyp aldy. (Sodan Aştarhandyqtar, dälırek aitqanda – Jäni äuletı, bilıkte 18-şı ǧasyrdyŋ ortasyna qarai taqty maŋǧyttar äuletı alǧanǧa deiın boldy).
Būl kezeŋde Būhar handyǧynda Qazaq handyǧyna Abdolla han kezındegıdei qauıp töndırerlık qauqar joq edı.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
