Haqnazar han taqta qyryq eki jyl otyrdy. Ol shyn máninde qazaq memleketiniń qutqarýshysy boldy. Bólshektengen handyqtyń tutastanýyna qol jetkizdi. El aýmaǵyn ákesi Qasym han patshalyq qurǵan zamandaǵy qalpyna keltirýmen shuǵyldandy. Bul josparyn birshama oryndaı aldy da.
Aqnazar han noǵaılar men bashqurttardyń birer bóligin ózine qaratty. Onyń dáýirinde qyrǵyz-qazaq odaǵy saqtalyp turdy. Bıliginiń edáýir ýaqytyn Syrdarııa qalalary úshin kúreske arnady. (Syrdyń orta aǵysyndaǵy qalalarǵa bılik etý ózbek pen qazaq qatynastaryndaǵy ózekti máselege aınalǵan bolatyn). Shaıban áýletinen shyqqan Buhara hany Abdollamen dostyq shart jasasý arqyly kórshi elmen biraz ýaqyt tatý turyp, beıbitshilik ornatty. Sonyń nátıjesinde handyqtyń ishki jaǵdaıy jaqsardy. Sharýashylyq damydy, kórshi eldermen saýda-sattyq odan ári óristedi. Sosyn, handyq qurǵan ýaqytynyń sońǵy kezeńinde, Túrkistan men Saýrandy memleket quramyna alýǵa kúsh saldy. Sol shaqta Tashkent aımaǵyn bıleýshi Baba sultan Abdolla hanǵa baǵynbaı, quzyrynan shyǵyp ketý úshin soǵysyp júretin. Haqnazar Buhara ámirshisin qoldady da, kúres barysyndaǵy shaıqasta qaza tapty. (Endi bir derekte ony Baba sultannyń astyrtyn agenti ý berip óltirdi delinedi). Bul shamamen 1580 jyly oryn aldy.
Sodan keıin, bıler men tóreler máslıhatynyń sheshimimen, qazaq eliniń taǵy Aqnazardyń nemere týysyna – Qasym hannyń inisi Shyǵaı sultanǵa beriledi. Ol Jánibek hannyń kenje uly Jádiktiń balasy bolatyn. Jádik sultan kezinde baýyry Qasym hannyń Qazaq memleketin túrli (áskerı, saıası, dıplomatııalyq) joldarmen nyǵaıtýyna, halqyn ósirip, aýmaǵyn keńeıtýine atsalysqan. Onyń balasy Shyǵaı da jas kezinde nebir shaıqastarda erligimen kózge túsken belgili tulǵa edi.
Endi, eldegi bas bılikke jasy ulǵaıyp shaý tartqan shaǵynda kelgendikten, Shyǵaı han óz balasy Táýekeldi udaıy qasynda ustaıdy. Árdaıym erjúrektigimen, aqylymen erekshelengen alǵyr Táýekel sultan el basqarýda ákesiniń oıynan shyǵady. Ákesi Buhara bıleýshisi Abdolla hanmen odaqtasyp, Tashkent ámirshisi Baba sultanǵa qarsy joryq jasaýǵa bel býǵanda, kidirissiz birge attanady. Jeńedi. Baba sultannyń basyn alyp, Abdollaǵa tartady.
Buhara handyǵynyń ámirshisi Abdolla han rızashylyǵynyń belgisi retinde, oǵan Samarqan mańyndaǵy bir ýálaıatyn syılaıdy. Alaıda bul aldaýsyratý amaly edi. Syr boıyndaǵy qalalardy Qazaq memleketiniń ıeligine qaıtarýǵa onyń yqylasy joq-tyn. Al 1582 jyly Shyǵaı han Buhara túbinde dúnıeden ótip, handyqty resmı basqarýǵa Táýekel kiriskende, onyń Maverennahrdaǵy óz bıligine túbi qater tóndirýi yqtımaldyǵyn oılaıdy da, odaqtas retindegi ýaǵdalaryn umyt qaldyrady. Sóıtip endi qazaq bıleýshisi Táýekel hannan múldem qutylý amaldaryn qarastyra bastaıdy. Abdolla hannyń kóńil-kúıindegi ózgeristi sezgen Táýekel han onymen qarym-qatynasyn úzip, 1583 jyly memleketiniń qypshaq dalasy jaǵyna aýysady.
Munda birer sultan birtutas eldi bólshektep, bólektenýge beıim júrgen. Solardyń aldynda Táýekel hanǵa óziniń handyq mártebesin qarý kúshimen dáleldep, bekitýge týra keledi. Uzamaı, 1586 jyly, jurt ony búkil qazaq eliniń hany retinde tanıdy.
Sol shaqta memlekettiń halyqaralyq jaǵdaıy nasharlaı bastaǵan bolatyn. Sondyqtan ol izinshe Qazaq handyǵynyń qýatyn arttyrý máselesine kirisedi. Ońtústiktegi qalalardy handyq quramyna qaıtarýdy syrtqy saıasatynyń basty maqsaty etedi. Oırattardyń bir bóligin ózine baǵyndyrady. Qatty shaıqastar júrgizip, 1588 jyly Tashkentti alady. Alaıda qalaǵa Abdolla hannyń Samarqanda turǵan kúshti áskeri keledi de, Tashkentti tastap, qyrǵa sheginýge májbúr bolady.
Araǵa on jyl salyp, qazaq áskeri Tashkentke qaıta keledi. Garnızondy jeńip, shahardy alady. Sosyn Buhara memleketiniń bıleýshisi Abdolla hannyń áskerin Samarqan túbinde tas-talqan etedi. Osydan soń Tashkent, Samarqan, Túrkistan jáne basqa da ońtústiktegi qalalardyń bári Táýekel han memleketiniń qolastyna qaraıdy.
Táýekel hannyń tusynda Qazaq handyǵynyń qýaty artyp, qulpyra tústi. Onyń syrtqy saıasatyndaǵy eleýli isteriniń biri Máskeý patshalyǵymen 1594–1595 jyldarda elshi almasýy boldy.
Qazaq elshisi Qulmuhammed Máskeýde otyrǵan Fedor patshaǵa ózin «qazaqtar men qalmaqtardyń patshasy» dep ataǵan Táýekel hannan hat ala baryp, eki túrli másele kóterdi. Biri – orys patshalyǵynan Qazaq handyǵynyń syrtqy jaýlarmen kúresine qajet áskerı-materıaldyq járdem alýǵa tyrysý, ekinshisi – Shaıban tuqymy Kóshim hannyń ıeligindegi Sibir memleketi aýmaǵynda 1587 jyly orys tutqynyna túsken (Shyǵaı hannyń Táýekelden keıingi balasy Ondan sultannyń sol kezdegi on bes jasar uly) Oraz-Muhammed sultandy bosatyp alý edi.
Alaıda bul kezde Táýekel hannyń inisi Oraz-Muhammed Máskeýge qyzmet etýge moıynsunyp, orys-shved soǵysyna qatysyp júrgen. Al qazaq pen orys bıleýshileriniń odaqtas bolýǵa tyrysýy bir-bir márte ózara elshilik jiberip alýdan aspaıdy. Degenmen, Rıýrıkovıchter áýletiniń sońǵy tuqymy, Qaharly Ioannyń úshinshi uly, saıası erik-jigeri mardymsyz, áljýaz, biraq dıýanalyq minezine saı dańǵoılaý Fedor Ioannovıch ózin qazaqtyń da patshasymyn dep sanaǵan…
Al Táýekel han qazaq memlekettigin jandandyra túsýmen shuǵyldandy. Onyń qyzmeti Syrdyń orta aǵysyndaǵy qalalarǵa birjola ornyǵýǵa, qyrǵyzdarmen odaqtasa otyryp, Jetisý men Ystyqkól óńirin moǵoldar men shaıbandyqtardyń birikken shabýylynan qorǵaýǵa, sondaı-aq barsha Maverannahr óńirin óz yqpalyna túsirýge baǵyttaldy.
1598 jyly ol Samarqan túbinde Abdolla hannyń áskerin jeńedi de, Samarqanǵa inisi Esim sultandy ámirshi etip qoıady. Birtindep kúlli Ámý men Syr arasyn (Maýerennahrdy) Qazaq memleketi quramyna qosýdy oılaıdy. Sol josparynyń sheshýshi sharasy retinde, seksen myń sarbaz jıylǵan qalyń qolymen Buharany qorshaıdy. Alaıda qalaǵa jasaǵan shabýyldarynyń birinde qatty jaraqat alady. Tashkentte qaıtys bolady.
Taqqa onyń inisi, Samarqan qalasynyń bıleýshisi Esim sultan otyrady. Esim han saıası ıkemdilik tanytyp, qarsylasymen bitim jasaıdy. Buhara quzyryna Samarqandy qaıtarady (áıtkenmen onda kóp jyldar boıy áıgili qazaq Jalańtós bahadúr ámir bolyp turady), al Tashkent, Ándıjan, Saıram, Túrkistan qalalaryn Qazaq handyǵy quramyna engizedi.
Esim han taqta otyz jyl (1598–1628 jj.) otyryp, handyqty bir ortalyqqa baǵyndyrylǵan kúshti memleket etip qalyptastyrdy. Onyń qolbasshylyq daryny, batyrlyǵy, el táýelsizdigi men birligin saqtaý jolynda syrtqy, ishki jaýlarmen ymyrasyz kúres júrgizýi halyq jadynan umytylmas kórinis tapqan. Ony jurt «Eńsegeı boıly er Esim» dep ataıdy. Ol el basqarýda Qasym hannyń «Qasqa jolyn» jetildirip, jańa zańnama jasaıdy. Onysy tarıhta «Esim hannyń eski joly» degen atpen belgili. Ol, sondaı-aq, Qazaq handyǵynyń ortalyǵyn Syǵanaq qalasynan Túrkistanǵa aýystyrdy. Sóıtip, Túrkistan shaharyn ǵasyrlarǵa ketken qazaq astanasyna aınaldyrdy.
Esim hannyń taqqa otyrýy orys elinde Rıýrıkovıchterdiń orys taǵyndaǵy sońǵy tuqymy Fedor patshanyń dúnıe salǵan jylyna sáıkes keldi. Sol 1598 jyldan orys patshalyǵynda Romanovtar áýleti bastaý alatyn 1613 jylǵa deıin sozylǵan alasapyran kezeń oryn aldy. Bul shaqta Qadyrǵalı Jalaıyr (ol shákirti Oraz-Muhammedpen birge Sibirde tutqyndalyp, 1587 jyly Máskeýge ákelingen edi) Qaharly Ivannyń balasy Fedor patshanyń tusynda-aq eldi is júzinde basqaryp turǵan Borıs Godýnovqa arnap, qazaq tarıhynan mol maǵlumat beretin ataqty «Jámı at-taýarıh» (1600 j.) atty týyndysyn jazdy (Borıs patsha ekeýi bir jylda – 1605 jyly dúnıe saldy).
Borıs Godýnov sol 1600 jyly Esim hannyń nemere inisi Oraz-Muhammedti Qasym handyǵynyń basyna qoıǵan. Ol han taǵynda on jyl otyryp, orys memleketindegi alasapyran shaqtyń belsendi qaıratkeri boldy. Alaıda ishki dúrbeleńder olardyń da, jalpy orys patshalyǵynyń da qazaq elimen qarym-qatynas jasaýyna múmkindik bergen joq.
Bul kezeńde Qazaq handyǵynyń ońtústiktegi kórshi eldermen qarym-qatynastarynda da qıly ózgerister bolyp jatqan. Shaıban áýleti 1487–1598 jyldar boıy bılep kelgen Máýerennahrda bılik aýysty. Abdolla han qaza tapqannan keıin Buhar handyǵynyń taǵyna onyń alys atasy Joshy hannyń bir uly Toqaı-Temirden taraǵan urpaqtarynyń Astrahanda (Qajy-Tarhan, Ashtarhan) handyq qurǵan tarmaǵy keldi.
Ashtarhandyqtar Shaıban áýleti basqaryp turǵan ólkege Altyn-Orda ydyrasymen jyldam kúsheıip kele jatqan orys patshalyǵynyń jasaqtary 1556 jyly Astrahandy basyp alǵannan soń aýysqan. Munda Jánı-Muhammed (Jánibek) sultan Buhara bıleýshisiniń (Abdollanyń ákesi Eskendir hannyń) qyzyna úılendi. Sóıtip, Joshy uldary Shaıban men Toqaı-Temir áýletteriniń arasyndaǵy týysqandyq baılanys jańǵyrdy. Abdolla han qaza tapqannan keıin, 1599 jyly Jánı sultan Buharadaǵy bılikti basyp aldy. (Sodan Ashtarhandyqtar, dálirek aıtqanda – Jánı áýleti, bılikte 18-shi ǵasyrdyń ortasyna qaraı taqty mańǵyttar áýleti alǵanǵa deıin boldy).
Bul kezeńde Buhar handyǵynda Qazaq handyǵyna Abdolla han kezindegideı qaýip tóndirerlik qaýqar joq edi.
(Jalǵasy bar)
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty
