كوشپەلى وركەنيەتى جاساعان تۇركى-موڭعول حالىقتارى ءتورت تۇلىك مالدى ات-كولىگى، اس-تاماعى عانا ەمەس، رۋحاني ومىرىنە جان ازىعى ەتىپ پايدالانا ءبىلدى. اسىرەسە، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە قارشادايىنان مالدى باعۋعا كاسىپتىك باعدار بەرۋ، ول ءۇشىن مالدىڭ سۇيەك ءبىتىمىن، دەنە-قۇرىلىسىن، مىنەز-قۇلقىن ۇيرەتۋ سالتىن ەجەلدەن قالىپتاستىردى. كەيبىر ەۋروپا شىعىستانۋشىلارى قازاقتاردىڭ مال سويۋ ءداستۇرىن باقىلاپ، ولاردىڭ حايۋاننىڭ ءار ءبىر دەنە-مۇشەسىن، جىلىك-سۇيەگىن جىك-جىگىمەن اجىراتىپ، بۋىن-بۋىنىمەن بوساتىپ، وڭاي بۇزىپ، شاپشاڭ سويعان قاساپشىلىق ونەرىن جوعارى باعالاپ، قازاقتاردى «تابيعي حيرۋرگ» دەپ باعالاعان ەدى.
مالدىڭ سۇيەك مۇشەسىن تانىتۋ ماقساتىندا تۇركى-موڭعول حالىقتارى اراسىندا ەسكى زاماندا پايدا بولعان جاسوسپىرىمدەر مەن جاستارعا باعىتتالعان ديالوگ تۇرىندەگى ديداكتيكالىق ويىننىڭ ءبىر ءتۇرى «بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنى» دەپ اتالادى. بۇل ويىن قازاق، موڭعول، قىرعىز، حوتون حالىقتارى اراسىنا تارالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر (1,2,3,4).
بەلدەمە – مالدىڭ ومىرتقا قاڭقاسى جۇيەسىنىڭ ارقادان (جوتا) كەيىنگى بولىگىندەگى تىزبەكتى سۇيەك. ادەتتە ول التى دانا بولادى. مالدىڭ بەل ارقاسىنىڭ قالىڭ ەتتى، بۇلشىقتى، ءسىڭىرلى، قىرتىستى، سۇبەلى بولىگى. جالپى، ومىرتقا اتاۋلىنىڭ تەسىگىنىڭ ىشىنەن جۇلىن تۇتاسى وتەتىندىكتەن بەلدەمە دە وتە جاندى ءارى نازىك مۇشە بولىپ تابىلادى. بەلدەمە مال قاڭقاسىنىڭ ارتقى بوكسە بولىگى سانالاتىن قۇيمىشاعىنا تىرەلىپ تۇرعان بەلومىرتقا بولعاندىقتان كۇش قوزعالىستىڭ بارلىعى وعان تۇسەدى. سول سەبەپتەن دە قارا ولەڭدە «قارا نار جۇك كوتەرمەس، بەل كەتكەن سوڭ» دەگەن جولدار بار (قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق اتاۋلار، ۇعىمدار مەن كاتەگوريالارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. الماتى، 2011. ت. 1. 421-ب).
قازىرگى بالالار بەلدەمە قاڭقاسىنىڭ پوشىمىنا بايلانىستى ونى «اەروپلان سۇيەك» دەپ تە ەلەستەتەدى.
بەلدەمە ومىرتقا – قازاق سالتىندا سىيلى قوناققا جامباستان كەيىن تارتىلاتىن كادەلى دە ءدامدى مۇشە. ال قازاقستاننىڭ ورتالىق ايماعى سارىارقادا سوعىم سويعاندا ارنايى ومىرتقاعا (بەلومىرتقاعا) شاقىرۋ سالتى دا قالىپتاسقان.
وسىنداي سىيلى قوناقاسى كەزىندە كادەلى تاباققا تارتىلعان سىباعالى بەلدەمە پىشاقپەن ابدەن ءمۇجىلىپ بولعان سوڭ، قوناقتار جاستارعا تاربيە بەرۋ ماقساتىندا «بەلدەمەنى سىناۋ»، ياعني «بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنىن ايتۋ» سالتىن ورىندايتىن بولعان. كادەلى تاباقتان تويا ءدام تاتىپ بولعان سوڭ مەيماندار ەندى ەتىنەن بوساعان بەلدەمە سۇيەكتى سىناۋ ارقىلى ءۇي يەلەرىن، اسىرەسە جاستاردى كوڭىل كوتەرۋگە، تاماشانى قىزىقتاپ بوي سەرگىتۋگە ۇمتىلدىراتىن بولعان. ول ءۇشىن كەيدە كەلگەن قوناق تاباقتاس بولعان ادامداردان نەمەسە ءۇي يەلەرى مەيماننان «بەلدەمەنىڭ سىنىن ايتۋدى» تالاپ ەتىپ، بەلدەمە ومىرتقانى ورتاعا ۇسىنادى. ەگەر ۇلكەندەر بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنىن بىلەتىن بولسا، ۇندەمەي، بىلمەيتىن جاستاردى سىنايدى. ال جاستاردان مۇنى بىلەتىن ادام تابىلماسا، بىلگىر ۇلكەن ادام بەلدەمەنى قولىنا الىپ، سالتتى ورىنداي بەرەتىن بولعان.
سونىمەن، وسىنداي ويىن كەزىندە قازاق، موڭعول، حوتون حالىقتارى نەگىزىنەن بەلدەمە سۇيەكتىڭ قۇرىلىسىنا سەگىز (كەيدە توعىز، ون ەكى) ءتۇرلى سىن ايتقان. بۇل سالت جاستاردىڭ ءتىلىن ۇستارتۋ، تاپقىرلىققا، زەرەكتىككە، شەشەندىككە باۋلۋعا قۇرال بولعان.
بەلومىرتقانىڭ كوزگە شالىناتىن بوگەنايلى ءاربىر نەگىزگى بولىكتەرىنىڭ، ياعني ومىرتقا قۇرىلىسىنىڭ اتاۋلارىن بىلايشا شاعىن ولەڭگە اينالدىرىپ، تەڭەۋلەر ايتاتىن:
1.باتىردىڭ ماڭدايى.
2.شەشەننىڭ تاڭدايى.
3.جۇمىر جەردىڭ جانناتى.
4.سامۇرىق قۇستىڭ قاناتى.
5.اسقار تاۋدىڭ زاڭعارى.
6.وزەن-سۋدىڭ اڭعارى.
7.ارعىماق اتتىڭ ازۋى
8.ۇستانىڭ ىڭعىرۋى.
9.بارلىعى – جۇيرىك اتتىڭ ەر تۇرمانى.
قازاق اراسىنا بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنى تۋرالى نەشە ءتۇرلى اڭىز- اڭگىمە، ولەڭ-جىرلار ەرتە زاماندا تارالعان بولۋ كەرەك. وسىنداي اڭىزدىڭ ءبىر نۇسقاسىن اقىن س.ورايحانۇلى ەل اۋزىنان جازىپ الادى:
«اعلاق دەگەن سەرى جىگىت ءوزىنىڭ اقىن دوسى جۇكەيدى ەرتىپ، ءشۇيدىڭ نايماندارىن ارالاپ، قالىندىق تاڭدايدى. اقىرى ءبىر اۋىلعا قۇدا ءتۇسىپ، قىزبەن كەلىسىپ، اتا-اناسى قىزىن بەرەتىن بولادى. اعلاقتىڭ ەلى الىس قالعاندىقتان، ۇزاق جاتىپ، قىزدىڭ تويىن جاساتىپ، الىپ قايتۋعا تۋرا كەلەدى.
كۇيەۋ جىگىت پەن دوسى قىزدىڭ تۋىستارىن ارالاپ، تانىسا باستايدى. قىزدىڭ اتالاس تاعى ءبىر تۋىسى شاقىرىپ، دۋمان جاساسا كەرەك. بوزبالالاردىڭ ورتاسىندا ويىن قىزا-قىزا كەلىپ، ەت جەپ وتىرعان كەزدە نايمانداردىڭ ءبىر تاقۋا جىگىتى مىنانداي ۇسىنىس شىعارادى. ول مۇجىعان بەلدەمەنى كورسەتىپ: «بىلىمدىلىك، تاپقىرلىقتىڭ ءوزى – بولىمسىز نارسەگە ءمان بەرە ءبىلۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان بۇعان اسىل كۇيەۋ اعلاق، قادىرلى قۇدا جۇكەي ەكەۋى كۋا بولسىن. ەگەر ۇلتتىق ويىندى شەشىپ بەرە الماسا، قىزىمىزدى بەرمەيمىز. ويىندى جاقسى قۇراستىرسا، قىزىمىزدى قالىڭ مالىمەن ريزا قوش اتتاندىرامىز»، –دەيدى.
اعلاق بەلدەمەنى الىپ، ءار ءبىر مۇشەلەرىن جەكە-جەكە سىناپ: «الىپ قارا قۇستىڭ قاناتى، باتىردىڭ ماڭدايى، شەشەننىڭ تاڭدايى، شەبەردىڭ ىڭعىرۋى، جۇيرىك اتتىڭ ازۋى، بايبىشەنىڭ كوپشىگى، جولقىننىڭ وزەنى، تاپكىنىڭ تاۋى»، – دەپ سەگىز ءتۇرلى سىن تاعادى.
- «ەندى سەگىز سىنعا سەگىز اۋىز ولەڭ قوسسىن»، – دەپ جۇكەيگە ۇسىنادى. سوندا جۇكەي، اعلاق ايتقان سەگىز سىندى دومبىراعا قوسىپ بىلايشا انگە سالادى:
ميراس بوپ بابامىزدان بىزگە قالعان،
بىلمەسەك بىزگە دە ارمان، سىزگە دە ارمان.
وسى ەكەن سەگىز سىننىڭ ءبىرىنشىسى،
قاناتى قىران قۇستىڭ بۇلتتى جارعان.
سان نايزا ساداق ۇستاپ سارالاعان،
ەرلەر بار تۋعان جەرىن ايالاعان.
باتىردىڭ ماڭدايى دەپ مۇنى ايتادى،
بار جانىن ەلى ءۇشىن اياماعان.
شەشەندىك ەشقاشان دا قايتپاس قىلىش،
اسىل ءسوز اتامىزدان قالعان ىرىس.
شەشەننىڭ تاڭدايى دەپ سىنالىپتى،
باقىتقا باستاسا ەكەن وسى ءجۇرىس.
قۇرالعان ونەر شىركىن اسىل ويدان،
سۇيىنەم تالاپتى ەرگە قۇشاق جايعان.
شەبەردىڭ ىڭعىرۋى دەلىنگەن بۇل،
توبىنا قوسىلاتىن اسىل سايمان.
ولەڭگە جۇرگەنىم جوق قۇر ماقتانىپ،
جاستارعا ءانىم قالسىن شۋماقتالىپ.
ازۋى جۇيرىك اتتىڭ دەپ سىنالعان،
سوڭىندا قۇيىن قالعان بۋداقتالىپ.
التايداي نە جەتەدى اسىل جەرگە،
تەڭ بولسىن نايماندارداي ەسىل ەلگە.
اناسىز جوق تىرشىلىك تياناعى،
انالار ءمىنىپ كەلگەن مۇنداي ەرگە.
ايدىندى الاسۇرىپ الا تولقىن،
تولقيدى، دونبەكشيدى شيراپ ول تىم،
تەنتەگى تابيعاتتىڭ ەسىمى بۇل،
جولىندا تاۋدى تەسكەن اساۋ جولقىن.
كوردىڭ بە قىزىل ءتىلدىڭ شاپقىلاۋىن،
كۇيرەتكەن جولقىن وزەن ناقتى جاۋىن.
وسىمەن سەگىز سىنىڭ تەڭەلەدى،
استىنان وتكىزىپ تۇر تاپكى تاۋىن،
– دەپ جۇكەي توردەگى اقساقالدارعا ءيىلىپ سالەم ەتەدى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ الۋان ءتۇرلى ونەرىنە ريزا بولعان نايماندار كەلىستى تويىن جاساپ، قىزدارىن بەرىپ، اعلاقتى ەلىنە شىعارىپ سالعان ەكەن دەسەدى»(ەل اۋزىنان جازىپ الىپ «جاڭا ءومىر» گازەتىنە جاريالاعان موڭعوليالىق اقىن سولداتحان ورايحانۇلى (1938-2004).قولجازبانى ۇسىنعان – اقىننىڭ ۇلى داۋرەن سولداتحانۇلى).
بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنىنىڭ ەل اراسىندا باسقاداي ۇلگىلەرى بار بولعانىمەن نەگىزگى تەڭەۋلەر، بالامالار ورتاق. قازاقتا كەزدەسەتىن بەلدەمە سىنىنىڭ ارقاۋى موڭعول مەن تۇركى تەكتى از ساندى حالىق حوتونداردا ايتىلاتىن سىنمەن دە ۇقساس كەلەدى. موڭعولدارداعى ءماتىن بىلاي:
1.- بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-سامۇرىق قۇستىڭ قاناتىنا.
-نەلىكتەن سامۇرىق قۇستىڭ قاناتىنا ۇقساس؟
-بۇرقاسىندا بۇگىلمەي،
بوراندا يىلمەي جۇرەتىندىكتەن،
سامۇرىقتىڭ قاناتىنا ساي كەلەدى.
2.- بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-التاي مەن حانعايدىڭ اسۋىنا ۇقسايدى.
-نەلىكتەن التاي مەن حانعايدىڭ اسۋىنا ۇقساس؟
-تەرىسكەيى ايران مەن قىمىزعا باي جايلى،
كۇنگەيى جال-جايالى، مايلى بولعاندىقتان.
3. -بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-جۇيرىك اتتىڭ ازۋىنا ۇقسايدى.
نەلىكتەن دەسەڭ،
ايىلسىز شاۋىپ،
اقبوكەنگە جەتەتىندىكتەن.
قۇيىسقانسىز شاۋىپ،
قۇلاندى قۋىپ جەتەتىندىكتەن،
تۇلپاردىڭ ازۋىنا ۇقسايدى.
4. -بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-بۇل شەبەر ادامنىڭ تىرناعىنا ۇقسايدى.
نەگە دەسەڭ،
كەلەتىن حاننىڭ سىرەسىن جايلى ەتىپ،
كەتەتىن حاننىڭ سىرەسىن جاراسىمدى ەتىپ جاسايتىندىقتان،
حاس شەبەردىڭ تىرناعىنا ۇقسايدى.
5. -بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-ءحوحروونىڭ قۋىس سايىنا ۇقسايدى.
نەگە دەسەڭ،
تۇمەن اسكەر تۇيىلىسپەي،
مىڭ اسكەر مىڭق ەتپەي شۇبايتىندىقتان،
ءحوحروو سايىنداي اڭعارلى.
6.- بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-حاس باتىردىڭ ماڭدايىنا ۇقسايدى؟
-نەگە دەسەڭ،
تۇمەن شەرىكتىڭ،
تۋ باسىندا،
مىڭ شەرىكتىڭ،
مۇقىم باسىندا ماڭدايى جارقىراپ جۇرەتىندىكتەن،
حاس باتىردىڭ ماڭدايىنا ۇقسايدى.
7. -بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-بۇل حانشايىمنىڭ ورىندىعىنا ۇقسايدى.
نەگە دەسەڭ،
كەلەتىن حاننىڭ داستارحان سىرەسىن جايلى ەتىپ،
كەتەتىن حاننىڭ داستارحان سىرەسىن جاراسىمدى ەتىپ جاياتىندىقتان سولاي.
8. -بۇل نەگە ۇقسايدى؟
-قۇزعىننىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى.
نەگە دەسەڭ،
جەتپىس جىرانى،
ءجىتى قاراپ.
سەكسەن جىلعانى،
تىنتە قاراپ.
تاۋداي،
جەمتىكتى كورىپ.
تەڭىزدەي،
جارانى شوقىپ جۇرگەندىكتەن،
قۇزعىننىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى.
-بارلىعى قوسىلىپ نەگە ۇقسايدى؟
-جاتقان پىلدەي جايلى،
تۇرعان پىلدەي تۇلعالى...»،– دەپ جاۋاپ بەرگەن (مونگول اردىن امان زوحيولىن دەەج بيچيگ. ۋلاانبااتار، 1978.ح.87-88.قازاق تىلىنە اۋدارعان ا.تويشانۇلى).
سالىستىرۋلار جاساعاندا موڭعولدار مەن حوتوندارداعى ماتىندە ەشقانداي ايىرما جوق، دەمەك حوتوندارعا موڭعول فولكلورىنىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعان، ەكىنشىدەن ۇلگى حوتون تىلىندە ەمەس، موڭعول تىلىندە تارالعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
موڭعول مەن قازاق ماتىندەرىندە ورتاق سيپات ۇستەم بولعانىمەن ازىن-اۋلاق ايىرماشىلىقتار دا كەزدەسەدى. موڭعولدار قازاقتاعى «شەشەننىڭ تاڭدايى» دەگەن 2-سىندى «حانشايىمنىڭ ورىندىعى»، «جۇمىر جەردىڭ جانناتى» دەگەن 3-سىندى «التاي، حاڭعايدىڭ اسۋى»، «اسقار تاۋدىڭ زاڭعارى» دەگەن 5-سىندى «قارعا-قۇزعىننىڭ تۇمسىعى»، «ۇستانىڭ ىڭعىرۋى» دەگەن 8-سىندى «شەبەردىڭ تىرناعى» دەپ اتاعان. ولار «بارلىعى نەگە ۇقساس» دەگەن ساۋالعا «جاتقان پىلدەي جايلى، تۇرعان پىلدەي تۇلعالى» دەپ بەلدەمە ومىرتقا تۇتاس سىمباتىن پىلگە تەڭەسە، قازاقتار «جۇيرىك اتتىڭ ەر-تۇرمانىنا» بالاپ سۋرەتتەگەن. جالپى، قازاقپەن سالىستىرعاندا موڭعول فولكلورىندا ەرتەگىلىك-ميفولوگيالىق ءپىل بەينەسى مول كەزدەسەدى، بۇل ولارعا ءۇندى رۋحانياتىنىڭ اسەرىنەن ورنىققان ءرامىز دەۋگە بولار.
كەيبىر دەرەكتە موڭعولدار دا بەلدەمەنى «التىن قاستى ەر» دەسە، كەيدە قازاقتار 3-سىندى «بايبىشەنىڭ كوپشىگى»، «التىن ەر» دەپ اتاعان. بۇل سىن تۋرالى «اناسىز جوق تىرشىلىك تياناعى، انالار ءمىنىپ كەلگەن مۇنداي ەرگە» دەگەن.
موڭعول ماتىنىندە بەلدەمە سىنى ديالوگ تۇرىندە ايتىلعان، ءار ءبىر سىنعا تاپقىرلىقپەن تۇسىنىكتەر بەرىلگەن. قازاقتا تارالعان كوپتەگەن نۇسقادا بەلدەمە سىنىنا مۇنداي تۇسىنىك بەرىلمەگەن، ۇلگى شاعىن عانا ۇيقاستى ولەڭ پىشىنىندە تارالعان. تەك قانا س.ورايحانۇلى نۇسقاسىندا بەلدەمە سىنى كولەمدى دە كورىكتى ولەڭگە اينالعانىن كورۋگە بولادى.
موڭعول سىنىندا كەزدەسەتىن ءحوحروو سايى، قازاقتا كەزدەسەتىن جولقىن (كەيدە جولكىن) وزەنى مەن تاپكى تاۋى – جەرگىلىكتى جاعىراپيالىق مەكەننىڭ اتاۋلارى. تابيعاتتىڭ ەرەكشە جاراتىلىسى – بيىك قۇز جارتاستى جارىپ شىعىپ، ارقىراپ اتىلعان وزەن-بۇلاق، ۇڭگىرلى دە اڭعارلى ساي ەل قيالىن ەرەكشە تەربەيتىن، سول ءۇشىن دە بەلدەمەنىڭ جۇلىن وتەتىن تەسىگى وسىنداي عاجايىپ «وزەن اڭعارىنا» بالانعان. ونداي ەرەكشە قۇبىلىستى «تولقيدى، دونبەكشيدى شيراپ ول تىم... جولىندا تاۋدى تەسكەن اساۋ جولقىن» دەپ جىرعا قوسقان. بەلدەمەنى توڭكەرگەندە جوعارى قاراپ سەرتيىپ، سەڭگىر شىڭدى ەلەستەتىن بەلدەمەنىڭ «ەتەگىن» «بيىك تاۋدىڭ زاڭعارى»، كەيدە «تاپكىنىڭ تاۋى» دەگەن. ول تۋرالى «كۇيرەتكەن جولقىن وزەن ناقتى جاۋىن... استىنان وتكىزىپ تۇر تاپكى تاۋىن» دەگەن ولەڭدە.
بەلدەمە سىنىندا كەزدەسەتىن ءبىر كونە ءسوز – ىڭعىرۋ. ول – ۇستانىڭ اعاشتى ۇڭگىپ جونىپ، ءىشى قۋىس ىدىس (قاسىق، توستاعان، تاباق، كەلى) جاساۋعا ارنالعان قايقى پىشاق ءتارىزدى سايمانى. ىڭعىرۋ ءسوزى ۇڭگى، ۇڭعى، ۇڭگۋىر تۇبىرلەرىنەن تۋىنداعان بولۋ كەرەك. بۇل سىن موڭعولدا «ۇستانىڭ تىرناعىنا» بالانعان.
ۇلگىلەردى تەكسەرگەندە قازاق پەن موڭعول بەلدەمە سىنى نەگىزىنەن ورتاق ەكەنى انىق بايقالادى. ءاسىلى بۇل – تۇركى-موڭعول تايپالارى ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تىرشىلىك ەتكەن ەجەلگى عۇن زامانىنان قالىپتاسقان مالشىلىق مادەنيەتتىڭ ورتاق جوراسى، تامىرلاس ءراسىمى. ءبىر عانا ايىرماشىلىق – قازاقتا «اسقار تاۋدىڭ زاڭعارى» دەلىنگەن 5-سىندى موڭعولدار «قارعا-قۇزعىننىڭ تۇمسىعى» دەگەن. بەلدەمەنى توڭكەرگەندە جوعارى قاراعان ونىڭ تىك قىرلى «ەتەگى» راسىمەن اسقار تاۋدىڭ جالدى شىڭىنا ۇقسايدى. بۇل سىندى كەيبىر ايتۋشىلار تاپكى تاۋى دەگەن. «كۇيرەتكەن جولقىن وزەن ناقتى جاۋىن... استىنان وتكىزىپ تۇر تاپكى تاۋىن» دەيدى ولەڭدە. ال وسى سىندى موڭعول اعايىندار قارعا-قۇزعىننىڭ تۇمسىعىنا تەڭەپ «جەتپىس جىرانى، ءجىتى قارايتىن، سەكسەن جىلعانى، تىنتە قارايتىن» ساق قۇزعىننىڭ تۇمسىعىنا بالايدى. مۇنىڭ سىرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، موڭعولدار قارعانى توتەم ەتكەن ەجەلگى داۋىردەگى سەنىمگە تىرەلەدى. قىراعى قىرعي، زەرەك قارعا، ءيىسشىل يت سەكىلدى قاستەرلى حايۋاناتتار تۋرالى نەبىر كەستەلى سوزدەر، ورنەكتى ولەڭدەر «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ءجيى كەزدەسەتىن سەبەبىن ەجەلگى تايپالاردىڭ ەسكى تانىمىنان ىزدەگەن ءجون. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» شىڭعىسحانعا سۇبەەدەي ءباحادۇر بىلاي دەپ سەرت بەرەدى:
«تىشقان سىندى جىبىرلاپ،
ۇيدەگىڭدى قوريىن.
قارعا سىندى بارقىلداپ،
تۇزدەگىڭدى توريىن» (قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى.ءى توم. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. /كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسىن، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندىرمەلەرىن، كورسەتكىشتەرىن جاساعان ن.بازىلحان.–الماتى، 2006. 140-ب. ولەڭ شۋماعىن باسقاداي نۇسقالارمەن سالىستىرىپ قازاق تىلىنە تارجۇمالاعان ا.تويشانۇلى).
ال شىڭعىسحان تاعى دا باتىرلارىن ماداقتاعاندا بىلاي دەيدى:
«قارا تۇندە،
قاسقىرداي ءتوزىپ.
جارىق كۇندە،
قارعاداي كەزىپ قىزمەت ەتكەندەر» (سوندا 272-ب.).
ارينە، بەلدەمە سىنىندا ايتىلاتىن قارعا توتەمدىك ارعى مانىنەن الدەقاشان الشاقتاپ، ەندى «قىردا جاۋىر كورىنسە، قيقاڭداتقان ساۋىسقان، ويدا جاۋىر كورىنسە، ويبايلاتقان ساۋىسقان» دەگەنگە ۇقساس بالالاردىڭ ۇعىمىنا يكەمدەلىپ، كۇلدىرگى رەڭگە يە بولعان.
تۇجىرىمداپ ايتقاندا، بەلدەمە سىنىندا ايتىلاتىن سەگىز تەڭەۋ –كوشپەلى تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى دا كيەلى ماعىناعا يە بولعان قاستەرلى قۇندىلىقتار، قاسيەتتى نىساندار. بۇل شاعىن ولەڭگە كوشپەلىلەردىڭ عالام تۋرالى ۇعىم-تۇسىنىگى سىعىمدالىپ سىيىپ كەتكەن. تۋعان جەر «جۇمىر جەردىڭ جانناتىنا» بالانادى نەمەسە «تەرىسكەيى ايران مەن قىمىزعا باي جايلى، كۇنگەيى جال-جايالى، مايلى» التاي مەن حاڭعاي تاۋىنىڭ قاسيەتتى جوتاسى دارىپتەلەدى. وسىنداي قۇزار تاۋدىڭ شاتقالىن جارىپ شىققان اساۋ ارنالى جولقىن وزەنى مەن ءحوحروو سايىنىڭ سيقىرلى تابيعاتى دا تاڭعاجايىپ ماندە. تاپكى سەكىلدى سەڭگىر تاۋدىڭ قياسىندا ۇيادان ۇشىپ، قياعى بۇلتتى جارعان قىراننىڭ، ەرتەگىلىك سامۇرىقتىڭ تالماس قاناتى كوشپەلىگە ورلىك پەن اسقاقتىقتىڭ رۋحىن سىڭىرگەن. ال وسىنداي تاماشا تۋعان جەردى نايزانىڭ ۇشىمەن قورعايتىن دۋلىعالى باتىردىڭ جارقىراعان ماڭدايى، قارا ءسوزدىڭ كۇشىمەن باۋرايتىن شەشەننىڭ دۋالى تاڭدايى، الىستى جاقىنداتقان، بيىكتى الاسارتقان جەلدەي جۇيرىك ارعىماقتىڭ ازۋى ءجاسوسپىرىمنىڭ ارمانىن الىسقا سامعاتادى.
«سان نايزا ساداق ۇستاپ سارالاعان،
ەرلەر بار تۋعان جەرىن ايالاعان.
باتىردىڭ ماڭدايى دەپ مۇنى ايتادى،
بار جانىن ەلى ءۇشىن اياماعان»،–
دەگەن جولدار جاستاردىڭ قانىن قىزدىرىپ، نامىسىن قوزدىراتىنى انىق.
اسىرەسە، موڭعولداعى بەلدەمە سىنىندا اسكەري تاربيە مەن حاندىق بيلىكتىڭ ءتۇزىمى ايقىن بەدەرلەنگەنىن ايتا كەتكەن ورىندى. مىسالى، «تۇمەن شەرىكتىڭ، تۋ باسىندا، مىڭ شەرىكتىڭ، مۇقىم باسىندا» ماڭدايى جارقىراپ جۇرەتىن حاس باتىر، «تۇمەن اسكەر تۇيىلىسپەي، مىڭ اسكەر مىڭق ەتپەي شۇبايتىن» ءحوحروونىڭ سايى، «كەلەتىن حاننىڭ داستارحان سىرەسىن جايلى ەتىپ، كەتەتىن حاننىڭ داستارحان سىرەسىن جاراسىمدى ەتىپ جاياتىن» حانشايىم مەن ۇستا – وسى سوزىمىزگە دالەل. ەكى حالىقتا كەزدەسەتىن «جۇيرىك اتتىڭ ەر تۇرمانى»، «بايبىشەنىڭ كوپشىگى»، «حانشايىمنىڭ ورىندىعى» سەكىلدى اجارلى ايشىقتاۋلار – تۇراقتىلىق پەن مىزعىماستىقتىڭ، قۇت-بەرەكەنىڭ يشاراسى.
قورىتا ايتقاندا، بۇل سالت ارقىلى اتا-بابالار سوعىمباسىنىڭ ءدامدى داستارحانىنان اۋقاتتانعان قوناقتاردى قىزىق-دۋمانعا بولەۋمەن قوسا مالدىڭ بەلدەمە قۇرىلىسىنىڭ اتاۋلارىن بالالار مەن جاستارعا دۇرىس ۇيرەتىپ، كاسىپتىك باعدار بەرگەن، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ ساناسىنا وتانشىلدىق سەزىم مەن تابيعاتتى ايالاۋدى، ورەلى دە وجەت ازامات بولۋدى قارشادايىنان سىڭىرە بىلگەن.
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى عالىم
ادەبيەتتەر:
1.قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق اتاۋلار، ۇعىمدار مەن كاتەگوريالارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى (2011). 1.توم. الماتى.421-ب.
2.مەدەۋبەكۇلى س. بەلومىرتقا // ات. 1993, 01.07. №326.
3. ورايحانۇلى. س. بەلدەمەنىڭ سەگىز سىنى // قولجازبا.
4.مونگول اردىن امان زوحيولىن دەەج بيچيگ. ۋلاانبااتار، 1978.ح.87-88
5.حوتون اردىن امان زوحيول. ۋلاانبااتار، 2014.ح426-427.
