Kóshpeli órkenıeti jasaǵan túrki-mońǵol halyqtary tórt túlik maldy at-kóligi, as-tamaǵy ǵana emes, rýhanı ómirine jan azyǵy etip paıdalana bildi. Ásirese, balalar men jasóspirimderge qarshadaıynan maldy baǵýǵa kásiptik baǵdar berý, ol úshin maldyń súıek bitimin, dene-qurylysyn, minez-qulqyn úıretý saltyn ejelden qalyptastyrdy. Keıbir eýropa shyǵystanýshylary qazaqtardyń mal soıý dástúrin baqylap, olardyń haıýannyń ár bir dene-múshesin, jilik-súıegin jik-jigimen ajyratyp, býyn-býynymen bosatyp, ońaı buzyp, shapshań soıǵan qasapshylyq ónerin joǵary baǵalap, qazaqtardy «tabıǵı hırýrg» dep baǵalaǵan edi.
Maldyń súıek múshesin tanytý maqsatynda túrki-mońǵol halyqtary arasynda eski zamanda paıda bolǵan jasóspirimder men jastarǵa baǵyttalǵan dıalog túrindegi dıdaktıkalyq oıynnyń bir túri «Beldemeniń segiz syny» dep atalady. Bul oıyn qazaq, mońǵol, qyrǵyz, hoton halyqtary arasyna taralǵany belgili bolyp otyr (1,2,3,4).
Beldeme – maldyń omyrtqa qańqasy júıesiniń arqadan (jota) keıingi bóligindegi tizbekti súıek. Ádette ol alty dana bolady. Maldyń bel arqasynyń qalyń etti, bulshyqty, sińirli, qyrtysty, súbeli bóligi. Jalpy, omyrtqa ataýlynyń tesiginiń ishinen julyn tutasy ótetindikten beldeme de óte jandy ári názik múshe bolyp tabylady. Beldeme mal qańqasynyń artqy bókse bóligi sanalatyn quımyshaǵyna tirelip turǵan belomyrtqa bolǵandyqtan kúsh qozǵalystyń barlyǵy oǵan túsedi. Sol sebepten de qara óleńde «Qara nar júk kótermes, bel ketken soń» degen joldar bar (Qazaqtyń etnografııalyq ataýlar, uǵymdar men kategorııalarynyń dástúrli júıesi. Almaty, 2011. T. 1. 421-b).
Qazirgi balalar beldeme qańqasynyń poshymyna baılanysty ony «aeroplan súıek» dep te elestetedi.
Beldeme omyrtqa – qazaq saltynda syıly qonaqqa jambastan keıin tartylatyn kádeli de dámdi múshe. Al Qazaqstannyń ortalyq aımaǵy Saryarqada soǵym soıǵanda arnaıy omyrtqaǵa (belomyrtqaǵa) shaqyrý salty da qalyptasqan.
Osyndaı syıly qonaqasy kezinde kádeli tabaqqa tartylǵan sybaǵaly beldeme pyshaqpen ábden mújilip bolǵan soń, qonaqtar jastarǵa tárbıe berý maqsatynda «beldemeni synaý», ıaǵnı «beldemeniń segiz synyn aıtý» saltyn oryndaıtyn bolǵan. Kádeli tabaqtan toıa dám tatyp bolǵan soń meımandar endi etinen bosaǵan beldeme súıekti synaý arqyly úı ıelerin, ásirese jastardy kóńil kóterýge, tamashany qyzyqtap boı sergitýge umtyldyratyn bolǵan. Ol úshin keıde kelgen qonaq tabaqtas bolǵan adamdardan nemese úı ıeleri meımannan «beldemeniń synyn aıtýdy» talap etip, beldeme omyrtqany ortaǵa usynady. Eger úlkender beldemeniń segiz synyn biletin bolsa, úndemeı, bilmeıtin jastardy synaıdy. Al jastardan muny biletin adam tabylmasa, bilgir úlken adam beldemeni qolyna alyp, saltty oryndaı beretin bolǵan.
Sonymen, osyndaı oıyn kezinde qazaq, mońǵol, hoton halyqtary negizinen beldeme súıektiń qurylysyna segiz (keıde toǵyz, on eki) túrli syn aıtqan. Bul salt jastardyń tilin ustartý, tapqyrlyqqa, zerektikke, sheshendikke baýlýǵa qural bolǵan.
Belomyrtqanyń kózge shalynatyn bógenaıly árbir negizgi bólikteriniń, ıaǵnı omyrtqa qurylysynyń ataýlaryn bylaısha shaǵyn óleńge aınaldyryp, teńeýler aıtatyn:
1.Batyrdyń mańdaıy.
2.Sheshenniń tańdaıy.
3.Jumyr jerdiń jannaty.
4.Samuryq qustyń qanaty.
5.Asqar taýdyń zańǵary.
6.Ózen-sýdyń ańǵary.
7.Arǵymaq attyń azýy
8.Ustanyń yńǵyrýy.
9.Barlyǵy – júırik attyń er turmany.
Qazaq arasyna beldemeniń segiz syny týraly neshe túrli ańyz- áńgime, óleń-jyrlar erte zamanda taralǵan bolý kerek. Osyndaı ańyzdyń bir nusqasyn aqyn S.Oraıhanuly el aýzynan jazyp alady:
«Aǵlaq degen seri jigit óziniń aqyn dosy Júkeıdi ertip, Shúıdiń naımandaryn aralap, qalyndyq tańdaıdy. Aqyry bir aýylǵa quda túsip, qyzben kelisip, ata-anasy qyzyn beretin bolady. Aǵlaqtyń eli alys qalǵandyqtan, uzaq jatyp, qyzdyń toıyn jasatyp, alyp qaıtýǵa týra keledi.
Kúıeý jigit pen dosy qyzdyń týystaryn aralap, tanysa bastaıdy. Qyzdyń atalas taǵy bir týysy shaqyryp, dýman jasasa kerek. Bozbalalardyń ortasynda oıyn qyza-qyza kelip, et jep otyrǵan kezde naımandardyń bir taqýa jigiti mynandaı usynys shyǵarady. Ol mujyǵan beldemeni kórsetip: «Bilimdilik, tapqyrlyqtyń ózi – bolymsyz nársege mán bere bilý degen sóz. Sondyqtan buǵan asyl kúıeý Aǵlaq, qadirli quda Júkeı ekeýi kýá bolsyn. Eger ulttyq oıyndy sheship bere almasa, qyzymyzdy bermeımiz. Oıyndy jaqsy qurastyrsa, qyzymyzdy qalyń malymen rıza qosh attandyramyz», –deıdi.
Aǵlaq beldemeni alyp, ár bir múshelerin jeke-jeke synap: «Alyp qara qustyń qanaty, batyrdyń mańdaıy, sheshenniń tańdaıy, sheberdiń yńǵyrýy, júırik attyń azýy, báıbisheniń kópshigi, Jolqynnyń ózeni, Tápkiniń taýy», – dep segiz túrli syn taǵady.
- «Endi segiz synǵa segiz aýyz óleń qossyn», – dep Júkeıge usynady. Sonda Júkeı, Aǵlaq aıtqan segiz syndy dombyraǵa qosyp bylaısha ánge salady:
Mıras bop babamyzdan bizge qalǵan,
Bilmesek bizge de arman, sizge de arman.
Osy eken segiz synnyń birinshisi,
Qanaty qyran qustyń bultty jarǵan.
San naıza sadaq ustap saralaǵan,
Erler bar týǵan jerin aıalaǵan.
Batyrdyń mańdaıy dep muny aıtady,
Bar janyn eli úshin aıamaǵan.
Sheshendik eshqashan da qaıtpas qylysh,
Asyl sóz atamyzdan qalǵan yrys.
Sheshenniń tańdaıy dep synalypty,
Baqytqa bastasa eken osy júris.
Quralǵan óner shirkin asyl oıdan,
Súıinem talapty erge qushaq jaıǵan.
Sheberdiń yńǵyrýy delingen bul,
Tobyna qosylatyn asyl saıman.
Óleńge júrgenim joq qur maqtanyp,
Jastarǵa ánim qalsyn shýmaqtalyp.
Azýy júırik attyń dep synalǵan,
Sońynda quıyn qalǵan býdaqtalyp.
Altaıdaı ne jetedi asyl jerge,
Teń bolsyn naımandardaı esil elge.
Anasyz joq tirshilik tııanaǵy,
Analar minip kelgen mundaı erge.
Aıdyndy alasuryp ala tolqyn,
Tolqıdy, dónbekshıdi shırap ol tym,
Tentegi tabıǵattyń esimi bul,
Jolynda taýdy tesken asaý Jolqyn.
Kórdiń be qyzyl tildiń shapqylaýyn,
Kúıretken Jolqyn ózen naqty jaýyn.
Osymen segiz synyń teńeledi,
Astynan ótkizip tur Tápki taýyn,
– dep Júkeı tórdegi aqsaqaldarǵa ıilip sálem etedi. Kúıeý jigittiń alýan túrli ónerine rıza bolǵan naımandar kelisti toıyn jasap, qyzdaryn berip, Aǵlaqty eline shyǵaryp salǵan eken desedi»(El aýzynan jazyp alyp «Jańa ómir» gazetine jarııalaǵan Mońǵolııalyq aqyn Soldathan Oraıhanuly (1938-2004).Qoljazbany usynǵan – aqynnyń uly Dáýren Soldathanuly).
Beldemeniń segiz synynyń el arasynda basqadaı úlgileri bar bolǵanymen negizgi teńeýler, balamalar ortaq. Qazaqta kezdesetin beldeme synynyń arqaýy mońǵol men túrki tekti az sandy halyq hotondarda aıtylatyn synmen de uqsas keledi. Mońǵoldardaǵy mátin bylaı:
1.- Bul nege uqsaıdy?
-Samuryq qustyń qanatyna.
-Nelikten samuryq qustyń qanatyna uqsas?
-Burqasynda búgilmeı,
Boranda ıilmeı júretindikten,
Samuryqtyń qanatyna saı keledi.
2.- Bul nege uqsaıdy?
-Altaı men Hanǵaıdyń asýyna uqsaıdy.
-Nelikten Altaı men Hanǵaıdyń asýyna uqsas?
-Teriskeıi aıran men qymyzǵa baı jaıly,
Kúngeıi jal-jaıaly, maıly bolǵandyqtan.
3. -Bul nege uqsaıdy?
-Júırik attyń azýyna uqsaıdy.
Nelikten deseń,
Aıylsyz shaýyp,
Aqbókenge jetetindikten.
Quıysqansyz shaýyp,
Qulandy qýyp jetetindikten,
Tulpardyń azýyna uqsaıdy.
4. -Bul nege uqsaıdy?
-Bul sheber adamnyń tyrnaǵyna uqsaıdy.
Nege deseń,
Keletin hannyń siresin jaıly etip,
Ketetin hannyń siresin jarasymdy etip jasaıtyndyqtan,
Has sheberdiń tyrnaǵyna uqsaıdy.
5. -Bul nege uqsaıdy?
-Hóhróóniń qýys saıyna uqsaıdy.
Nege deseń,
Túmen ásker túıilispeı,
Myń ásker myńq etpeı shubaıtyndyqtan,
Hóhróó saıyndaı ańǵarly.
6.- Bul nege uqsaıdy?
-Has batyrdyń mańdaıyna uqsaıdy?
-Nege deseń,
Túmen sheriktiń,
Tý basynda,
Myń sheriktiń,
Muqym basynda mańdaıy jarqyrap júretindikten,
Has batyrdyń mańdaıyna uqsaıdy.
7. -Bul nege uqsaıdy?
-Bul hanshaıymnyń oryndyǵyna uqsaıdy.
Nege deseń,
Keletin hannyń dastarhan siresin jaıly etip,
Ketetin hannyń dastarhan siresin jarasymdy etip jaıatyndyqtan solaı.
8. -Bul nege uqsaıdy?
-Quzǵynnyń tumsyǵyna uqsaıdy.
Nege deseń,
Jetpis jyrany,
Jiti qarap.
Seksen jylǵany,
Tinte qarap.
Taýdaı,
Jemtikti kórip.
Teńizdeı,
Jarany shoqyp júrgendikten,
Quzǵynnyń tumsyǵyna uqsaıdy.
-Barlyǵy qosylyp nege uqsaıdy?
-Jatqan pildeı jaıly,
Turǵan pildeı tulǵaly...»,– dep jaýap bergen (Mongol ardyn aman zohıolyn deej bıchıg. Ýlaanbaatar, 1978.H.87-88.Qazaq tiline aýdarǵan A.Toıshanuly).
Salystyrýlar jasaǵanda mońǵoldar men hotondardaǵy mátinde eshqandaı aıyrma joq, demek hotondarǵa mońǵol folklorynyń tikeleı yqpaly bolǵan, ekinshiden úlgi hoton tilinde emes, mońǵol tilinde taralǵanyn aıta ketken jón.
Mońǵol men qazaq mátinderinde ortaq sıpat ústem bolǵanymen azyn-aýlaq aıyrmashylyqtar da kezdesedi. Mońǵoldar qazaqtaǵy «sheshenniń tańdaıy» degen 2-syndy «hanshaıymnyń oryndyǵy», «jumyr jerdiń jannaty» degen 3-syndy «Altaı, Hańǵaıdyń asýy», «asqar taýdyń zańǵary» degen 5-syndy «qarǵa-quzǵynnyń tumsyǵy», «ustanyń yńǵyrýy» degen 8-syndy «sheberdiń tyrnaǵy» dep ataǵan. Olar «Barlyǵy nege uqsas» degen saýalǵa «Jatqan pildeı jaıly, turǵan pildeı tulǵaly» dep beldeme omyrtqa tutas symbatyn pilge teńese, qazaqtar «júırik attyń er-turmanyna» balap sýrettegen. Jalpy, qazaqpen salystyrǵanda mońǵol folklorynda ertegilik-mıfologııalyq pil beınesi mol kezdesedi, bul olarǵa úndi rýhanııatynyń áserinen ornyqqan rámiz deýge bolar.
Keıbir derekte mońǵoldar da beldemeni «altyn qasty er» dese, keıde qazaqtar 3-syndy «báıbisheniń kópshigi», «altyn er» dep ataǵan. Bul syn týraly «Anasyz joq tirshilik tııanaǵy, analar minip kelgen mundaı erge» degen.
Mońǵol mátininde beldeme syny dıalog túrinde aıtylǵan, ár bir synǵa tapqyrlyqpen túsinikter berilgen. Qazaqta taralǵan kóptegen nusqada beldeme synyna mundaı túsinik berilmegen, úlgi shaǵyn ǵana uıqasty óleń pishininde taralǵan. Tek qana S.Oraıhanuly nusqasynda beldeme syny kólemdi de kórikti óleńge aınalǵanyn kórýge bolady.
Mońǵol synynda kezdesetin Hóhróó saıy, qazaqta kezdesetin Jolqyn (keıde Jólkin) ózeni men Tápki taýy – jergilikti jaǵyrapııalyq mekenniń ataýlary. Tabıǵattyń erekshe jaratylysy – bıik quz jartasty jaryp shyǵyp, arqyrap atylǵan ózen-bulaq, úńgirli de ańǵarly saı el qııalyn erekshe terbeıtin, sol úshin de beldemeniń julyn ótetin tesigi osyndaı ǵajaıyp «ózen ańǵaryna» balanǵan. Ondaı erekshe qubylysty «Tolqıdy, dónbekshıdi shırap ol tym... Jolynda taýdy tesken asaý Jolqyn» dep jyrǵa qosqan. Beldemeni tóńkergende joǵary qarap sertıip, seńgir shyńdy elestetin beldemeniń «etegin» «bıik taýdyń zańǵary», keıde «Tápkiniń taýy» degen. Ol týraly «Kúıretken Jolqyn ózen naqty jaýyn... Astynan ótkizip tur Tápki taýyn» degen óleńde.
Beldeme synynda kezdesetin bir kóne sóz – yńǵyrý. Ol – ustanyń aǵashty úńgip jonyp, ishi qýys ydys (qasyq, tostaǵan, tabaq, keli) jasaýǵa arnalǵan qaıqy pyshaq tárizdi saımany. Yńǵyrý sózi úńgi, uńǵy, úńgýir túbirlerinen týyndaǵan bolý kerek. Bul syn mońǵolda «ustanyń tyrnaǵyna» balanǵan.
Úlgilerdi teksergende qazaq pen mońǵol beldeme syny negizinen ortaq ekeni anyq baıqalady. Ásili bul – túrki-mońǵol taıpalary aralasyp-quralasyp tirshilik etken ejelgi ǵun zamanynan qalyptasqan malshylyq mádenıettiń ortaq jorasy, tamyrlas rásimi. Bir ǵana aıyrmashylyq – qazaqta «asqar taýdyń zańǵary» delingen 5-syndy mońǵoldar «qarǵa-quzǵynnyń tumsyǵy» degen. Beldemeni tóńkergende joǵary qaraǵan onyń tik qyrly «etegi» rasymen asqar taýdyń jaldy shyńyna uqsaıdy. Bul syndy keıbir aıtýshylar Tápki taýy degen. «Kúıretken Jolqyn ózen naqty jaýyn... Astynan ótkizip tur Tápki taýyn» deıdi óleńde. Al osy syndy mońǵol aǵaıyndar qarǵa-quzǵynnyń tumsyǵyna teńep «jetpis jyrany, jiti qaraıtyn, seksen jylǵany, tinte qaraıtyn» saq quzǵynnyń tumsyǵyna balaıdy. Munyń syry, bizdiń oıymyzsha, mońǵoldar qarǵany totem etken ejelgi dáýirdegi senimge tireledi. Qyraǵy qyrǵı, zerek qarǵa, ıisshil ıt sekildi qasterli haıýanattar týraly nebir kesteli sózder, órnekti óleńder «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» jıi kezdesetin sebebin ejelgi taıpalardyń eski tanymynan izdegen jón. «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» Shyńǵyshanǵa Súbeedeı bahadúr bylaı dep sert beredi:
«Tyshqan syndy jybyrlap,
Úıdegińdi qorıyn.
Qarǵa syndy barqyldap,
Túzdegińdi torıyn» (Qazaqstan tarıhy týraly mońǵol derektemeleri.I tom. Mońǵoldyń qupııa shejiresi. /Kóne mońǵol tilindegi túpnusqalyq transkrıpııasyn, ǵylymı maǵynalyq aýdarmasy men túsindirmelerin, kórsetkishterin jasaǵan N.Bazylhan.–Almaty, 2006. 140-b. Óleń shýmaǵyn basqadaı nusqalarmen salystyryp qazaq tiline tárjumalaǵan A.Toıshanuly).
Al Shyńǵyshan taǵy da batyrlaryn madaqtaǵanda bylaı deıdi:
«Qara túnde,
Qasqyrdaı tózip.
Jaryq kúnde,
Qarǵadaı kezip qyzmet etkender» (Sonda 272-b.).
Árıne, beldeme synynda aıtylatyn qarǵa totemdik arǵy máninen áldeqashan alshaqtap, endi «qyrda jaýyr kórinse, qıqańdatqan saýysqan, oıda jaýyr kórinse, oıbaılatqan saýysqan» degenge uqsas balalardyń uǵymyna ıkemdelip, kúldirgi reńge ıe bolǵan.
Tujyrymdap aıtqanda, beldeme synynda aıtylatyn segiz teńeý –kóshpeli túrki-mońǵol halyqtarynyń ómirinde mańyzdy da kıeli maǵynaǵa ıe bolǵan qasterli qundylyqtar, qasıetti nysandar. Bul shaǵyn óleńge kóshpelilerdiń ǵalam týraly uǵym-túsinigi syǵymdalyp syıyp ketken. Týǵan jer «Jumyr jerdiń jannatyna» balanady nemese «Teriskeıi aıran men qymyzǵa baı jaıly, kúngeıi jal-jaıaly, maıly» Altaı men Hańǵaı taýynyń qasıetti jotasy dáripteledi. Osyndaı quzar taýdyń shatqalyn jaryp shyqqan asaý arnaly Jolqyn ózeni men Hóhróó saıynyń sıqyrly tabıǵaty da tańǵajaıyp mánde. Tápki sekildi seńgir taýdyń qııasynda uıadan ushyp, qııaǵy bultty jarǵan qyrannyń, ertegilik samuryqtyń talmas qanaty kóshpelige órlik pen asqaqtyqtyń rýhyn sińirgen. Al osyndaı tamasha týǵan jerdi naızanyń ushymen qorǵaıtyn dýlyǵaly batyrdyń jarqyraǵan mańdaıy, qara sózdiń kúshimen baýraıtyn sheshenniń dýaly tańdaıy, alysty jaqyndatqan, bıikti alasartqan jeldeı júırik arǵymaqtyń azýy jasóspirimniń armanyn alysqa samǵatady.
«San naıza sadaq ustap saralaǵan,
Erler bar týǵan jerin aıalaǵan.
Batyrdyń mańdaıy dep muny aıtady,
Bar janyn eli úshin aıamaǵan»,–
degen joldar jastardyń qanyn qyzdyryp, namysyn qozdyratyny anyq.
Ásirese, mońǵoldaǵy beldeme synynda áskerı tárbıe men handyq bıliktiń túzimi aıqyn bederlengenin aıta ketken oryndy. Mysaly, «Túmen sheriktiń, tý basynda, myń sheriktiń, muqym basynda» mańdaıy jarqyrap júretin has batyr, «Túmen ásker túıilispeı, myń ásker myńq etpeı shubaıtyn» Hóhróóniń saıy, «keletin hannyń dastarhan siresin jaıly etip, ketetin hannyń dastarhan siresin jarasymdy etip jaıatyn» hanshaıym men usta – osy sózimizge dálel. Eki halyqta kezdesetin «júırik attyń er turmany», «báıbisheniń kópshigi», «hanshaıymnyń oryndyǵy» sekildi ajarly aıshyqtaýlar – turaqtylyq pen myzǵymastyqtyń, qut-berekeniń ısharasy.
Qoryta aıtqanda, bul salt arqyly ata-babalar soǵymbasynyń dámdi dastarhanynan aýqattanǵan qonaqtardy qyzyq-dýmanǵa bóleýmen qosa maldyń beldeme qurylysynyń ataýlaryn balalar men jastarǵa durys úıretip, kásiptik baǵdar bergen, sonymen birge olardyń sanasyna otanshyldyq sezim men tabıǵatty aıalaýdy, óreli de ójet azamat bolýdy qarshadaıynan sińire bilgen.
Aqedil TOIShANULY,
folklortanýshy ǵalym
Ádebıetter:
1.Qazaqtyń etnografııalyq ataýlar, uǵymdar men kategorııalarynyń dástúrli júıesi (2011). 1.Tom. Almaty.421-b.
2.Medeýbekuly S. Belomyrtqa // AT. 1993, 01.07. №326.
3. Oraıhanuly. S. Beldemeniń segiz syny // Qoljazba.
4.Mongol ardyn aman zohıolyn deej bıchıg. Ýlaanbaatar, 1978.H.87-88
5.Hoton ardyn aman zohıol. Ýlaanbaatar, 2014.H426-427.
