الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىنداعى «تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايىنىڭ بۇۇ-نىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى ۇيىمىنىڭ (يۋنەسكو) بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە كىرگەنىنە 2014 جىلى 10 جىل تولماق. ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى جارتاستاعى سۋرەت ونەرى بويىنشا بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ءبىرىنشى بوپ كىرگەن قورىق-مۇراجايدىڭ العاشقى مەرەيتويى قارساڭىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ جاناشىرلارى ءۇشىن زور قۋانىشتى حابار ەستىلدى.
قر توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ پوليگونى ورنالاسقان Iلە وزەنىنىڭ بويىنداعى تاڭبالى تاستارى بولاشاقتا تاڭبالى قورىق-مۇراجايى اۋماعىنا قوسىلۋى مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا مادەنيەت جانە اقپارات مينيcترلىگىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا وعان ساراپتاما جاساپ جاتقان كورىنەدى. تابيعاتى ەرەكشە كورىكتى تاڭبالى جارتاستارى تاڭبالى قورىق-مۇراجايىنا قوسىلسا، ونىڭ اتاق-داڭقى بۇرىنعىدان ارتپاسا ەش كەمىمەيدى. قايتا قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن تولىقتىرۋعا جاڭا مۇمكىندىك تۋادى. ويتكەنى تاڭبالى قورىق-مۇراجايىنىڭ عىلىمي ورتادا تانىلا باستاعانىنا 50 جىلدان ەندى عانا استى. ونداعى قورىمدار مەن قونىستاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قولا داۋىردەن ورتا عاسىردىڭ تۇركىلىك كەزەڭىنە دەيىنگى قازىرگى تاڭدا بەلگىلى بولىپ وتىرعان 5000-عا جۋىق سۋرەتتىڭ وزىنە ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي باعا بەرىلگەن جوق. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، وعان ەلىمىزدە جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەيتىن مامانداردىڭ تاپشىلىعى ءوز ىقپالىن تيگىزۋدە. ويتكەنى كەزەڭ-كەزەڭىمەن، ءوزارا ۇيلەسىممەن سالىنعان بۇل سۋرەتتەردى ءالى ەشكىم تولىق سويلەتە العان جوق. ونىڭ بۇل ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ كەيبىر عالىمداردىڭ تۇيگەنى – قازاق جەرىن مەكەندەگەن بۇل حالىقتا قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە سۋرەتشىلەردىڭ وزىندىك مەكتەپتەرى بولعان بولۋى كەرەك. سەبەبى ولار كەز كەلگەن تاسقا بەيبەرەكەت سالىنباعان. وندا بەلگىلى ءبىر قۇرىلىم بار دەگەن تۇجىرىمدار جاسالعان بولاتىن. ازىرگە كەڭەستىك داۋىردە اشىلعان عىلىمي جاڭالىقتار ءالى جاڭارتىلعان جوق. بۇعان ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك جىلدارى جارتاستاعى سۋرەت ونەرىمەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ قالىپتاسپاۋى ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. وتار اسكەري پوليگونىنان 20 شاقىرىم جەردەگى تاڭبالى شاتقالىنىڭ ورتاڭعى بولىگىندەگى كەيبىر تاستار مەن ونداعى سۋرەتتەر وتكەن عاسىردىڭ 70-80- جىلدارى ءبىرشاما بۇلىنگەن. ونى قالپىنا كەلتىرۋگە مەملەكەت سوڭعى جىلدارى ايتارلىقتاي قارجى مەن كۇش جۇمساۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى دەمالۋشىلاردان ارىلمايتىن تامعالى تاستاعى احۋالدىڭ قانداي ەكەنىن سەزىپ وتىرعان شىعارسىزدار. وعان وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن الدەبىر اۋمەسەرلەردىڭ جارتاستاعى بۋددانىڭ سۋرەتىن مىلتىقپەن اتىپ بۇلدىرگەنىن ەسكە تۇسىرسەك جەتكىلىكتى شىعار. بۇل – تەك بەلگىلى بولعانى، ال بەلگىسىز قالىپ جاتقاندارى قانشاما.
تاريحي-مادەني ماڭىزى وتە جوعارى مۇنداي ورىنداردى تەزدەتىپ مەملەكەت قورعاۋىنا الماساق، كەيىن وپىق جەپ قالۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن مادەنيەت سالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان تاڭبالى قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ەرلىكباي الىمقۇلوۆ تا مويىنداپ وتىر. ويتكەنى مادەنيەتكە قاتىسى جوق وزگە سالالاردىڭ يەلىگىندەگى مۇنداي جەرلەردە ونىڭ عىلىمي قۇندىلىعى بارلىق جاعدايدا بىردەي ەسكەرىلە بەرمەيتىنى – بارشاعا بەلگىلى جايت. ىلە وزەنى بويىنداعى تاڭبالى تاستار اۋماعىنداعى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارى مەن كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان ارقيلى ويىن-ساۋىقتىق شارالاردان كەيىن وندا شاشىلىپ قالاتىن قوقىستاردى كورگەن سايىن بۇعان ەرىكسىز كەلىسەسىڭ.
جالپى، الماتىدان 170 شاقىرىم جەردەگى تاڭبالى شاتقالىنداعى تاڭبالى قورىق-مۇراجايى 2003 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ №1052 قاۋلىسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. وندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءحىىى-XIV عاسىرلارداعى قولا داۋىرىنەن ورتا عاسىرلارداعى تۇركى كەزەڭىنە دەيىنگى 5000-عا جۋىق جارتاس سۋرەتى مەن 100-گە جۋىق ەسكەرتكىش ورنالاسقان. ولار، نەگىزىنەن، قورىقتىڭ 900 گەكتارلىق ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقان. تاڭبالى اتالاتىن مۇنداي ورىندار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا كەزدەسەدى. الايدا ولاردا جارتاستاعى سۋرەتتەر شاشىراڭقى ورنالاسقان. ونداعى بەينەلەر كوپ جاعدايدا اسا ايقىن ەمەس. تاڭبالى ءبىرشاما كورنەكتى جانە بىرەگەي ەسكەرتكىش بولسا دا، قۇلجاباسى، اققاينار، حانتاۋ تاۋىنداعى پەتروگليفتەردى، اڭىراقاي، قاراقىر، قوعالى جانە باسقا دا ەسكەرتكىشتەردى ودان ءبولىپ الىپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسىعان وراي، وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ وڭىرىندەگى جارتاس ونەرى ەسكەرتكىشتەر توپتاماسىن يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە كىرگىزۋ جونىندەگى باستامالاردى اياقسىز قالدىرماۋعا قۇزىرلى ورگاندار مۇرىندىق بولۋى كەرەك سياقتى.
ەرلىك ەرجانۇلى، الماتى وبلىسى،
«الاش ايناسى».
