Almaty oblysy Jambyl audanyndaǧy «Taŋbaly» memlekettık tarihi-mädeni jäne tabiǧi qoryq-mūrajaiynyŋ BŪŪ-nyŋ Bılım, ǧylym jäne mädeniet jönındegı ūiymynyŋ (IýNESKO) Bükılälemdık mūralar tızımıne kırgenıne 2014 jyly 10 jyl tolmaq. Ortalyq Aziia aumaǧyndaǧy jartastaǧy suret önerı boiynşa Bükılälemdık mūralar tızımıne bırınşı bop kırgen qoryq-mūrajaidyŋ alǧaşqy mereitoiy qarsaŋynda qazaq mädenietınıŋ janaşyrlary üşın zor quanyşty habar estıldı.
QR Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ poligony ornalasqan Ile özenınıŋ boiyndaǧy Taŋbaly tastary bolaşaqta Taŋbaly qoryq-mūrajaiy aumaǧyna qosyluy mümkın. Qazırgı taŋda Mädeniet jäne aqparat minictrlıgınıŋ ūiytqy boluymen qūrylǧan arnaiy komissiia oǧan saraptama jasap jatqan körınedı. Tabiǧaty erekşe körıktı Taŋbaly jartastary Taŋbaly qoryq-mūrajaiyna qosylsa, onyŋ ataq-daŋqy būrynǧydan artpasa eş kemımeidı. Qaita qazaq tarihynyŋ aqtaŋdaq betterın tolyqtyruǧa jaŋa mümkındık tuady. Öitkenı Taŋbaly qoryq-mūrajaiynyŋ ǧylymi ortada tanyla bastaǧanyna 50 jyldan endı ǧana asty. Ondaǧy qorymdar men qonystardy aitpaǧannyŋ özınde, qola däuırden orta ǧasyrdyŋ türkılık kezeŋıne deiıngı qazırgı taŋda belgılı bolyp otyrǧan 5000-ǧa juyq surettıŋ özıne älı künge deiın tolyqtai baǧa berılgen joq. Mūrajai qyzmetkerlerınıŋ aituynşa, oǧan elımızde jartas suretterın zertteitın mamandardyŋ tapşylyǧy öz yqpalyn tigızude. Öitkenı kezeŋ-kezeŋımen, özara üilesımmen salynǧan būl suretterdı älı eşkım tolyq söilete alǧan joq. Onyŋ būl erekşelıkterıne qarap keibır ǧalymdardyŋ tüigenı – qazaq jerın mekendegen būl halyqta qola däuırınıŋ özınde suretşılerdıŋ özındık mektepterı bolǧan boluy kerek. Sebebı olar kez kelgen tasqa beibereket salynbaǧan. Onda belgılı bır qūrylym bar degen tūjyrymdar jasalǧan bolatyn. Äzırge keŋestık däuırde aşylǧan ǧylymi jaŋalyqtar älı jaŋartylǧan joq. Būǧan elımızde Täuelsızdık jyldary jartastaǧy suret önerımen ainalysatyn ǧalymdardyŋ jaŋa tolqynynyŋ qalyptaspauy öz äserın tigızıp otyr. Otar äskeri poligonynan 20 şaqyrym jerdegı Taŋbaly şatqalynyŋ ortaŋǧy bölıgındegı keibır tastar men ondaǧy suretter ötken ǧasyrdyŋ 70-80- jyldary bırşama bülıngen. Ony qalpyna keltıruge memleket soŋǧy jyldary aitarlyqtai qarjy men küş jūmsauǧa mäjbür bolyp otyrǧanyn eskersek, Qūdaidyŋ qūtty künı demaluşylardan arylmaityn Tamǧaly tastaǧy ahualdyŋ qandai ekenın sezıp otyrǧan şyǧarsyzdar. Oǧan osydan bırneşe jyl būryn äldebır äumeserlerdıŋ jartastaǧy buddanyŋ suretın myltyqpen atyp büldırgenın eske tüsırsek jetkılıktı şyǧar. Būl – tek belgılı bolǧany, al belgısız qalyp jatqandary qanşama.
Tarihi-mädeni maŋyzy öte joǧary mūndai oryndardy tezdetıp memleket qorǧauyna almasaq, keiın opyq jep qaluymyz mümkın ekenın mädeniet salasynda ūzaq jyldar boiy jūmys ıstep kele jatqan Taŋbaly qoryq-mūrajaiynyŋ direktory Erlıkbai Älımqūlov ta moiyndap otyr. Öitkenı mädenietke qatysy joq özge salalardyŋ ielıgındegı mūndai jerlerde onyŋ ǧylymi qūndylyǧy barlyq jaǧdaida bırdei eskerıle bermeitını – barşaǧa belgılı jait. Ile özenı boiyndaǧy Taŋbaly tastar aumaǧyndaǧy türlı deŋgeidegı oqu-jattyǧu jiyndary men köŋıl köteruge arnalǧan ärqily oiyn-sauyqtyq şaralardan keiın onda şaşylyp qalatyn qoqystardy körgen saiyn būǧan erıksız kelısesıŋ.
Jalpy, Almatydan 170 şaqyrym jerdegı Taŋbaly şatqalyndaǧy Taŋbaly qoryq-mūrajaiy 2003 jyly QR Ükımetınıŋ №1052 qaulysymen qūrylǧan bolatyn. Onda bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı HIII-XIV ǧasyrlardaǧy qola däuırınen orta ǧasyrlardaǧy türkı kezeŋıne deiıngı 5000-ǧa juyq jartas suretı men 100-ge juyq eskertkış ornalasqan. Olar, negızınen, qoryqtyŋ 900 gektarlyq ortalyq bölıgınde ornalasqan. Taŋbaly atalatyn mūndai oryndar Qazaqstannyŋ barlyq aimaǧynda kezdesedı. Alaida olarda jartastaǧy suretter şaşyraŋqy ornalasqan. Ondaǧy beineler köp jaǧdaida asa aiqyn emes. Taŋbaly bırşama körnektı jäne bıregei eskertkış bolsa da, Qūljabasy, Aqqainar, Hantau tauyndaǧy petroglifterdı, Aŋyraqai, Qaraqyr, Qoǧaly jäne basqa da eskertkışterdı odan bölıp alyp qarastyru mümkın emes. Osyǧan orai, Oŋtüstık Qazaqstan men Jetısu öŋırındegı jartas önerı eskertkışter toptamasyn IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık mūralar tızımıne kırgızu jönındegı bastamalardy aiaqsyz qaldyrmauǧa qūzyrly organdar mūryndyq boluy kerek siiaqty.
Erlık ERJANŪLY, Almaty oblysy,
«Alaş ainasy».
