Almaty oblysy Jambyl aýdanyndaǵy «Tańbaly» memlekettik tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-murajaıynyń BUU-nyń Bilim, ǵylym jáne mádenıet jónindegi uıymynyń (IýNESKO) Búkilálemdik muralar tizimine kirgenine 2014 jyly 10 jyl tolmaq. Ortalyq Azııa aýmaǵyndaǵy jartastaǵy sýret óneri boıynsha Búkilálemdik muralar tizimine birinshi bop kirgen qoryq-murajaıdyń alǵashqy mereıtoıy qarsańynda qazaq mádenıetiniń janashyrlary úshin zor qýanyshty habar estildi.
QR Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń polıgony ornalasqan Ile ózeniniń boıyndaǵy Tańbaly tastary bolashaqta Tańbaly qoryq-murajaıy aýmaǵyna qosylýy múmkin. Qazirgi tańda Mádenıet jáne aqparat mınıctrliginiń uıytqy bolýymen qurylǵan arnaıy komıssııa oǵan saraptama jasap jatqan kórinedi. Tabıǵaty erekshe kórikti Tańbaly jartastary Tańbaly qoryq-murajaıyna qosylsa, onyń ataq-dańqy burynǵydan artpasa esh kemimeıdi. Qaıta qazaq tarıhynyń aqtańdaq betterin tolyqtyrýǵa jańa múmkindik týady. Óıtkeni Tańbaly qoryq-murajaıynyń ǵylymı ortada tanyla bastaǵanyna 50 jyldan endi ǵana asty. Ondaǵy qorymdar men qonystardy aıtpaǵannyń ózinde, qola dáýirden orta ǵasyrdyń túrkilik kezeńine deıingi qazirgi tańda belgili bolyp otyrǵan 5000-ǵa jýyq sýrettiń ózine áli kúnge deıin tolyqtaı baǵa berilgen joq. Murajaı qyzmetkerleriniń aıtýynsha, oǵan elimizde jartas sýretterin zertteıtin mamandardyń tapshylyǵy óz yqpalyn tıgizýde. Óıtkeni kezeń-kezeńimen, ózara úılesimmen salynǵan bul sýretterdi áli eshkim tolyq sóılete alǵan joq. Onyń bul erekshelikterine qarap keıbir ǵalymdardyń túıgeni – qazaq jerin mekendegen bul halyqta qola dáýiriniń ózinde sýretshilerdiń ózindik mektepteri bolǵan bolýy kerek. Sebebi olar kez kelgen tasqa beıbereket salynbaǵan. Onda belgili bir qurylym bar degen tujyrymdar jasalǵan bolatyn. Ázirge keńestik dáýirde ashylǵan ǵylymı jańalyqtar áli jańartylǵan joq. Buǵan elimizde Táýelsizdik jyldary jartastaǵy sýret ónerimen aınalysatyn ǵalymdardyń jańa tolqynynyń qalyptaspaýy óz áserin tıgizip otyr. Otar áskerı polıgonynan 20 shaqyrym jerdegi Tańbaly shatqalynyń ortańǵy bóligindegi keıbir tastar men ondaǵy sýretter ótken ǵasyrdyń 70-80- jyldary birshama búlingen. Ony qalpyna keltirýge memleket sońǵy jyldary aıtarlyqtaı qarjy men kúsh jumsaýǵa májbúr bolyp otyrǵanyn eskersek, Qudaıdyń qutty kúni demalýshylardan arylmaıtyn Tamǵaly tastaǵy ahýaldyń qandaı ekenin sezip otyrǵan shyǵarsyzdar. Oǵan osydan birneshe jyl buryn áldebir áýmeserlerdiń jartastaǵy býddanyń sýretin myltyqpen atyp búldirgenin eske túsirsek jetkilikti shyǵar. Bul – tek belgili bolǵany, al belgisiz qalyp jatqandary qanshama.
Tarıhı-mádenı mańyzy óte joǵary mundaı oryndardy tezdetip memleket qorǵaýyna almasaq, keıin opyq jep qalýymyz múmkin ekenin mádenıet salasynda uzaq jyldar boıy jumys istep kele jatqan Tańbaly qoryq-murajaıynyń dırektory Erlikbaı Álimqulov ta moıyndap otyr. Óıtkeni mádenıetke qatysy joq ózge salalardyń ıeligindegi mundaı jerlerde onyń ǵylymı qundylyǵy barlyq jaǵdaıda birdeı eskerile bermeıtini – barshaǵa belgili jaıt. Ile ózeni boıyndaǵy Tańbaly tastar aýmaǵyndaǵy túrli deńgeıdegi oqý-jattyǵý jıyndary men kóńil kóterýge arnalǵan árqıly oıyn-saýyqtyq sharalardan keıin onda shashylyp qalatyn qoqystardy kórgen saıyn buǵan eriksiz kelisesiń.
Jalpy, Almatydan 170 shaqyrym jerdegi Tańbaly shatqalyndaǵy Tańbaly qoryq-murajaıy 2003 jyly QR Úkimetiniń №1052 qaýlysymen qurylǵan bolatyn. Onda bizdiń zamanymyzǵa deıingi HIII-XIV ǵasyrlardaǵy qola dáýirinen orta ǵasyrlardaǵy túrki kezeńine deıingi 5000-ǵa jýyq jartas sýreti men 100-ge jýyq eskertkish ornalasqan. Olar, negizinen, qoryqtyń 900 gektarlyq ortalyq bóliginde ornalasqan. Tańbaly atalatyn mundaı oryndar Qazaqstannyń barlyq aımaǵynda kezdesedi. Alaıda olarda jartastaǵy sýretter shashyrańqy ornalasqan. Ondaǵy beıneler kóp jaǵdaıda asa aıqyn emes. Tańbaly birshama kórnekti jáne biregeı eskertkish bolsa da, Quljabasy, Aqqaınar, Hantaý taýyndaǵy petroglıfterdi, Ańyraqaı, Qaraqyr, Qoǵaly jáne basqa da eskertkishterdi odan bólip alyp qarastyrý múmkin emes. Osyǵan oraı, Ońtústik Qazaqstan men Jetisý óńirindegi jartas óneri eskertkishter toptamasyn IýNESKO-nyń Búkilálemdik muralar tizimine kirgizý jónindegi bastamalardy aıaqsyz qaldyrmaýǵa quzyrly organdar muryndyq bolýy kerek sııaqty.
Erlik ERJANULY, Almaty oblysy,
«Alash aınasy».
