كوشپەلىلىككە سيپاتتاما. ورتالىق ازيا ەلدەرى تاريحىندا كوشپەلىلىك ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەگىندە «نوماديزم» دەگەن جالپىلاما سيپاتتامالارعا يە بولعان. شىن مانىندە، تاريحي زەرتتەۋلەرگە جاسالعان تالداۋ كوشپەلىلىكتىڭ ءارتۇرلى تۇردە كەزدەسەتىنىن جانە ونىڭ ەۆوليۋتسيالىق ساتىلارى بار ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. تاريحي ادەبيەتتە كوشپەلىلىكتى تابيعاتتىڭ ماۋسىمدىق وزگەرىستەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان، ەكستەنسيۆتى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن تۇرمىس-تىرشىلىك ءتۇرى رەتىندە سيپاتتاۋ ورىن العان. كوشپەلىلىكتى زەرتتەۋمەن ۇزاق جىلدار بويى اينالىسقان ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاعى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر شارۋاشىلىقتىڭ بۇل ءتۇرىن وركەنيەتتەن ارتتا قالۋ، تىپتەن جابايىلىق پەن تاعىلىق كورىنىسى رەتىندە بىرجاقتى ءتۇسىندىرىپ كەلدى.
مۇنداي كوزقاراس بويىنشا، الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتتى تەك وتىرىقشى حالىقتار عانا جاساي الادى. كوشپەلىلىك ورىن العان ورتالىق ازيا سياقتى ايماقتاردا قوعامدىق دامۋدا توقىراۋ جانە تەجەلۋ كورىنىس بەرەدى. زەرتتەۋشىلەر ورتاسىندا ۇزاق ۋاقىت ورىن العان وسىنداي سۋبەكتيۆتى ۇستانىم كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋىن جانە دامۋىن، سونداي-اق، ونىڭ وتىرىقشى-ديحانشىلىق ايماقتارمەن ەتەنە بايلانىستارىن جان-جاقتى جانە تولىق كورسەتۋگە كەدەرگى جاساپ كەلدى.
مۇنداي كوزقاراس كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ كورسەتە المايدى. ويتكەنى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى كوشپەلىلىكتىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ءارتۇرلى تۇرلەرىن جەكە-جەكە سيپاتتاپ كورسەتۋدە. ولار بويىنشا، بىرىنشىدەن، دالالىق جانە جارتىلاي ءشول دالالى ايماقتارداعى كوشپەلىلەردىڭ ءومىر سۇرۋلەرىنىڭ وزىندىك ادىستەرى بار. مىسالى، ساقتاردىڭ، سارماتتاردىڭ، عۇنداردىڭ جانە ت.ب. شارۋاشىلىعى وسىنداي كەڭىستىكتەگى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا جاتادى. ەكىنشىدەن، بيىك تاۋلى جازىقتارداعى كوشپەلى مالشىلار شارۋاشىلىقتارى دا ەرەكشەلىكتەرىمەن نازار اۋدارتادى. ۇشىنشىدەن، سىبىردەگى، تايگاداعى بۇعى شارۋاشىلىعىمەن جانە اڭ اۋلاۋمەن اينالىساتىن كوشپەلىلەر تىرشىلىگى تاعى بار. تورتىنشىدەن، تۋندرا ايماعىنداعى تازا بۇعى شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋشىلاردى دا ەسكەرگەن ءجون. بۇلاردا تابيعي-كليماتتىق جاعدايلاردان تۋىنداعان وزگەشەلىكتەر ماتەريالدىق جانە رۋحاني تۇرعىدان وزىندىك ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىردى.
سونىمەن بىرگە كوشپەلىلىكتىڭ ءوزى تابيعي-كليماتتىق جاعدايعا عانا ەمەس، ەتنو-گەوگرافيالىق احۋالدارعا بايلانىستى دا ەرەكشەلەنىپ، بولىنەدى. مىسالى، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر سۋبتروپيكالىق ايماققا جاتاتىن الدىڭعى ازيا جانە سولتۇستىك افريكا كوشپەلىلەرىنىڭ اراب ەلدەرىندە تاراعانىن اتاپ كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، ەۋرازيانىڭ دالالىق ايماعىنداعى قۇرعاقشىلىق بەلەڭ العان ولكەلەردەگى تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىقتارىنىڭ دا وزىندىك كەلبەتى بار.
«نومادتار» جانە «كوشپەلىلەر» اتاۋلارىن دۇرىس قولدانىپ ءجۇرمىز بە؟ جوعارىدا ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى: ءار ايماقتاعى كوشپەلىلىك وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە بولعاندىقتان جوعارعى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن وتىرىقشى ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى «نوماديزم» دەگەن اتاۋدى كوشپەلىلىكتىڭ قانداي تۇرىنە قولدانۋعا بولاتىنىن انىقتاپ الۋلارى كەرەك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «نومادتار» دەپ بەلگىلى ءبىر اتامەكەنى، گەوگرافيالىق ايماعى جوق جانە تۇراقتى كوشۋ باعىتتارى دا ايقىن ەمەس قاڭعىباس، باسپاناسىز كوشپەلىلەر توبىرى اتالۋى كەرەك. ال «كوشپەلىلىك» اتاۋى كوشۋ ايماقتارى ناقتى بەلگىلەنگەن، بەلگىلى ءبىر تابيعي كليماتتىق جانە گەوگرافيالىق ورتاعا تاۋەلدى، تۇراقتى جانە ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن قالىپتاستىرعان، كوشۋ كەزەڭدەرى تارتىپتەلگەن (قىستاۋلارى، كوكتەۋلەرى، جايلاۋلارى جانە كۇزدەۋلەرى انىق بەلگىلەنگەن), سوعان بايلانىستى كوشپەلىلىككە بەيىمدەلگەن باسپانالارى (كيىزۇي، قىستاۋلار جانە ت.ب.) بار، تۇرمىس-سالتى تۇراقتاعان، ءداستۇرلى شارۋاشىلىق تۇرىمەن اينالىساتىن ادامداردىڭ ەتنو-الەۋمەتتىك قاۋىمداستىعىنا قولدانىلۋى ءتيىس. ويتكەنى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋى تابيعي-كليماتتىق ورتاعا تىكەلەي تاۋەلدى.
كوشپەلىلىك قاشان جانە قالاي پايدا بولدى؟ ادەتتە، تاريحي زەرتتەۋلەر كوشپەلىلىكتىڭ (ەۋروپالىق زەرتتەۋلەردە – ءنوماديزمنىڭ) ءوزىن مال باعۋشىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كورىنىسى، ءتۇرى رەتىندە باعالاي وتىرىپ، ونىڭ ب.ز.ب. 2000 مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىندا جانە 1000 جىلدىقتىڭ باسىندا ەۋرازيانىڭ تاۋلى دالالىق ايماقتارىنداعى تايپالاردىڭ وتىرىقشى جانە جارتىلاي وتىرىقشى شارۋاشىلىق تۇرىنەن بىرتىندەپ جىلجىمالى مال شارۋاشىلىعىنا كوشۋ ۇدەرىستەرىنە جالعاسقانىن اتاپ كورسەتەدى.
كەزىندە پروفەسسور س.پ. شۆەتسوۆ «قازاق نادان، قاراڭعى بولعاندىقتان كوشپەلى بولعان جوق، ونى تابيعي ورتا كوشپەلى بولۋعا ماجبۇرلەدى» دەگەن قاعيدانى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن بولاتىن. وسىعان وراي ل.ن. گۋميلەۆتىڭ كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋىن تومەندەگىشە تۇسىندىرگەنى ەسكە تۇسەدى: «ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتا جەرگىلىكتى دالالىق ەتنوستار ءالى وتىرىقشى ءومىر ءسۇردى جانە ولاردىڭ كەيبىرى ەگىن شارۋاشىلىعىن جانە وتىرىقشى مال شارۋاشىلىعىن كەڭىنەن قولداندى. بىراق ب.ز.ب.1 مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە ورىن العان قۇرعاقشىلىق سۋ كوزدەرىنىڭ اينالاسىن قۇرعاتىپ، قۇمدى بۇركەپ جاتقان توپىراق قاباتىن ءبۇلدىردى. جەل قۇمدى سۋىرىپ، دالانىڭ ۇستىنە كوتەرىپ، ونىڭ كوپتەگەن ايماقتارىن ەگىن شارۋاشىلىعى ءۇشىن جارامسىز جاعدايعا كەلتىردى. امال جوق، قۇرعاقشىلىق زامانىندا ءشوپ ازايىپ كەتكەندىكتەن مال شارۋاشىلىعىنا كوشۋگە جانە مالدى جاڭا ايماققا ايداۋعا تۋرا كەلدى. وسىلايشا وسى دالالاردا كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ اۋىسۋىنان جانە ەجەلگى ديقانداردىڭ شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋىنەن پايدا بولعان جاعدايعا بەيىمدەلگەن شارۋاشىلىق جۇيەسى رەتىندە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى پايدا بولدى». بۇل ايتىلعانداردىڭ قيسىنى بار.
سونىمەن بىرگە كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ەۋرازيا ايماعىنداعى كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋ كەزەڭىن ب.ز.د. 5-4 مىڭجىلدىقتاردان باستايدى. بىراق كوشپەلى تۇرمىستىڭ قالىپتاسۋى جوعارىدا ل.ن. گۋميلەۆ اتاپ كورسەتكەندەي ب.ز.د. 2-1 مىڭجىلدىقتاردىڭ قيىلىسىندا اياقتالدى دەگەن كوزقاراستى ۇستانىپ كەلەدى. حازانوۆ، ماركوۆ ءتارىزدى زەرتتەۋشىلەردىڭ ويىنشا، كوشپەلىلىك دۇنيەجۇزىلىك تاريحتاعى ايقىن تاريحي قۇبىلىس رەتىندە ب.ز.د.1 مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە كورىنىس بەردى. مۇنىڭ ءوزى ب.ز.د.1 مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا كليماتتىق احۋالدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، ياعني، بۇرىنعى قۇرعاق اۋا رايىنىڭ ورنىنا سۋباتلانتيكالىق، ياعني ەداۋىر دىمقىل جانە سۋىقتاۋ تابيعات احۋالىنىڭ قالىپتاسۋىنان تۋىندادى. سونىمەن كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋىنا ەڭ باستى سەبەپ تابيعي-كليماتتىق جاعدايدىڭ وزگەرۋى دەپ قاراستىراتىن بولساق، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ايماعىندا كۇن ساۋلەسى قۋاتىنىڭ ارتۋى، جەردىڭ جوعارعى قاباتىنىڭ جاز ايىندا قىزۋى، اتموسفەرالىق قۇرعاقشىلىقتاردىڭ ءجيى-ءجيى قايتالانىپ وتىرۋى، كونتينەنتالدى كليماتتىڭ ورىن الۋى، سۋ، جايقالىپ وسەتىن وسىمدىك جانە قۇنارلى توپىراق قورلارىنىڭ جەتىسپەۋى، جاۋىن-شاشىننىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتىق نەمەسە ماۋسىمدىق كەزەڭدەردە ورىن الۋى، وسىنداي كوپتەگەن ماسەلەلەر كوشپەلىلىكتىڭ ءارتۇرلى فورمالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلدى. ارينە، مالعا ازىق بولاتىن جەم-ءشوپتىڭ جەتىسپەۋى، جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ شىعىمدىلىعىنىڭ ناشارلىعى العاشقى ادامداردىڭ جاڭا جايىلىمدى القاپتاردى ىزدەستىرۋگە جانە يگەرۋگە بايلانىستى ءىس-ارەكەتتەرىنە جالعاستى. سونىمەن قاتار جايىلىمدى القاپتاردىڭ ۇزدىكسىز وزگەرىپ وتىرۋىنا سۋ قورلارىنىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، سۋ كوزدەرىنىڭ ازدىعى، وعان قوسىمشا اتموسفەرالىق جاۋىن-شاشىننىڭ جەتىسپەۋى كوشپەلىلىكتى جازىق دالادا جانە جوعارى ورلەيتىن تاۋلى، سونداي-اق تاۋ ەتەگىندەگى اۋدانداردا وركەندەتۋگە وزگەرىستەر اكەلدى.
سونىمەن بىرگە قىسقى جاعدايداعى جاۋعان قاردىڭ قالىڭدىعى دا باقتاشىلار باعاتىن مالدىڭ تۇرلەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزدى. مۇندايدا جىلقى مالى ەداۋىر قالىڭ قار قاباتىنان تۇياعىمەن تارپىپ جەم-ءشوپ تاۋىپ الا الاتىن بولسا، ال ۇساق قوي مالىنا ازعانا قالىڭ قار قاباتى ازىق-تۇلىك تاۋىپ الۋعا كەدەرگى جاسادى. سونىمەن بىرگە قاردىڭ قالىڭدىعى عانا ەمەس، ونىڭ كەيبىر ايماقتاردا از جاۋى دا كوشۋ باعىتتارىن ۇزدىكسىز وزگەرتىپ وتىردى. تابيعي كليماتتىق جاعداي كوشپەلىلەر اينالىساتىن ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇرامىنداعى مالدىڭ تۇرلەرىن دە وسىلايشا وزگەرىستەرگە ۇشىراتتى. مۇنىڭ ءوزى، ارينە، كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى تۇرمىستىق ومىرىنە دە كوپتەگەن وزگەرىستەر الىپ كەلدى.
كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى كوزقاراستار. ۇزاق ۋاقىت بويى تاريحنامادا العاشقى ادامداردىڭ اڭشىلىقپەن ۇزدىكسىز اينالىسۋى وتىرىقشى-ديقانشىلىق ءومىردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى دەگەن كوزقاراس ۇستەمدىك الىپ كەلدى (شيروۆ، ماركوۆ، زيۆەر جانە ت.ب.). الايدا كەيىنىرەكتەگى زەرتتەۋلەردە كوشپەلىلەر تۇرمىسى، جابايى جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ جانە مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى بارىنەن بۇرىن ەگىنشىلىك ءوندىرىسىنىڭ جانە وتىرىقشى ءومىردىڭ نەگىزىندە پايدا بولدى دەگەن پىكىر دالەلدى تۇردە ايتىلۋدا. وسى پىكىردى قولداعان ن.ماسانوۆ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى: «شىندىعىندا دا قولا ءداۋىرىن جانە اسىرەسە قولا مادەنيەتىنىڭ اياقتالۋ كەزەڭىن زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىرعانداي، مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى جانە كوشپەلىلىكتىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن وتىرىقشى ءومىر ءسۇرۋدىڭ جانە شارۋاشىلىقتىڭ امبەباپ-ديقانشىلىق ءتۇرىنىڭ شەڭبەرىندە ءجۇردى». شىندىعىندا دا قولا داۋىرىندەگى اندرونوۆ مادەنيەتىن زەرتتەۋ جانە ورتالىق ازياداعى وسى مادەنيەتتىڭ ۇلگىلەرىمەن تانىسۋ وسى ايتىلعانداردى دالەلدەي تۇسەدى. قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق قازاقستان ايماعىندا جانە ورتالىق ازيادا مال شارۋاشىلىعىنىڭ ايقىن باسىمدىقپەن دامي باستاعانى جانە مۇنىڭ وتىرىقشى ەگىنشىلىك ءومىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانى ايقىن بايقالادى.بۇل ايتىلعاندار كيسەلەۆتىڭ، بەرنشتامنىڭ، مارعۇلاننىڭ، ماسسوننىڭ، اكيشەۆتىڭ، بايپاقوۆتىڭ، ءزدانوۆيچتىڭ جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە دالەلدەنگەن بولاتىن. ءا.ح.مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋلەرى ورتالىق قازاقستانداعى اشىق دالالىق ايماقتارداعى ەجەلگى كوشپەلىلەر شارۋاشىلىعى وتىرىقشى قورعاندار ورنالاسقان ايماقتا وركەندەگەنىن كورسەتىپ بەردى. شىندىعىندا دا، اندرونوۆ مادەنيەتىنىڭ قازاقستانداعى قونىستارى العاش وزەندەر مەن كولدەردىڭ جاعالاۋلارىندا پايدا بولىپ، بىرتىندەپ دالالىق ايماقتارعا تارالعانىن بايقاتادى. بۇدان شىعاتىن قيسىندى قورىتىندى: كەيىنگى تاريحتا كوشپەلىلەر دەپ جۇرگەندەرىمىز شىن مانىندە بۇرىنعى وتىرىقشىلار. تابيعي ورتا ديقاندى اڭ اۋلاۋشى اڭشىعا جانە كوشپەلىگە اينالدىردى. ولاي بولسا، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قۇساپ كوشپەلىلىكتى وتىرىقشىلىققا قارسى قويۋ تاريحي شىندىقتىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايدى.
دەگەنمەن دە، كوشپەلىلەردىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتاسۋ تۇرلەرىنىڭ كوپ ءتۇرلى بولعانىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ونىڭ بىرەۋلەر ايتقانداي العاش وتىرىقشى مەكەندەردە پايدا بولعان اڭشىلار شارۋاشىلىقتارى نەگىزىندە شىعۋى دا مۇمكىن، سونىمەن بىرگە، زەرتتەۋشى ل.ل. ۆيكتوروۆا اتاپ كورسەتكەندەي، ورتالىق ازياداعى كوشپەلىلىك ديقانداردىڭ كليماتتىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى كوشپەلى تۇرمىسقا بەيىمدەلۋىنىڭ ناتيجەسى بولۋى دا، سونداي-اق جارتىلاي وتىرىقشى باقتاشى-اڭشى-ديقان شارۋاشىلىقتارىنىڭ كوشپەلىلىككە ۇلاسۋى تۇرىندە پايدا بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. سونىمەن بىرگە كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋ گەنەزيسىندە ونىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرى بولعانىن دا زەرتتەۋشىلەر تەرىسكە شىعارمايدى. مىسالى، س.ي.رۋدەنكو، ا.ن. بەرنشتام، ل.پ. پوتاپوۆ جانە ت.ب. ونىڭ مىنانداي قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىن اتاپ كورسەتەدى: ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى مالشىلىق; ءبىر جايىلىمنان ەكىنشى جايىلىمعا مالدى قۋالاپ ايدايتىن باقتاشىلىق; بۇكىل جاز ماۋسىمىندا دالاعا، تاۋ بوكتەرىنە مالدى ەركىن جاياتىن جايلاۋداعى مالشىلىق. ارينە، مۇنداي مالشىلىق تۇرلەرى باعىلاتىن مال باسى تۇرلەرىنىڭ دە وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا الىپ كەلدى. مىسالى، ەداۋىر الىسقا جايىلاتىن مالدىڭ قۇرامىندا ءمۇيىزدى ءىرى قارا ازايدى، كەرىسىنشە قوي، ەشكى جانە جىلقى مالدارىنىڭ ۇلەسى ارتتى. قازاقستان ايماعىنداعى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن باسقا وڭىرلەردەگى، مىسالى، كاۆكازداعى، سولتۇستىك افريكاداعى كوشپەلىلەر ومىرىمەن سالىستىرۋ كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ ناقتى تاريحي جانە شارۋاشىلىقتىق-مادەني جانە ەكولوگيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ولارداعى مال باعاتىن شارۋاشىلىقتىڭ تۇرلەرىنىڭ دە ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىنىن اڭعارتادى.
سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مال باعاتىن شارۋاشىلىقتى وتىرىقشى مالشى، اڭشى-مالشى، جارتىلاي كوشپەلى، تازا كوشپەلى دەگەن ءتارىزدى تۇرلەرگە ءبولۋ كەرەك. ارينە، مۇندايدا مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىسى بار مۇنداي تۇرمىستى ءبىر سوزبەن جالپىلاما «نوماديزم» كورىنىسى رەتىندە باعالاۋ كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ ىشكى مەحانيزمىن دە، دامۋ ەۆوليۋتسياسىن دا تولىق زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. ارينە، كوشپەلىلىكتىڭ گەنەزيسىن زەرتتەۋدە بەلگىلى ءبىر شارۋاشىلىق سالالارىنىڭ پايدا بولۋىن دا ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. مىسالى، ن.ماسانوۆ ايتقانداي بۇعان ب.ز.د. 2 مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا پايدا بولعان سالت اتتىلار، ءدال وسى كەزەڭدە ومىرگە كەلگەن دالالىق قۇدىقتاردىڭ قازىلۋى، تەمىر قۇرالدارىنىڭ پايدا بولۋى، سونىڭ ناتيجەسىندە ات-ابزەلدەرىنىڭ جاسالۋى جانە جەتىلدىرىلۋى جانە مالدىڭ قاتىناس كولىگى رەتىندە پايدالانىلۋى ت.ب. كوشپەلىلىكتىڭ وركەندەي تۇسۋىنە، جاڭا ساتىلارعا اياق باسۋىنا جاعدايلار جاسادى.
قازاقستان جاعدايىنداعى كوشپەندىلىكتىڭ شىعۋىنا كەلەر بولساق، س.ە.تولىبەكوۆتىڭ كونتسەپتسياسى نازار اۋدارتادى. وندا جايىلىمدىق مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءۇش ساتىسى تاريحي-مادەني دامۋ كورسەتكىشى رەتىندە قاراستىرىلادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا حV-ءحVىىى عع. ارالىعىندا ماۋسىمدىق جايىلىمى انىقتالماعان، جىل بويى كوشىپ ءجۇرۋ، ياعني تازا كوشپەندىلىك ورىن العان. ەكىنشىدەن، ءحVىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جانە حح عاسىردىڭ باسىندا ءبىر ورنىندا 6 اي بويى قونىستانعان جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇرى وركەندەدى. ۇشىنشىدەن، تاۋلى، ورماندى جانە دالالىق-ورماندى اۋدانداردا تۇراقتى قىستاۋى بار، مالعا ارنالعان قوراسى بار جانە قىستاۋ باسپاناسى بار، جىل سايىن جازدا مالعا ارناپ ءشوپ شاباتىن جانە ەگىن ەگىپ، ديقانشىلىقپەن اينالىساتىن ءبىرشاما وتىرىقشى، بىراق جايىلىمدى ەكستەنسيۆتى مال شارۋاشىلىعى ورىستەگەن.
سونىمەن بىرگە قازاق كوشپەلىلەرىنىڭ كوشۋ جۇيەسىندە قىستاۋ، كوكتەۋ، جايلاۋ جانە كۇزدەۋ ءتارىزدى اينالىپ كوشۋ جۇيەسى قالىپتاسقانى دا بەلگىلى. الايدا قازاقتاردىڭ كوشۋ جۇيەسىن موڭعولداردىڭ جىل بويى توقتاۋسىز كوشەتىن تۇرمىسىمەن سالىستىرعان پەۆتسوۆ، ماسانوۆ جانە ت.ب. س.ە.تولىبەكوۆتىڭ ۇستانىمىن ماقۇلدامايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قازاقتاردىڭ كوشپەلى تۇرمىسىن موڭعولداردىڭ جىل بويى كوشەتىن شارۋاشىلىق تۇرىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ءاربىر حالىقتىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىعىنىڭ سيپاتى سول ايماقتاعى گەوگرافيالىق-كليماتتىق جاعدايعا جانە سونىمەن قاتار عاسىرلار دامۋىندا قالىپتاسقان ەتنو-الەۋمەتتىك كوشپەلىلەر قاۋىمداستىعىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەندىگىن ەستەن شىعارۋعا بولماس. تاريحي تۇرعىدان وسىلاي ورنىققان كوشپەلىلەر تىرشىلىگىنىڭ شارۋاشىلىقتىق-مادەني تۇرلەرىنىڭ كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى جانە وتىرىقشى دەپ بولىنگەنىنە قاراماستان ولاردىڭ ناقتى ومىردە ەشقاشان دا تازا تۇردە كەزدەسپەيتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مال شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋى شارۋاشىلىقتىڭ باسقا تۇرلەرىن دە جەتىلدىرۋگە الىپ كەلدى. مىسالى، ەجەلگى قاڭلىلاردا جانە وعىزداردا، بايىرعى ۇيسىندەردە كوشپەلىلىكپەن قاتار وتىرىقشىلىقتىڭ كەيبىر بەلگىلەرى دە وركەندەگەن. مىسالى، تاريحي دەرەكتەردە سىر جانە ارال ماڭىنداعى ەجەلگى قاڭلىلار مەملەكەتىنە 5 ايماقتىق قالانىڭ باعىنعاندىعى جانە مەملەكەتتىڭ ەكى استاناسىنىڭ بولعاندىعى اتاپ كورسەتىلەدى. مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار كوشپەلىلەر مەتالل قورىتۋ ءوندىرىسىن جانە اسكەري بۇيىمداردى جاساۋدى كەڭىنەن وركەندەتتى. ءومىر سۇرانىسىنا سايكەس ولاردا تەرىنى جانە مەتالدى وڭدەۋ جانە ت.ب. قولونەر سالالارىن وركەندەتۋ جولعا قويىلدى. سوندىقتان دا كوشپەلىلەردىڭ ادامزات قوعامىنا بەرگەن ماتەريالدىق، مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىقتارى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ارنايى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى.
وسىلاي بولا تۇرسا دا، قازىرگى ەۋروتسەنتريستىك تاريحتا كوشپەلىلەر جالقاۋ، قابىلەتسىز بولعاندىقتان جانە وركەنيەتكە ۇمتىلماعاندىقتان ارتتا قالدى دەيتىندەر دە بار. تاريحي دەرەكتەر مۇنداي ۇستانىمداردى دا تەرىسكە شىعارادى. مىسالى، قىتايدىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماعان شىعىس تۇركىلەرىنىڭ تايپا كوسەمدەرى كەزىندە بىرنەشە قاعانعا كەڭەسشى بولعان تونىكوك داناعا جۇگىنىپ، كوشپەلىلىكتەن باس تارتىپ، «قىتاي قۇساپ ەگىن ەگىپ، قامال تۇرعىزالىق» دەگەن ۇسىنىسپەن كەلگەن ەدى. سوندا تونىكوك ولارعا سانى الدەقايدا كوپ قىتايلىقتاردىڭ مۇنداي وتىرىقشى مەكەندەردى قورشاپ الىپ، حالىقتى جويىپ جىبەرەتىنىن، سانى كوپ جاۋىنان ورمان-توعايعا، تاۋ-تاسقا قاشىپ تىعىلىپ، وڭتايلى جەردە قارسى سوققى بەرگەن كوشپەلىلەردىڭ اسكەري ونەرىنىڭ تۇرىكتەردى امان ساقتاپ وتىرعانىن ەسكەرتكەن ەدى. وسىلايشا، ارقاشان سوعىسقا شاقىرىپ تۇراتىن ساياسي كۇردەلى احۋالعا بايلانىستى تۇرىكتەر وتىرىقشىلىققا كوشە المادى. ال مۇنى ناداندىق دەپ باعالاۋ ادىلەتسىزدىك ەمەس پە؟
جالپى ادامزات تاريحىندا زەرتتەۋشىلەر كوشپەندىلىك بارىسىندا قالىپتاسقان بايىرعى ساقتاردىڭ، سارماتتاردىڭ جانە عۇنداردىڭ رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىگىن ەرتەرەكتەگى كوشپەلىلەر دەپ سيپاتتايدى، جانە ولاردىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن مويىندايدى. مىسالى، كيىز ءۇيدىڭ قالىپتاسۋى جانە ات-ابزەلدەرىنىڭ، ۇزەڭگىنىڭ پايدا بولۋى، كولىك رەتىندە ات اربالاردىڭ دامۋى، كوشپەلىلەر پايدالانعان سوعىس ونەرىنىڭ قۇرال-جابدىقتارىنىڭ جەتىلدىرىلۋى جانە ت.ب. كوشپەلى قوعامنىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىندەگى جەتىستىكتەردى ايقىن كورسەتەدى. ال ەندى ەجەلگى ورتا عاسىرلارداعى كوشپەلىلەردىڭ كەيىنگى كوشپەلىلەرگە جاتاتىندارى بەلگىلى. كوشپەلىلىكتىڭ وسىلاي دامۋى رۋحاني ومىرگە دە كوپتەگەن وزگەرىستەر الىپ كەلدى. مۇندايدا ايتارىمىز، شارۋاشىلىقتىڭ، جاڭا تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ تۇرلەرىنىڭ وركەندەۋى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك ۇيىمىنىڭ قالىپتاسۋى، نەكە جانە وتباسىلىق ماسەلەلەردەگى جەتىستىكتەرى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر بولعاندىقتان بۇلار بۇگىنگى ەتنوگرافيا جانە الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ باستى نىساندارى رەتىندە ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
كوشپەلىلەر تاريحىنداعى اسا باي رۋحاني قازىنا – اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرىنىڭ قۇندى دەرەكتەرى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق ءتارىزدى بۇرىن كوشپەلىلەر قوعامىنان وتكەن حالىقتىڭ تاريحىن زەرتتەگەندە ورتالىق ازيا كوشپەلىلەرىنىڭ تاريح جادىنىڭ ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى الەۋمەتتىك-مادەني گەن رەتىندەگى ءرولىن ايقىندايتىن اۋىزشا تاريحتىڭ ماتەريالدارىن تاريحي-دەرەكتىك تۇرعىدان تالداۋلارعا باسا ءمان بەرىلۋى ءتيىس. شىنايى تاريحتى اڭىزداندىرۋدان ساقتانعان كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كوشپەلى قاۋىمداستىقتا تۋعان حالقىمىزدىڭ اۋىزشا تاريح ايتۋ داستۇرلەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋعا نەمكەتتى قاراپ كەلگەندەرى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. مۇندايدا ەۋروتسەنتريستىك ىقپالمەن كەتكەن كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ جازبا دەرەكتەرىن ءوزىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءتول تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىن اۋىزشا تاريح مالىمەتتەرىنەن جوعارى قوياتىندارى عانا ەمەس، حالىقتىڭ جادىنا ورىنسىز كۇمان كەلتىرەتىندەرى دە ءبىزدى ويلاندىرۋى كەرەك. كەزىندە جىبەك جولىمەن ءجۇرىپ وتكەن جاتجۇرتتىق ەلشىلەر مەن ساۋداگەرلەردىڭ ايتقاندارىن شىنايى تاريح رەتىندە قابىلداردان بۇرىن ءداستۇرلى تاريح دەرەكتەرىن مادەني ارتەفاكتىلەرمەن، ياعني حالىقتىڭ قولمۇرالارىمەن، سونداي-اق ەجەلگى تۇركى جانە بۇرىنعى قىتاي جازبا دەرەكتەرىندەگى كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى قوعامىنا بايلانىستى قۇندى فاكتىلەرمەن تاريحي-سالىستىرمالى تۇردە قاراستىرۋدىڭ بەرەرى مول. مۇنداي زەرتتەۋ ادىستەرى ارينە، اۋىزشا تاريح دەرەكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەيتىن پانارالىق بايلانىستاردى باسشىلىققا الۋدى قاجەت ەتەدى.«كوشپەلىلىك وركەنيەتى» دەگەنىمىز نە؟ قازىرگى عىلىمدا كوشپەلىلەردىڭ ادامزات قوعامىنا قوسقان ۇلەسى ءوزىنىڭ ادىلەتتى باعاسىن الا قويعان جوق. بۇل ماسەلە بىردە «كوشپەلىلەر وركەنيەتى» دەپ باعالانسا، بىردە «دالالىق وركەنيەت» دەپ سيپاتتالۋدا. وسىنداي شاتاسۋلار كوشپەلىلىكتىڭ ءالى دە قانداي وركەنيەتكە جاتاتىنى انىقتالا قويماعانىن بايقاتادى. ونىڭ ۇستىنە كوشپەلىلەر وركەنيەت جاساي المايدى دەۋشىلەر دە ءوز ارامىزدا ءجۇر عوي. مۇندايدا امال جوق «وركەنيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى.
«وركەنيەت» اتاۋىنىڭ وزىنە بايلانىستى حالىقارالىق اۋقىمداعى جانە قازاقستاندىق الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمدارداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءارتۇرلى ۇستانىمدارى مەن كوزقاراستارىنىڭ ورىن الۋلارى بۇل ماسەلەنىڭ دە ءالى تولىق زەرتتەلە قويماعانىن بايقاتا تۇسەدى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە سان-ساققا جۇگىرتىلۋدە. قازىرگى عىلىمعا وركەنيەتتىڭ 11 ءتۇرى ء(تيپى) بەلگىلى. ولاردى اتاپ جاتقاندى ءجون كورمەيمىز. الايدا، وكىنىشكە قاراي، وركەنيەت ماسەلەلەرىن زەرتتەۋدە باتىستىق زەرتتەۋشىلەر ۋ.روستوۋدىڭ، د.بەللدىڭ، ە.توففلەردىڭ ەۋروتسەنتريستىك، ياعني تەحنوكراتتىق كوزقاراستارىن جاقتايتىندار ارامىزدا ءالى بار. ولاردىڭ ادامزات وركەنيەتىن ۇشكە: اگرارلىق (يندۋستريادان بۇرىنعى), ونەركاسىپتىك، ياعني يندۋستريالىق، ينفورماتسيالىق (يندۋستريادان كەيىنگى) دەپ جىكتەگەنى بەلگىلى.
ال ەندى وسىنداي وركەنيەتتىك دامۋ ساتىلارىن قازاق تاريحىنا قولدانا الامىز با؟ ارينە، جوق. بۇدان گورى بىزگە كەزىندە رەنو گەنون ۇسىنعان وركەنيەت ساتىلارى الدەقايدا جاقىنداۋ بولىپ كورىنەدى. ول بويىنشا وركەنيەت ساتىلارى باسقاشا، ۇشكە: ءداستۇرلى، يندۋستريالىق، پوستيندۋستريالىق نەمەسە ينفورماتسيالىق بولىپ جىكتەلەتىن بولسا، ءبىز، ارينە، قازاقتىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتىن ءداستۇرلى وركەنيەتكە جاتقىزامىز. حح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ وسى رەنە گەنوننىڭ «شىعىس – ارتتا قالۋدىڭ جانە تۇراقسىزدىقتىڭ ايماعى ەمەس، كەرىسىنشە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ باي قاينار-بۇلاعى» دەگەن پىكىرى ەۋروتسەنتريستەر مەن فورماتسيالىق ۇستانىمدى جاقتايتىندارعا قارسى قويىلا باستادى.قالاي دەسەك تە، بۇل شىنىندا دا «كارل ماركستىڭ قاۋعا ساقالىن مۇلدە قىرىپ تاستايتىن» وركەنيەتتىك ۇستانىم ەكەنى ءسوزسىز. الايدا، جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمىزدەي، ماركستىك فورماتسيالىق پرينتسيپتەردى تەرىسكە شىعاراتىن ەۋروپالىق عالىمداردىڭ وركەنيەتتىك ۇستانىمدارىنىڭ ءبارى قازاق تاريحىنا قولايلى دەر بولساق، قاتتى شاتاسار ەدىك. الىسقا بارماي-اق، وزىمىزگە كورشى رەسەيدىڭ ءحVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ويشىلى س.دەسنيتسكيدىڭ وركەنيەتتىك ساتىلارىن قازاق حالقىنىڭ دامۋىنا «ولشەپ» كورەلىك. ول ادامزات وركەنيەتى دامۋىن ءتورت ساتىمەن بەلگىلەۋدى ۇسىندى عوي. اتاپ ايتار بولساق، ولار: جابايىلىق، باقتاشىلىق، ديقانشىلىق، ساۋدا-ساتتىق. جالپىلاما تۇرعىدان قاراعاندا مۇنداي ۇستانىم نەگىزسىز ەمەس. الايدا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى وركەنيەتىندە ءبارىمىز بىلەتىندەي، باقتاشىلىقتىڭ دا، ديقانشىلىقتىڭ دا، ساۋدا-ساتتىقتىڭ دا ءارتۇرلى ەلەمەنتتەرى مەن بەلگىلەرى ارالاس كەزدەسەدى. بۇل – بىزدەگى ءداستۇرلى وركەنيەتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى.
قازاق وركەنيەتىن زەرتتەۋدەگى وسىنداي قيىنشىلىقتار قازاق زەرتتەۋشىلەرىن دە وسى تۇرعىدا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتۋعا يتەرمەلەدى. ناقتىراق ايتار بولساق، جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي،ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءداستۇرلى قازاق وركەنيەتى بىردە دالالىق وركەنيەت دەپ اتالسا، ال تاعى بىردە نومادتىق، ياعني كوشپەلىلەر وركەنيەتى دەپ جازىلىپ ءجۇر. ونى اتتىلى كوشپەلىلەر وركەنيەتى، يسلام وركەنيەتى، ەۋروازيالىق وركەنيەت، ەرتە تۇركى وركەنيەتى نەمەسە جالپىلاما تۇردە قازاق وركەنيەتى دەپ جازىپ جۇرگەندەر دە بار. بۇل ماسەلەنىڭ باسى ءالى اشىلا قويماعاندىقتان ءبىز دە، ونى ازىرشە ءداستۇرلى قازاق تۇركىلەرىنىڭ وركەنيەتى دەگەن كوپشىلىككە دە، عىلىمعا دا تۇسىنىكتىلەۋ تەرمينمەن الماستىرىپ وتىرمىز. ارينە، مۇنىڭ ءوزى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەتسىنەتىن، ناقتى ىزدەنىستەر مەن تولىقتىرۋ بارىسىندا ايقىندالاتىن ماڭىزدى ماسەلە.
دەگەنمەن دە، كوشپەلىلىك وركەنيەتىن ءداستۇرلى وركەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە مويىنداماۋ عىلىمدا ورەسكەل قاتەلىكتەرگە ۇرىندىراتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كەزىندە تاريحشى ە. بەكماحانوۆقا قارسى شىققان س.تولىبەكوۆ كوشپەلىلەردىڭ «ەشقاشان دا ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت قۇرا المايتىنىن»، ياعني كەنەسارىنىڭ دا مۇنداي مەملەكەت قۇرا الماعانىن العا تارتقان ەدى. وعان قارسى داۋلاسقان تاريحشى ا.نۇسىپبەكوۆ بۇل پىكىردىڭ قيسىنسىزدىعىن شىڭعىسحان قۇرعان يمپەريانى العا تارتۋ ارقىلى جوققا شىعارعان بولاتىن. دەسەك تە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوشپەلىلەر قوعامىن سىڭارجاق باعالايتىن كوزقاراستارعا تىيىم بولماي وتىرعانى وكىنتەدى، جانە تۋعان حالقى كوشپەلىلەر قوعامىنان بۇگىنگى وركەنيەتكە كەلگەن ەلدەر تاريحشىلارىنىڭ وسى باعىتتا تياناقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋىن قاجەت ەتەدى.
سونىمەن ايتىلعانداردى قورىتا تۇسەر بولساق، بۇگىنگى عىلىمدا ورتالىق ازيا ايماعىنداعى تاريحي، رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزدەرىن قالاعان كوشپەلىلەر قوعامى جاساعان ءداستۇرلى وركەنيەتىن جان-جاقتى جانە ناقتى زەرتتەمەي بۇگىنگى قازاق جانە ت.ب. تۇركى حالىقتارىنىڭ باسقالارمەن ەتنو-الەۋمەتتىك اسسيميلياتسياسىنىڭ سەبەپتەرى مەن سيپاتىن، ءارتۇرلى مادەنيەتتەر مەن ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدار سينتەزىن، ارقاشان تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان وركەنيەتتىك ەتنو-ساياسي قۇرىلىمداردىڭ، ياعني مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق ەرەكشەلىكتەرىن عىلىمي نەگىزدە پايىمداۋ مۇمكىن ەمەس.
تالاس وماربەكوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى،
گۇلنار حابيجانوۆا،
تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى،
"تۇركىستان" گازەتى
