Kóshpelilikke sıpattama. Ortalyq Azııa elderi tarıhynda kóshpelilik Eýropa zertteýshileriniń eńbeginde «nomadızm» degen jalpylama sıpattamalarǵa ıe bolǵan. Shyn máninde, tarıhı zertteýlerge jasalǵan taldaý kóshpeliliktiń ártúrli túrde kezdesetinin jáne onyń evolıýııalyq satylary bar ekendigin kórsetip otyr. Tarıhı ádebıette kóshpelilikti tabıǵattyń maýsymdyq ózgeristerine baılanysty qalyptasqan, ekstensıvti mal sharýashylyǵyna negizdelgen turmys-tirshilik túri retinde sıpattaý oryn alǵan. Kóshpelilikti zertteýmen uzaq jyldar boıy aınalysqan eýroentrıstik kózqarastaǵy keıbir zertteýshiler sharýashylyqtyń bul túrin órkenıetten artta qalý, tipten jabaıylyq pen taǵylyq kórinisi retinde birjaqty túsindirip keldi.
Mundaı kózqaras boıynsha, aldyńǵy qatarly órkenıetti tek otyryqshy halyqtar ǵana jasaı alady. Kóshpelilik oryn alǵan Ortalyq Azııa sııaqty aımaqtarda qoǵamdyq damýda toqyraý jáne tejelý kórinis beredi. Zertteýshiler ortasynda uzaq ýaqyt oryn alǵan osyndaı sýbektıvti ustanym kóshpeliliktiń shyǵýyn jáne damýyn, sondaı-aq, onyń otyryqshy-dıhanshylyq aımaqtarmen etene baılanystaryn jan-jaqty jáne tolyq kórsetýge kedergi jasap keldi.
Mundaı kózqaras kóshpeli ómir súrý formasynyń ózindik erekshelikterin ashyp kórsete almaıdy. Óıtkeni zertteýshilerdiń eńbekteri kóshpeliliktiń de ózindik erekshelikteri bar ártúrli túrlerin jeke-jeke sıpattap kórsetýde. Olar boıynsha, birinshiden, dalalyq jáne jartylaı shól dalaly aımaqtardaǵy kóshpelilerdiń ómir súrýleriniń ózindik ádisteri bar. Mysaly, saqtardyń, sarmattardyń, ǵundardyń jáne t.b. sharýashylyǵy osyndaı keńistiktegi ómir súrý formasyna jatady. Ekinshiden, bıik taýly jazyqtardaǵy kóshpeli malshylar sharýashylyqtary da erekshelikterimen nazar aýdartady. Úshinshiden, Sibirdegi, taıgadaǵy buǵy sharýashylyǵymen jáne ań aýlaýmen aınalysatyn kóshpeliler tirshiligi taǵy bar. Tórtinshiden, týndra aımaǵyndaǵy taza buǵy sharýashylyǵymen aınalysýshylardy da eskergen jón. Bularda tabıǵı-klımattyq jaǵdaılardan týyndaǵan ózgeshelikter materıaldyq jáne rýhanı turǵydan ózindik ómir súrý erekshelikterin qalyptastyrdy.
Sonymen birge kóshpeliliktiń ózi tabıǵı-klımattyq jaǵdaıǵa ǵana emes, etno-geografııalyq ahýaldarǵa baılanysty da erekshelenip, bólinedi. Mysaly, keıbir zertteýshiler sýbtropıkalyq aımaqqa jatatyn Aldyńǵy Azııa jáne Soltústik Afrıka kóshpelileriniń arab elderinde taraǵanyn atap kórsetedi. Ekinshiden, Eýrazııanyń dalalyq aımaǵyndaǵy qurǵaqshylyq beleń alǵan ólkelerdegi túrik-mońǵol halyqtarynyń kóshpeli sharýashylyqtarynyń da ózindik kelbeti bar.
«Nomadtar» jáne «Kóshpeliler» ataýlaryn durys qoldanyp júrmiz be? Joǵaryda aıtylǵandardan shyǵatyn qorytyndy: ár aımaqtaǵy kóshpelilik ózindik erekshelikterge ıe bolǵandyqtan joǵarǵy órkenıetke qol jetkizgen otyryqshy elderdiń zertteýshileri «nomadızm» degen ataýdy kóshpeliliktiń qandaı túrine qoldanýǵa bolatynyn anyqtap alýlary kerek. Bizdiń oıymyzsha, «nomadtar» dep belgili bir atamekeni, geografııalyq aımaǵy joq jáne turaqty kóshý baǵyttary da aıqyn emes qańǵybas, baspanasyz kóshpeliler tobyry atalýy kerek. Al «kóshpelilik» ataýy kóshý aımaqtary naqty belgilengen, belgili bir tabıǵı klımattyq jáne geografııalyq ortaǵa táýeldi, turaqty jáne dástúrli mal sharýashylyǵyn qalyptastyrǵan, kóshý kezeńderi tártiptelgen (qystaýlary, kókteýleri, jaılaýlary jáne kúzdeýleri anyq belgilengen), soǵan baılanysty kóshpelilikke beıimdelgen baspanalary (kıizúı, qystaýlar jáne t.b.) bar, turmys-salty turaqtaǵan, dástúrli sharýashylyq túrimen aınalysatyn adamdardyń etno-áleýmettik qaýymdastyǵyna qoldanylýy tıis. Óıtkeni zertteýler kórsetkendeı, kóshpeliliktiń shyǵýy tabıǵı-klımattyq ortaǵa tikeleı táýeldi.
Kóshpelilik qashan jáne qalaı paıda boldy? Ádette, tarıhı zertteýler kóshpeliliktiń (eýropalyq zertteýlerde – nomadızmniń) ózin mal baǵýshylardyń ómir súrý kórinisi, túri retinde baǵalaı otyryp, onyń b.z.b. 2000 myńjyldyqtyń sońynda jáne 1000 jyldyqtyń basynda Eýrazııanyń taýly dalalyq aımaqtaryndaǵy taıpalardyń otyryqshy jáne jartylaı otyryqshy sharýashylyq túrinen birtindep jyljymaly mal sharýashylyǵyna kóshý úderisterine jalǵasqanyn atap kórsetedi.
Kezinde professor S.P. Shveov «qazaq nadan, qarańǵy bolǵandyqtan kóshpeli bolǵan joq, ony tabıǵı orta kóshpeli bolýǵa májbúrledi» degen qaǵıdany ǵylymı aınalymǵa engizgen bolatyn. Osyǵan oraı L.N. Gýmılevtiń kóshpeliliktiń shyǵýyn tómendegishe túsindirgeni eske túsedi: «b.z.d. 2 myńjyldyqta jergilikti dalalyq etnostar áli otyryqshy ómir súrdi jáne olardyń keıbiri egin sharýashylyǵyn jáne otyryqshy mal sharýashylyǵyn keńinen qoldandy. Biraq b.z.b.1 myńjyldyqtyń orta sheninde oryn alǵan qurǵaqshylyq sý kózderiniń aınalasyn qurǵatyp, qumdy búrkep jatqan topyraq qabatyn búldirdi. Jel qumdy sýyryp, dalanyń ústine kóterip, onyń kóptegen aımaqtaryn egin sharýashylyǵy úshin jaramsyz jaǵdaıǵa keltirdi. Amal joq, qurǵaqshylyq zamanynda shóp azaıyp ketkendikten mal sharýashylyǵyna kóshýge jáne maldy jańa aımaqqa aıdaýǵa týra keldi. Osylaısha osy dalalarda klımattyq ózgeristerdiń aýysýynan jáne ejelgi dıqandardyń sharýashylyqty júrgizýinen paıda bolǵan jaǵdaıǵa beıimdelgen sharýashylyq júıesi retinde kóshpeli mal sharýashylyǵy paıda boldy». Bul aıtylǵandardyń qısyny bar.
Sonymen birge kóptegen zertteýshiler Eýrazııa aımaǵyndaǵy kóshpeliliktiń shyǵý kezeńin b.z.d. 5-4 myńjyldyqtardan bastaıdy. Biraq kóshpeli turmystyń qalyptasýy joǵaryda L.N. Gýmılev atap kórsetkendeı b.z.d. 2-1 myńjyldyqtardyń qıylysynda aıaqtaldy degen kózqarasty ustanyp keledi. Hazanov, Markov tárizdi zertteýshilerdiń oıynsha, kóshpelilik dúnıejúzilik tarıhtaǵy aıqyn tarıhı qubylys retinde b.z.d.1 myńjyldyqtyń orta sheninde kórinis berdi. Munyń ózi b.z.d.1 myńjyldyqtyń basynda klımattyq ahýaldyń ózgerýine baılanysty, ıaǵnı, burynǵy qurǵaq aýa raıynyń ornyna sýbatlantıkalyq, ıaǵnı edáýir dymqyl jáne sýyqtaý tabıǵat ahýalynyń qalyptasýynan týyndady. Sonymen kóshpeliliktiń shyǵýyna eń basty sebep tabıǵı-klımattyq jaǵdaıdyń ózgerýi dep qarastyratyn bolsaq, adamnyń ómir súrý aımaǵynda kún sáýlesi qýatynyń artýy, jerdiń joǵarǵy qabatynyń jaz aıynda qyzýy, atmosferalyq qurǵaqshylyqtardyń jıi-jıi qaıtalanyp otyrýy, kontınentaldy klımattyń oryn alýy, sý, jaıqalyp ósetin ósimdik jáne qunarly topyraq qorlarynyń jetispeýi, jaýyn-shashynnyń belgili bir aımaqtyq nemese maýsymdyq kezeńderde oryn alýy, osyndaı kóptegen máseleler kóshpeliliktiń ártúrli formalarynyń qalyptasýyna alyp keldi. Árıne, malǵa azyq bolatyn jem-shóptiń jetispeýi, jerdiń betki qabatyndaǵy ósimdik túrleriniń shyǵymdylyǵynyń nasharlyǵy alǵashqy adamdardyń jańa jaıylymdy alqaptardy izdestirýge jáne ıgerýge baılanysty is-áreketterine jalǵasty. Sonymen qatar jaıylymdy alqaptardyń úzdiksiz ózgerip otyrýyna sý qorlarynynyń jetkiliksizdigi, sý kózderiniń azdyǵy, oǵan qosymsha atmosferalyq jaýyn-shashynnyń jetispeýi kóshpelilikti jazyq dalada jáne joǵary órleıtin taýly, sondaı-aq taý etegindegi aýdandarda órkendetýge ózgerister ákeldi.
Sonymen birge qysqy jaǵdaıdaǵy jaýǵan qardyń qalyńdyǵy da baqtashylar baǵatyn maldyń túrlerine ózgerister engizdi. Mundaıda jylqy maly edáýir qalyń qar qabatynan tuıaǵymen tarpyp jem-shóp taýyp ala alatyn bolsa, al usaq qoı malyna azǵana qalyń qar qabaty azyq-túlik taýyp alýǵa kedergi jasady. Sonymen birge qardyń qalyńdyǵy ǵana emes, onyń keıbir aımaqtarda az jaýýy da kóshý baǵyttaryn úzdiksiz ózgertip otyrdy. Tabıǵı klımattyq jaǵdaı kóshpeliler aınalysatyn dástúrli mal sharýashylyǵynyń quramyndaǵy maldyń túrlerin de osylaısha ózgeristerge ushyratty. Munyń ózi, árıne, kóshpelilerdiń dástúrli turmystyq ómirine de kóptegen ózgerister alyp keldi.
Kóshpeliliktiń shyǵýyna baılanysty kózqarastar. Uzaq ýaqyt boıy tarıhnamada alǵashqy adamdardyń ańshylyqpen úzdiksiz aınalysýy otyryqshy-dıqanshylyq ómirdiń paıda bolýyna alyp keldi degen kózqaras ústemdik alyp keldi (Shırov, Markov, Zıver jáne t.b.). Alaıda keıinirektegi zertteýlerde kóshpeliler turmysy, jabaıy janýarlardy qolǵa úıretý jáne mal sharýashylyǵynyń damýy bárinen buryn eginshilik óndirisiniń jáne otyryqshy ómirdiń negizinde paıda boldy degen pikir dáleldi túrde aıtylýda. Osy pikirdi qoldaǵan N.Masanov bylaı dep atap kórsetken edi: «shyndyǵynda da qola dáýirin jáne ásirese qola mádenıetiniń aıaqtalý kezeńin zertteýler kórsetip otyrǵandaı, mal sharýashylyǵynyń damýy jáne kóshpeliliktiń qalyptasýy negizinen otyryqshy ómir súrýdiń jáne sharýashylyqtyń ámbebap-dıqanshylyq túriniń sheńberinde júrdi». Shyndyǵynda da qola dáýirindegi andronov mádenıetin zertteý jáne Ortalyq Azııadaǵy osy mádenıettiń úlgilerimen tanysý osy aıtylǵandardy dáleldeı túsedi. Qola dáýiriniń ózinde-aq Qazaqstan aımaǵynda jáne Ortalyq Azııada mal sharýashylyǵynyń aıqyn basymdyqpen damı bastaǵany jáne munyń otyryqshy eginshilik ómirdiń tynys-tirshiligimen tyǵyz baılanysty bolǵany aıqyn baıqalady.Bul aıtylǵandar Kıselevtiń, Bernshtamnyń, Marǵulannyń, Massonnyń, Akıshevtiń, Baıpaqovtyń, Zdanovıchtiń jáne t.b. eńbekterinde dáleldengen bolatyn. Á.H.Marǵulannyń zertteýleri Ortalyq Qazaqstandaǵy ashyq dalalyq aımaqtardaǵy ejelgi kóshpeliler sharýashylyǵy otyryqshy qorǵandar ornalasqan aımaqta órkendegenin kórsetip berdi. Shyndyǵynda da, Andronov mádenıetiniń Qazaqstandaǵy qonystary alǵash ózender men kólderdiń jaǵalaýlarynda paıda bolyp, birtindep dalalyq aımaqtarǵa taralǵanyn baıqatady. Budan shyǵatyn qısyndy qorytyndy: keıingi tarıhta kóshpeliler dep júrgenderimiz shyn máninde burynǵy otyryqshylar. Tabıǵı orta dıqandy ań aýlaýshy ańshyǵa jáne kóshpelige aınaldyrdy. Olaı bolsa, keıbir zertteýshiler qusap kóshpelilikti otyryqshylyqqa qarsy qoıý tarıhı shyndyqtyń talaptaryna jaýap bere almaıdy.
Degenmen de, kóshpelilerdiń sharýashylyǵynyń qalyptasý túrleriniń kóp túrli bolǵanyn umytýǵa bolmaıdy. Onyń bireýler aıtqandaı alǵash otyryqshy mekenderde paıda bolǵan ańshylar sharýashylyqtary negizinde shyǵýy da múmkin, sonymen birge, zertteýshi L.L. Vıktorova atap kórsetkendeı, Ortalyq Azııadaǵy kóshpelilik dıqandardyń klımattyq ózgeristerge baılanysty kóshpeli turmysqa beıimdelýiniń nátıjesi bolýy da, sondaı-aq jartylaı otyryqshy baqtashy-ańshy-dıqan sharýashylyqtarynyń kóshpelilikke ulasýy túrinde paıda bolýy da ábden múmkin. Sonymen birge kóshpeliliktiń shyǵý genezısinde onyń ártúrli kezeńderi bolǵanyn da zertteýshiler teriske shyǵarmaıdy. Mysaly, S.I.Rýdenko, A.N. Bernshtam, L.P. Potapov jáne t.b. onyń mynandaı qalyptasý kezeńderin atap kórsetedi: úıdiń aınalasyndaǵy malshylyq; bir jaıylymnan ekinshi jaıylymǵa maldy qýalap aıdaıtyn baqtashylyq; búkil jaz maýsymynda dalaǵa, taý bókterine maldy erkin jaıatyn jaılaýdaǵy malshylyq. Árıne, mundaı malshylyq túrleri baǵylatyn mal basy túrleriniń de ózgeriske ushyraýyna alyp keldi. Mysaly, edáýir alysqa jaıylatyn maldyń quramynda múıizdi iri qara azaıdy, kerisinshe qoı, eshki jáne jylqy maldarynyń úlesi artty. Qazaqstan aımaǵyndaǵy kóshpendi mal sharýashylyǵyn basqa óńirlerdegi, mysaly, Kavkazdaǵy, Soltústik Afrıkadaǵy kóshpeliler ómirimen salystyrý kóshpeli sharýashylyqtyń naqty tarıhı jáne sharýashylyqtyq-mádenı jáne ekologııalyq jaǵdaılarǵa baılanysty ózgeristerge ushyrap, olardaǵy mal baǵatyn sharýashylyqtyń túrleriniń de ártúrli bolyp keletinin ańǵartady.
Sondyqtan da, bizdiń oıymyzsha, mal baǵatyn sharýashylyqty otyryqshy malshy, ańshy-malshy, jartylaı kóshpeli, taza kóshpeli degen tárizdi túrlerge bólý kerek. Árıne, mundaıda mal sharýashylyǵymen baılanysy bar mundaı turmysty bir sózben jalpylama «nomadızm» kórinisi retinde baǵalaý kóshpeli sharýashylyqtyń ishki mehanızmin de, damý evolıýııasyn da tolyq zertteýge múmkindik bere qoımaıdy. Árıne, kóshpeliliktiń genezısin zertteýde belgili bir sharýashylyq salalarynyń paıda bolýyn da esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Mysaly, N.Masanov aıtqandaı buǵan b.z.d. 2 myńjyldyqtyń ortasynda paıda bolǵan salt attylar, dál osy kezeńde ómirge kelgen dalalyq qudyqtardyń qazylýy, temir quraldarynyń paıda bolýy, sonyń nátıjesinde at-ábzelderiniń jasalýy jáne jetildirilýi jáne maldyń qatynas kóligi retinde paıdalanylýy t.b. kóshpeliliktiń órkendeı túsýine, jańa satylarǵa aıaq basýyna jaǵdaılar jasady.
Qazaqstan jaǵdaıyndaǵy kóshpendiliktiń shyǵýyna keler bolsaq, S.E.Tolybekovtiń konepııasy nazar aýdartady. Onda jaıylymdyq mal sharýashylyǵynyń úsh satysy tarıhı-mádenı damý kórsetkishi retinde qarastyrylady. Onyń aıtýynsha, Qazaqstanda HV-HVIII ǵǵ. aralyǵynda maýsymdyq jaıylymy anyqtalmaǵan, jyl boıy kóship júrý, ıaǵnı taza kóshpendilik oryn alǵan. Ekinshiden, HVIII ǵasyrdyń sońynda jáne HH ǵasyrdyń basynda bir ornynda 6 aı boıy qonystanǵan jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵynyń túri órkendedi. Úshinshiden, taýly, ormandy jáne dalalyq-ormandy aýdandarda turaqty qystaýy bar, malǵa arnalǵan qorasy bar jáne qystaý baspanasy bar, jyl saıyn jazda malǵa arnap shóp shabatyn jáne egin egip, dıqanshylyqpen aınalysatyn birshama otyryqshy, biraq jaıylymdy ekstensıvti mal sharýashylyǵy óristegen.
Sonymen birge qazaq kóshpelileriniń kóshý júıesinde qystaý, kókteý, jaılaý jáne kúzdeý tárizdi aınalyp kóshý júıesi qalyptasqany da belgili. Alaıda qazaqtardyń kóshý júıesin mońǵoldardyń jyl boıy toqtaýsyz kóshetin turmysymen salystyrǵan Pevov, Masanov jáne t.b. S.E.Tolybekovtyń ustanymyn maquldamaıdy. Bizdiń oıymyzsha qazaqtardyń kóshpeli turmysyn mońǵoldardyń jyl boıy kóshetin sharýashylyq túrimen salystyrýǵa bolmaıdy. Árbir halyqtyń kóshpeli sharýashylyǵynyń sıpaty sol aımaqtaǵy geografııalyq-klımattyq jaǵdaıǵa jáne sonymen qatar ǵasyrlar damýynda qalyptasqan etno-áleýmettik kóshpeliler qaýymdastyǵyna tikeleı táýeldi ekendigin esten shyǵarýǵa bolmas. Tarıhı turǵydan osylaı ornyqqan kóshpeliler tirshiliginiń sharýashylyqtyq-mádenı túrleriniń kóshpeli, jartylaı kóshpeli jáne otyryqshy dep bólingenine qaramastan olardyń naqty ómirde eshqashan da taza túrde kezdespeıtinin eskerýimiz kerek. Mal sharýashylyǵynyń órkendeýi sharýashylyqtyń basqa túrlerin de jetildirýge alyp keldi. Mysaly, ejelgi qańlylarda jáne oǵyzdarda, baıyrǵy úısinderde kóshpelilikpen qatar otyryqshylyqtyń keıbir belgileri de órkendegen. Mysaly, tarıhı derekterde Syr jáne Aral mańyndaǵy ejelgi qańlylar memleketine 5 aımaqtyq qalanyń baǵynǵandyǵy jáne memlekettiń eki astanasynyń bolǵandyǵy atap kórsetiledi. Mal sharýashylyǵymen qatar kóshpeliler metall qorytý óndirisin jáne áskerı buıymdardy jasaýdy keńinen órkendetti. Ómir suranysyna sáıkes olarda terini jáne metaldy óńdeý jáne t.b. qolóner salalaryn órkendetý jolǵa qoıyldy. Sondyqtan da kóshpelilerdiń adamzat qoǵamyna bergen materıaldyq, mádenı jáne rýhanı qundylyqtary zertteýshiler tarapynan arnaıy qarastyrýdy qajet etedi.
Osylaı bola tursa da, qazirgi eýroentrıstik tarıhta kóshpeliler jalqaý, qabiletsiz bolǵandyqtan jáne órkenıetke umtylmaǵandyqtan artta qaldy deıtinder de bar. Tarıhı derekter mundaı ustanymdardy da teriske shyǵarady. Mysaly, qytaıdyń qysymyna tótep bere almaǵan shyǵys túrkileriniń taıpa kósemderi kezinde birneshe qaǵanǵa keńesshi bolǵan Tonykók danaǵa júginip, kóshpelilikten bas tartyp, «qytaı qusap egin egip, qamal turǵyzalyq» degen usynyspen kelgen edi. Sonda Tonykók olarǵa sany áldeqaıda kóp qytaılyqtardyń mundaı otyryqshy mekenderdi qorshap alyp, halyqty joıyp jiberetinin, sany kóp jaýynan orman-toǵaıǵa, taý-tasqa qashyp tyǵylyp, ońtaıly jerde qarsy soqqy bergen kóshpelilerdiń áskerı óneriniń túrikterdi aman saqtap otyrǵanyn eskertken edi. Osylaısha, árqashan soǵysqa shaqyryp turatyn saıası kúrdeli ahýalǵa baılanysty túrikter otyryqshylyqqa kóshe almady. Al muny nadandyq dep baǵalaý ádiletsizdik emes pe?
Jalpy adamzat tarıhynda zertteýshiler kóshpendilik barysynda qalyptasqan baıyrǵy saqtardyń, sarmattardyń jáne ǵundardyń rýlyq-taıpalyq birlestigin erterektegi kóshpeliler dep sıpattaıdy, jáne olardyń adamzattyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetine qosqan úlesin moıyndaıdy. Mysaly, kıiz úıdiń qalyptasýy jáne at-ábzelderiniń, úzeńginiń paıda bolýy, kólik retinde at arbalardyń damýy, kóshpeliler paıdalanǵan soǵys óneriniń qural-jabdyqtarynyń jetildirilýi jáne t.b. kóshpeli qoǵamnyń materıaldyq mádenıetindegi jetistikterdi aıqyn kórsetedi. Al endi ejelgi orta ǵasyrlardaǵy kóshpelilerdiń keıingi kóshpelilerge jatatyndary belgili. Kóshpeliliktiń osylaı damýy rýhanı ómirge de kóptegen ózgerister alyp keldi. Mundaıda aıtarymyz, sharýashylyqtyń, jańa turmys-tirshiliktiń túrleriniń órkendeýi, olardyń áleýmettik uıymynyń qalyptasýy, neke jáne otbasylyq máselelerdegi jetistikteri asa mańyzdy máseleler bolǵandyqtan bular búgingi etnografııa jáne áleýmettaný ǵylymdarynyń basty nysandary retinde arnaıy zertteýdi qajet etedi.
Kóshpeliler tarıhyndaǵy asa baı rýhanı qazyna – aýyzsha tarıh aıtý dástúriniń qundy derekteri. Bizdiń oıymyzsha, qazaq tárizdi buryn kóshpeliler qoǵamynan ótken halyqtyń tarıhyn zerttegende Ortalyq Azııa kóshpelileriniń tarıh jadynyń olardyń ómir súrýin qamtamasyz etýdegi áleýmettik-mádenı gen retindegi rólin aıqyndaıtyn aýyzsha tarıhtyń materıaldaryn tarıhı-derektik turǵydan taldaýlarǵa basa mán berilýi tıis. Shynaıy tarıhty ańyzdandyrýdan saqtanǵan keıbir zertteýshilerdiń áli kúnge deıin kóshpeli qaýymdastyqta týǵan halqymyzdyń aýyzsha tarıh aıtý dástúrlerine qatysty derekterdi ǵylymı aınalymǵa qosýǵa nemketti qarap kelgenderi eshkimge qupııa emes. Mundaıda eýroentrıstik yqpalmen ketken keıbir zertteýshilerdiń jazba derekterin ózimizdiń halqymyzdyń tól týyndysy bolyp tabylatyn aýyzsha tarıh málimetterinen joǵary qoıatyndary ǵana emes, halyqtyń jadyna orynsyz kúmán keltiretinderi de bizdi oılandyrýy kerek. Kezinde Jibek jolymen júrip ótken jatjurttyq elshiler men saýdagerlerdiń aıtqandaryn shynaıy tarıh retinde qabyldardan buryn dástúrli tarıh derekterin mádenı artefaktilermen, ıaǵnı halyqtyń qolmuralarymen, sondaı-aq ejelgi túrki jáne burynǵy qytaı jazba derekterindegi kóshpelilerdiń dástúrli qoǵamyna baılanysty qundy faktilermen tarıhı-salystyrmaly túrde qarastyrýdyń bereri mol. Mundaı zertteý ádisteri árıne, aýyzsha tarıh derekterin jan-jaqty zertteıtin pánaralyq baılanystardy basshylyqqa alýdy qajet etedi.«Kóshpelilik órkenıeti» degenimiz ne? Qazirgi ǵylymda kóshpelilerdiń adamzat qoǵamyna qosqan úlesi óziniń ádiletti baǵasyn ala qoıǵan joq. Bul másele birde «kóshpeliler órkenıeti» dep baǵalansa, birde «dalalyq órkenıet» dep sıpattalýda. Osyndaı shatasýlar kóshpeliliktiń áli de qandaı órkenıetke jatatyny anyqtala qoımaǵanyn baıqatady. Onyń ústine kóshpeliler órkenıet jasaı almaıdy deýshiler de óz aramyzda júr ǵoı. Mundaıda amal joq «Órkenıet degenimizdiń ózi ne?» degen saýal týyndaıdy.
«Órkenıet» ataýynyń ózine baılanysty halyqaralyq aýqymdaǵy jáne qazaqstandyq áleýmettik-gýmanıtarlyq ǵylymdardaǵy zertteýshilerdiń ártúrli ustanymdary men kózqarastarynyń oryn alýlary bul máseleniń de áli tolyq zerttele qoımaǵanyn baıqata túsedi. Sondyqtan da bul másele san-saqqa júgirtilýde. Qazirgi ǵylymǵa órkenıettiń 11 túri (tıpi) belgili. Olardy atap jatqandy jón kórmeımiz. Alaıda, ókinishke qaraı, órkenıet máselelerin zertteýde batystyq zertteýshiler Ý.Rostoýdyń, D.Belldiń, E.Tofflerdiń eýroentrıstik, ıaǵnı tehnokrattyq kózqarastaryn jaqtaıtyndar aramyzda áli bar. Olardyń adamzat órkenıetin úshke: agrarlyq (ındýstrııadan burynǵy), ónerkásiptik, ıaǵnı ındýstrııalyq, ınformaııalyq (ındýstrııadan keıingi) dep jiktegeni belgili.
Al endi osyndaı órkenıettik damý satylaryn Qazaq tarıhyna qoldana alamyz ba? Árıne, joq. Budan góri bizge kezinde Reno Genon usynǵan órkenıet satylary áldeqaıda jaqyndaý bolyp kórinedi. Ol boıynsha órkenıet satylary basqasha, úshke: dástúrli, ındýstrııalyq, postındýstrııalyq nemese ınformaııalyq bolyp jikteletin bolsa, biz, árıne, qazaqtyń kóshpeliler órkenıetin dástúrli órkenıetke jatqyzamyz. HH ǵasyrdyń orta sheninen bastap osy Rene Genonnyń «Shyǵys – artta qalýdyń jáne turaqsyzdyqtyń aımaǵy emes, kerisinshe rýhanı qundylyqtardyń baı qaınar-bulaǵy» degen pikiri eýroentrıster men formaııalyq ustanymdy jaqtaıtyndarǵa qarsy qoıyla bastady.Qalaı desek te, bul shynynda da «Karl Markstiń qaýǵa saqalyn múlde qyryp tastaıtyn» órkenıettik ustanym ekeni sózsiz. Alaıda, joǵaryda atap ketkenimizdeı, markstik formaııalyq prınıpterdi teriske shyǵaratyn eýropalyq ǵalymdardyń órkenıettik ustanymdarynyń bári qazaq tarıhyna qolaıly der bolsaq, qatty shatasar edik. Alysqa barmaı-aq, ózimizge kórshi Reseıdiń HVIII ǵasyrda ómir súrgen oıshyly S.Desnıkııdiń órkenıettik satylaryn qazaq halqynyń damýyna «ólshep» kórelik. Ol adamzat órkenıeti damýyn tórt satymen belgileýdi usyndy ǵoı. Atap aıtar bolsaq, olar: jabaıylyq, baqtashylyq, dıqanshylyq, saýda-sattyq. Jalpylama turǵydan qaraǵanda mundaı ustanym negizsiz emes. Alaıda, qazaqtyń dástúrli órkenıetinde bárimiz biletindeı, baqtashylyqtyń da, dıqanshylyqtyń da, saýda-sattyqtyń da ártúrli elementteri men belgileri aralas kezdesedi. Bul – bizdegi dástúrli órkenıettiń ózindik erekshelikteri.
Qazaq órkenıetin zertteýdegi osyndaı qıynshylyqtar qazaq zertteýshilerin de osy turǵyda ártúrli pikirler aıtýǵa ıtermeledi. Naqtyraq aıtar bolsaq, joǵaryda kórsetkenimizdeı,olardyń eńbekterinde dástúrli qazaq órkenıeti birde Dalalyq órkenıet dep atalsa, al taǵy birde nomadtyq, ıaǵnı kóshpeliler órkenıeti dep jazylyp júr. Ony attyly kóshpeliler órkenıeti, ıslam órkenıeti, eýroazııalyq órkenıet, erte túrki órkenıeti nemese jalpylama túrde qazaq órkenıeti dep jazyp júrgender de bar. Bul máseleniń basy áli ashyla qoımaǵandyqtan biz de, ony ázirshe dástúrli qazaq túrkileriniń órkenıeti degen kópshilikke de, ǵylymǵa da túsiniktileý termınmen almastyryp otyrmyz. Árıne, munyń ózi ǵylymı turǵydan zertteı túsýdi qajetsinetin, naqty izdenister men tolyqtyrý barysynda aıqyndalatyn mańyzdy másele.
Degenmen de, kóshpelilik órkenıetin dástúrli órkenıettiń quramdas bóligi retinde moıyndamaý ǵylymda óreskel qatelikterge uryndyratynyn umytpaýymyz kerek. Kezinde tarıhshy E. Bekmahanovqa qarsy shyqqan S.Tolybekov kóshpelilerdiń «eshqashan da bir ortalyqqa baǵynǵan memleket qura almaıtynyn», ıaǵnı Kenesarynyń da mundaı memleket qura almaǵanyn alǵa tartqan edi. Oǵan qarsy daýlasqan tarıhshy A.Núsipbekov bul pikirdiń qısynsyzdyǵyn Shyńǵyshan qurǵan ımperııany alǵa tartý arqyly joqqa shyǵarǵan bolatyn. Desek te, kúni búginge deıin kóshpeliler qoǵamyn syńarjaq baǵalaıtyn kózqarastarǵa tyıym bolmaı otyrǵany ókintedi, jáne týǵan halqy kóshpeliler qoǵamynan búgingi órkenıetke kelgen elder tarıhshylarynyń osy baǵytta tııanaqty zertteýler júrgizýin qajet etedi.
Sonymen aıtylǵandardy qoryta túser bolsaq, búgingi ǵylymda Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy tarıhı, rýhanı jáne mádenı qundylyqtardyń negizderin qalaǵan kóshpeliler qoǵamy jasaǵan dástúrli órkenıetin jan-jaqty jáne naqty zerttemeı búgingi qazaq jáne t.b. túrki halyqtarynyń basqalarmen etno-áleýmettik assımılıaııasynyń sebepteri men sıpatyn, ártúrli mádenıetter men dástúrli dúnıetanymdar sıntezin, árqashan táýelsizdikke umtylǵan órkenıettik etno-saıası qurylymdardyń, ıaǵnı memlekettilik tarıhynyń evolıýııalyq erekshelikterin ǵylymı negizde paıymdaý múmkin emes.
Talas Omarbekov,
tarıh ǵylymdarynyń
doktory,
Gúlnár Habıjanova,
tarıh ǵylymdarynyń
doktory,
"Túrkistan" gazeti
