جۇمابەك تاشەنوۆ قىزمەتكە ارالاسقان كەزقۇدايسىزدار قۇرعان قىزىل يمپەريانى وتىز جىلداي ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەگەن مۇرتتى كوسەمنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شاعىەدى. پەندە بىتكەننىڭ ءبارى اسىرەساق، قوسۇرەي تارتقان كەزەڭ بولاتىن. وسىناۋ قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن امان-ەسەن وتكەن ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ «ءسوز جوق سونىڭ ىزدەرى» اڭگىمەسىندە سول قوسۇرەي زاماندى بىلايشا سيپاتتايدى:
«…قانىن ىشكە تارتىپ، سۇرلانىپ العان ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى دە:
– جانتاس اسىلبەكوۆ، ءجۇرىڭىز!– دەپ ەسىكتى نۇسقادى. «حالىق جاۋى» دەگەن سۇمدىق سوزبەن كەلىپ تۇرعان ەكى جىگىتكە قاراپ تۇرىپ، ءوز حالقىنىڭ دوسى قانداي بولاتىنىن بىلمەي قالۋعا دا بولاتىن ەدى. سۇر كيىنگەن، قانىن ىشكە تارتىپ العان سىرىڭكە سۇردىڭ ەكەۋى دە ىسقىرىنىپ تۇر… كوزدەرى قىدىرا جورتىپ، ءبارىمىزدى دە ءبىر-ءبىر ءتىنتىپ شىقتى: ءبىرىنىڭ كوزى قارا تىشقانداي تىمىسكىلەنىپ كەلىپ، مەنىڭ كوك الا گالستۋگىمە قادالعاندا، مەن موينىما قىل-بۇعاۋ تۇسكەندەي بۋلىعىپ كەتتىم. بەزەۋ بەتتىڭ ەكى قۇلاعى دا بۇرىسىڭكىرەپ، الدەنەنى تىڭداي قالعان ءبورىنىڭ قۇلاعىنا ۇقساپ، العا قاراي قالقيا قالىپتى. ول ماعان وسى ۇيدەگى بارلىق جاننىڭ قالاي دەم العانىنا دەيىن ەستىپ تۇرعان سياقتاندى» (1).
مىنە، وسىنداي قالتىراۋىق زاماندا جۇمابەك احمەتۇلى قىزمەتكە ارالاستى. ول قازاقتى قىناداي قىرعان اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىندى كوردى، اۋداننان وبلىسقا قىزمەتكە كوتەرىلگەنىندە سۇم سوعىس باستالىپ، تىلداعى حالىقتىڭ اتقان تاڭنان باتقان كۇنگە دەيىن سوزىلار اۋىر ەڭبەگىن بىرگە ءبولىستى. ەشبىر ۇلتتى، حالىقتى الالامادى. ادامزاتتىڭ ءبارىن دە باۋىرىم دەپ ءسۇيدى. بىراق اۋەلى قازاق بولىپ تۋعان سوڭ قازاق دەسە، شىعاردا عانا جانى باسقا ەدى. سوندىقتان ەڭ اۋەلى ەل بايلىعى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى وتارشىلداردىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قورعاشتاپ باقتى. تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانىنان باستالعان جەر ماسەلەسىندەگى قيتۇرقى ساياساتقا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ازۋى كەرەقارىس كسرو باسشىلارىمەن ايقاستى. بيىك مانساپتان ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويعانى ءۇشىن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋىنا ءبىر-اق قادام قالعاندا قىزمەتىنەن الىنىپ، شىمكەنت وبلىسىنا قۋىلدى. بۇدان كەيىن دە كەڭەستىك جۇيە تاراپىنان جاسالعان قياناتتار از بولعان جوق. بىراق مۇنىڭ ءبىر دە ءبىرى تۋا ءبىتتى قايسار جاندى مۇقاتا دا، مويىتا دا المادى…
1. تاشەنوۆ – ەرلىگى ەلەنبەگەن حالىق قاھارمانى
تاريح دەگەن – شەجىرە. ۋاقىت دەگەن الىپ بار.
سول الىپ ۋاقىت اركىمدى ءوز ورنىنا قويادى.
كىمنىڭ كىم ەكەنى سوندا ايقىندالادى.
ج.تاشەنوۆ.
جۇمابەك تاشەنوۆ كىم ەدى؟ ونىڭ ەنتسيكلوپەديالار مەن انىقتاما-لىقتارداعى رەسمي ءومىربايانى مىناداي:
«تاشەنوۆ جۇمابەك احمەتۇلى (20.3.1915, اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانى باباتاي اۋىلى – 18.11.1986, شىمكەنت قالاسى) – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1962). اقمولا قۇرىلىس تەحنيكۋمىن (1932), كوكپ وك جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىن (1955) بىتىرگەن. 1934–1939 جىلدارى بەينەتقور اۋدانى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، اۋدان جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1939 – 1943 جىلدارى اقمولا وبلىسى جەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1944 – 1947 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، مال شارۋاشى-لىعى بولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1947 – 1948 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، توراعاسى (1948 – 1952) بولدى. 1952 – 1955 جىلدارى اقتوبە وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى، 1955 –1960 جىلدارى قازاق كسر-ءى جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى، 1960 – 1961 جىلدارى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
وسى قىزمەتتە جۇرگەندە ن. س. حرۋششەۆكە قارسى شىعىپ، قىزمەتى تومەندەتىلىپ، 1961–1975 جىلدارى شىمكەنت (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1975 جىلى وداقتىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەرلىككە شىقتى. «لەنين»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە “قاراكول” عىلىمي-زەرتحانالىق ينستيتۋتىندا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تالداۋ-ەسەپتەۋ ورتالىعىندا قىزمەت اتقاردى. 14 جىل وسى وبلىستا ەڭبەك ەتىپ، ايگىلى جەلتوقسانعا ءبىر-اق اي قالعاندا، 1986 جىلى 18 قاراشادا ومىردەن وزادى. سۇيەگى شىمكەنت قالاسىندا جەرلەنگەن.» (2)
باسقا زەرتتەۋلەر مەن تانىمدىق ماقالالارداعى ءومىرباياندارى (3) دا وسىنىڭ توڭىرەگىندە. بىزدىڭشە، جۇمابەك احمەتۇلى – كەڭەس يمپەرياسى تۇسىنداعى بارشا ۇلتتى جويىپ، ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعان كسرو يدەولوگتارى مەن جەكەلەگەن ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشى جانكەشتىلەردىڭ اراسىنداعى مىلتىقسىز مايداننىڭ قاھارمانى. بۇعان قانداي دالەل بار؟ مۇنداي دالەلدەر شاش ەتەكتەن. ءبىر-اق مىسال. ەگەر ول ۇلتتىق مۇددەنى ەمەس، ءوسۋدى عانا ويلاسا، 1960–1961 جىلدارى قازاق كسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرىپ، ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋىنا ءبىر-اق قادام قالعاندا قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن رەسەيگە قوسۋ تۋرالى ن.س.حرۋششەۆ باستاعان ماسكەۋدىڭ ۇسىنىسىنا قارسى شىقپاس ەدى. حرۋششەۆ دەگەن – ستالين ولگەن سوڭ ل. پ. بەريا، ن. ا. بۋلگانين، ۆ. م. مولوتوۆ، ل. م. كاگانوۆيچ جانە گ. م. مالەنكوۆ سياقتى ارقايسىسى ءبىر-ءبىر مەملەكەتتى باسقارۋعا دايار تۇرعان وتە ازۋلى قانشاما قارسىلاسىن جولىنان ىسىرىپ، بيلىك باسىنا كەلگەن اككى ساياساتكەر ەدى. ول ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش باستاعان بارشا كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ باسشىلارىنا قىر كورسەتىپ، الەمدەگى ەڭ بيىك ساياسي مىنبەرلەردىڭ بىرىنەن اياعىنداعى توپىلايىن شەشىپ الىپ، مىنبەردى توقپاقتاۋىمەن ءارى بۇكىل ەلگە جۇگەرىنى قاپتاتۋىمەن ەستە قالعان باسشى بولاتىن. ج.تاشەنوۆ ءوزىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى دەگەن قىزمەتىنەن ايىرىلىپ، بۇكىل كارەراسىنا بالتا شابىلاتىنىن، ءتىپتى ومىرىنە قاۋىپ تونەتىنىن بىلە تۇرا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن وسىنداي ازۋى كەرەقارىس باسشىعا قارسى شىقتى. باسقا «ەلاعالارىنىڭ» ءبارى ءبىر اۋىزدان «گەنسەكتىڭ» ايتقانىنا كونىپ، ءلابباي تاقسىرلاپ تۇرعاندا جۇمابەك احمەتۇلى ەگەر ءوزى قاسارىسا قارسى تۇرماسا، قازاق جەرىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلارىن ءبىلدى. ءسويتىپ ول قىزمەتىنەن الىندى، بىراق سولتۇستىكتەگى 5 وبلىس رەسەيگە قوسىلماي، قازاقستان قۇرامىندا قالدى… ەگەر وسى 5 وبلىس رەسەي فەدەراتسياسىنا ءوتىپ كەتكەندە قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنا اينالعان استانا جات قولىندا قالار ەدى.
سوندىقتان قازىرگىدەي تاۋەلسىز ەل اتانىپ، ەشكىمگە جالتاقتاماي كۇن كەشەر شاققا جەتكەندە جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ حالىق ءۇشىن جاساعان بارلىق ەرلىكتەرىن ەسكەرىپ، الداعى 2015 جىلى ونىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمىندە لايىقتى اتاپ وتىلسە، ج.تاشەنوۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرارداي ناقتى قادامدار جاسالسا، مىلتىقسىز مايداننىڭ سايىپقىران ساردارىنىڭ ەلەنبەي قالعان ەرلىگىنىڭ وتەۋى قايتار ەدى. ءارى وسىنداي ناعىز پاتريوتتىق ءىس-شارالاردىڭ وتان ءۇشىن، جەر ءۇشىن جانىن قيۋعا باقۇل بولاشاق پاتريوتتىق ەرلىكتەرگە جول اشارىنا كامىل سەنەمىز.
2. قازاق جەرىن قىزعىشتاي قورىعان تۇلعا
اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس…
كول قورىعان سەن ەدىڭ،
سەن دە ايىرىلدىڭ كولىڭنەن…
ەل قورىعان مەن ەدىم،
مەن دە ايىرىلدىم ەلىمنەن…
ماحامبەت.
حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى ماسكەۋدىڭ ۇيعارۋىمەن قازاقستاننىڭ قۇرامىنان قاراقالپاق اكسر-ءى الىنىپ، وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا قوسىلعانى ءمالىم. وسى كەزدە قاراقالپاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ وزبەكتەن گورى قازاققا جاقىندىعى، حالىقتىڭ ماقسات-مۇددەسى، قاراقالپاق زيالىلارىنىڭ جوعارىعا بىرنەشە رەت جازعان حاتتارى، ونداعى تالاپ-تىلەكتەر مۇلدەم ەسكەرىلمەدى. قازاقستاننىڭ جەرى ونسىز دا كولەمدى، باسقارۋ قيىنعا سوعادى دەگەن سىلتاۋ ايتىلدى. وسى ازداي 50–60-جىلدارى ورتالىق باسشىلىقتىڭ مۇددەسىنە ساي قازاقستاننىڭ جەرىن تاعى دا بولشەكتەۋ ارەكەتى باستالدى. مىنە، ءدال وسى كەزدە قاراقان باسىنىڭ قامىنان گورى ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويا بىلەتىن جۇمابەك احمەتۇلى سىندى شىنشىل قايراتكەر بۇل ساياساتقا بىرنەشە رەت قاسارىسا قارسى تۇردى. مىسالى، ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك بەس وبلىستى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتالى اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى. قازاقستان جەرىندە يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. ءجا، ەندى وسىنى رەت-رەتىمەن باياندايىق.
ءبىرىنشىسى، 1954-1956 جىلدارى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق، ماقتاارال اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسىلىق.قازاقستان-وزبەكستان شەكاراسى 1924-1925 جىلدارى مەجەلەنگەن سوڭ وسى ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى 20-50-جىلدارى 5-6 رەت كوتەرىلىپ، سونشا كوميسسيا جۇمىس ىستەپتى. بىرىنە وزبەكتەر ريزا بولماسا، كەلەسىسىنە قازاقتار كەلىسپەگەن. ءۇشىنشىسىن ماسكەۋ بەكىتپەگەن. ءۇش تاراپتىڭ مۇددەسى ءبىر ارناعا قۇيىلماعان. وزبەكتەردىڭ نەگىزدەمەسىندە، بۇل اۋداندارعا قازاقتار تاشكەنت ارقىلى وتەتىندىگى ايتىلىپ (قازىردىڭ وزىندە شىمكەنت-ساراعاش تاسجولىنان تاشكەنت قالاسى 20 شاقىرىم جەردە عانا، ال كەيبىر تۇستاردا جول شەكارادان 5-10 شاقىرىم جەردەن وتەدى – اۆتور), ونىڭ ۇستىنە ماقتا مول شىعاتىن اۋدانداردىڭ باسشىلىعىن ءبىر قولعا بەرىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن باسقارۋدى قولايلى ەتۋ كەرەك دەپ كورسەتىلدى. ءسويتىپ بۇكىل كسرو-نىڭ تۇرالاعان ەكونوميكاسىن كوتەرۋدى جەلەۋ ەتكەن الا تاقيالى اعايىندار وڭتۇستىك اۋدانداردى وزبەكستانعا قوسىپ، ءوز جەرلەرىن كەڭەيتە بەرۋدى كوزدەدى. ال قازاقتار بولسا، بۇل ەجەلدەن وزدەرىنىڭ اتامەكەنى ەكەنىن العا تارتىپ، ول جەرلەردىڭ قازاقستانعا دا كەرەكتىگىن دالەلدەپ باقتى. مىنە، وسى كەزدە قازاق كسر-ءى جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ توراعالىعىمەن (مۇشەلەرى: م.بەيسەباەۆ، س. داۋلەنوۆ، ح. ارىستانبەكوۆ، ا.موروزوۆ، ۆ.گولوسوۆ، ۆ. شەرەمەتەۆ) ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلادى. ول كوميسسيا: “وزبەك سسر-ىنە ماقتارال اۋدانىنىڭ كەيبىر بولىكتەرىن بەرۋگە كەلىسەمىز، ال ۇكىمەتتىڭ بوستاندىق اۋدانىن بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن نەگىزسىز دەپ سانايمىز” دەگەن شەشىم شىعارادى. كوميسسيا شەشىمى 1955 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.برەجنەۆكە جىبەرىلەدى. ل.برەجنەۆ باسقارعان ورتالىق كوميتەت: “بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلمەسىن” دەگەن قاۋلى قابىلدايدى(4). ءسويتىپ سول جولى ماسكەۋ مەن وزبەكستاننىڭ بىرلەسكەن قيتۇرقى ارەكەتىنىڭ جولى كەسىلەدى.
الايدا، قادالعان جەرىنەن قان الاتىن وزبەك باسشىلارى بۇعان توقتاي قويمايدى. ولار ۇزاق ۋاقىت بويى ماسكەۋدەگى باسشىلاردىڭ باسىن شىر اينالدىرىپ، 1956 جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانى مەن كيروۆ اۋدانىنىڭ تيميريازەۆ اتىنداعى سوۆحوزىن وزبەك كسر-ىنىڭ قۇرامىنا قوسىپ الادى. بۇعان وزبەكستان باسشىسى نيازوۆتىڭ ءوندىرىس اكادەمياسىندا حرۋششەۆپەن بىرگە وقىعانى، وزبەك كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ناسرەددينوۆانىڭ بال تىلگە سالىپ، حرۋششەۆتىڭ كوڭىلىن تاپقانى، ال قازاق باسشىلارىنىڭ ورتاق پىكىردە بولماعانى، ت.ب. جايتتار از اسەر ەتپەسە كەرەك. كەيىن وزبەكتەر وسى تاسىلمەن ماقتارال اۋدانىن، تۇركىستان، باعىس اۋىلدارىن يەمدەنىپ كەتەدى. ال قازاق باسشىلارى بۇل ماسەلەدە سالعىرتتىق ىستەپ، ءتىپتى كەيبىرى قۋ قۇلقىنى ءۇشىن الا تاقيالى اعايىندارعا جاقتاسادى.
ءسويتىپ، كيروۆ اۋدانىنىڭ شىمقورعان، ارناساي، امانگەلدى اتىنداعى، يليچ اتىنداعى، قىزىلقۇم، «يزۆەستيا» سوۆحوزدارى بەرىلىسىمەن فاريش اۋدانىنىڭ قاراماعىنا جاتقىزىلدى. ەڭبەكشىلەردىڭ قايسارلىقپەن سۇراۋىنان جانە ادىلەتتى تالابىنان كەيىن 1971 جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانى قازاقستانعا قايتادان قايتارىلدى، بىراق ولاردىڭ التى سوۆحوز جانە جەتى اۋدانىنداعى كولەمدى بولىگى – جالپى بەرىلگەن جەردىڭ تورتتەن ءۇشى وزبەكستاندا قالدى (5).
ەكىنشىسى، جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە قوسىلۋدان امان الىپ قالۋى. 1953 جىلى 5 ناۋرىزدا كسرو-نى 31 جىلداي باسقارعان ي.ۆ.ءستاليننىڭ قايتىس بولعانى ءمالىم. ونىڭ ورنىنا گ. م. مالەنكو́ۆ(1902 – 1988) كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى (1953 — 1955). شىن مانىندە ول كەڭەس مەملەكەتىنە 1953 جىلدىڭ ناۋرىز-قىركۇيەك ايلارىندا عانا باسشىلىق جاسايدى. ويتكەنى 1953 جىلعى 7 قىركۇيەكتە ن.س.حرۋششەۆ(1894–1971) كسرو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانادى. ونىڭ جەكە باسقا تابىنۋعا قارسى وڭدى ارەكەتتەرگە بارعانى، عارىشتى يگەرۋدە نەداۋىر تابىستارعا قول جەتكىزگەنى، ول بيلىك قۇرعان زاماننىڭ «جىلىمىق» دەپ اتالعانى ءمالىم.
وسى حرۋششەۆ باسقارعان كسرو كوممۋنيستەرى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىكتەگى 5 وبلىسىن (اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان) بىرىكتىرىپ، «تىڭ ولكەسى» دەگەن ايماق قۇرىپ، ورتالىعىنا اقمولانى (تسەلينوگراد) بەلگىلەپ، ونى رەسەيگە قوسۋدى جوسپارلايدى. ولكەنىڭ باسشىلىعىنا ورتالىقتان ت.ي. سوكولوۆ دەگەن ءوز ادامىن جىبەرەدى. ول الگى اتالعان تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋعا بەيىمدەپ، قازاقستان باسشىلىعىنا باعىنۋدان باس تارتا باستايدى. مۇنى سەزگەن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ج. تاشەنوۆ 1960 جىلى كۇزدە تسەلينوگرادقا شۇعىل تۇردە ۇشىپ كەلىپ، ماسەلەنى دەرەۋ شەشەدى. ول رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ كوميتەتىنە كەلەسى جىلدىڭ بيۋدجەتىنە قاجەت مالىمەتتەردى ادەيى بەرمەي، باسسىزدىق جاساعانى ءۇشىن سوكولوۆتى قىزمەتىنەن بوساتىپ، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە قازاقستاننان قۋىپ جىبەرەتىنىن جانە تىڭ ولكەسى ەشقاشان رەسەيگە بەرىلمەيتىنىن قاداپ تۇرىپ ايتادى.
الماتىدا ۇكىمەت ماجىلىسىندە كەلەسى جىلدىڭ حالىق شارۋاشىلىق جوسپارى قارالىپ جاتقاندا مىنبەگە كوتەرىلگەن تىڭ ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ا.ي. كوزلوۆ: «جۇمابەك احمەتۇلى! ءبىز سىزدەردەن ەشتەڭە سۇرامايمىز، تەك ماسكەۋدىڭ بەرگەنىنە تيمەسەڭىزدەر بولعانى»،– دەپ قىر كورسەتەدى. مۇنداي اشىقتان اشىق استامسۋعا توزبەگەن ج.تاشەنوۆ ونى بىلايشا تارتىپكە سالادى: «تىڭ ولكەسى قازاقستاننىڭ قۇرامىندا، ال قازاقستاندى ونىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەن ۇكىمەتى باسقارادى. ءسىز – سول پارتيانىڭ مۇشەسىسىز. مىناداي قىڭىر مىنەزدى قويماساڭىز، پارتيادان شىعارىپ، ورنىڭىزدان الامىز. سودان كەيىن باراتىن جەرىڭىزگە بارىپ، ارىزىڭىزدى ايتا بەرىڭىز…». الدىندا عانا ن.حرۋششەۆتىڭ قىرىنا ىلىگىپ، قىزمەتىنەن تومەندەتىلىپ ماسكەۋدەن قازاقستانعا جىبەرىلگەن ا. كوزلوۆ زارەسى ۇشىپ، تابان استىندا كەشىرىم سۇرايدى. حالىق، ەل نامىسىن قارا باسىنىڭ قامىنان بيىك قويعان ج. تاشەنوۆ ن.س.حرۋششەۆتىڭ جىبەرگەن كەۋدەمسوق ادامدارىن وسىلايشا تاۋبەسىنە ءتۇسىرىپ، قازاقستانننىڭ بەس وبلىسىنىڭ بەرىلمەيتىنىن اشىق تۇردە مالىمدەگەن (6).
مىنا فاكتىگە نازار اۋدارايىقشى: ەگەر ج.تاشەنوۆ كەزىندە ورتالىققا تويتارىس جاساپ، سارىارقانىڭ بەس وبلىسىن ساقتاپ قالماعاندا، 565, 4 مىڭ شارشى شاقىرىم نەمەسە رەسپۋبليكامىزدىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ قالعانداي ەكەنبىز. ال سول بەس وبلىستىڭ قازىرگى اۋماعىندا 1999 جىلعى ساناق بويىنشا 3, 7 ميلليونعا جۋىق ادام تۇرىپ جاتىر ەكەن(7).
ماسكەۋدە ن.س.حرۋششەۆتىڭ ارەكەتىنە قالاي تويتارىس بەرگەنىن جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ ء وزى (1986 جىلى «وقجەتپەس» شيپاجايىندا ەمدەلىپ جاتقاندا قىزمەتتەس ءىنىسى م. ەلەۋسىزوۆتىڭ ساۋالىنا وراي ايتقانى) بىلايشا باياندايدى: «…كەشكى ساعات ون كەزىندە مەنىڭ بولمەمە د.ا.قوناەۆ (سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى) تەلەفون شالىپ، ن.س.حرۋششەۆتىڭ ەكەۋمىزدى شاقىرىپ جاتقانىن ايتتى. بۇرىن كەزدەسكەنىمىزدە جىلى شىراي كورسەتەتىن ماسكەۋلىك باستىق جۇزىنەن بۇل جولى قاتاڭدىق بايقالدى. ءسوزىن باستاعاننان-اق: «كەڭەس وداعىنداعى ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ جان-جاقتى دارەجەگە جەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى كەڭەس ۇكىمەتى مەن ۇلى پارتيامىزدىڭ كورەگەندىك ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەكەندىگىن كوپشىلىك بىلسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن سوعان دۇرىس ءمان بەرمەيتىندەر دە جوق ەمەس، – دەپ ءسوزىن ءبىر ءتۇيدى. سوڭعى كەزدە ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى ءسوز بولعاندا، بۇل رەسپۋبليكانىڭ العا دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ءتۇرلى سەبەپتەر بار ەكەندىگى ايتىلىپ وتىرادى. سولاردىڭ ەڭ باستىسى – رەسپۋبليكانى باسقارىپ وتىرعان كادرلاردىڭ قازىرگى تالاپقا ساي كەلمەي وتىرعاندىعى جانە وزگە رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا جەر اۋماعىنىڭ وتە كەڭدىگى، ال ءوندىرىس سالالارىنىڭ وتە كوپتىگى دەر ەدىم، – دەپ تاعى ءتۇيدى… ساياسي بيۋروداعى كەلىسىم بويىنشا وسى كەدەرگىنى دە تەز ارادا شەشپەيىنشە رەسپۋبليكا العا جىلجي المايدى. كادر ماسەلەسىن كەيىنىرەك قاراۋعا ءتيىسپىز، قازىر كەزەكتەگى جانە جەدەل شەشەتىن ماسەلە – رەسپۋبليكانىڭ جەر كولەمى جايىندا بولىپ وتىر. جولداس قوناەۆپەن جانە وبلىس باسشىلارىمەن پىكىر الىسقانبىز. بۇل پىكىرىمىزدى ولار نەگىزىنەن قولدادى. جۇمابەك احمەتوۆيچ، ەندى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلىپ شاقىرىپ وتىرمىن» – دەدى.
مايموڭكەنى بىلمەيتىن باسىم: «نيكيتا سەرگەەۆيچ، مەن بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنىڭ وزىنە قارسىمىن»، – دەدىم. مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىسىمەن-اق باستىقتىڭ بەتى قىزارىپ، كوزى الارىپ، تۇتىعىپ، ماعان جالتاق-جالتاق قاراپ تۇرىپ قالدى. سالدەن كەيىن: «ساياسي بيۋرونىڭ كەلىسىمىنە قارسى شىعاتىن سەن ءوزىڭ كىمسىڭ، ءبىز ساعان سەنىم ءبىلدىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا دەيىن كوتەردىك، ال سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ مىناۋ. ءارى-بەرىدەسىن بۇل ماسەلەنى سەندەرسىز-اق شەشەمىز. كەڭەس ەلى – ءبىر مەملەكەت، قاي جەردى قاي رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگىنە بەرۋ – كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەركى. بۇل جاي پىكىر الىسۋ ەدى»، – دەپ رەڭىنەن اشۋىنىڭ قايتقانى ءبىلىندى. سونىسىن پايدالانىپ مەن حالقىمىزدىڭ «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، پىكىرىمدى جاعاستىردىم. «نيكيتا سەرگەەۆيچ، – دەدىم، – ەگەر جوعارعى كەڭەس ءار رەسپۋبليكانىڭ جەرلەرىن جەرگىلىكتى ورگاندارسىز شەشە بەرەتىن بولسا، كسرو-نىڭ جانە ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جويۋ كەرەك قوي. ال ول كونستيتۋتسيالاردىڭ باپتارىندا ءار ۇلت رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاريحي جەرىنە، ونداعى بايلىعىنا ءوز مەنشىگىم دەپ پايدالانۋعا قۇقى بار. ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ، ەشبىر ورگاننىڭ قۇقى جوق…ەگەر بۇل زاڭدارمەن ساناسپايتىن جاعداي تۋسا، وندا ءبىز حالىقارالىق زاڭدى مەكەمەلەرگە دەيىن شاعىم بەرۋدەن تايمايمىز، ونداي قۇقىعىمىز بار»، – دەدىم»… حرۋششەۆ قوناەۆقا قاراپ: «بۇل اڭگىمە وسىمەن اياقتالسىن،–دەدى.– ورىستاردىڭ «كەشكى ويدان تاڭعى تاعىلىم ارتىق» دەيتىن ناقىل ءسوزى بار، ەرتەڭگى جينالىسقا دايىندالايىق…» – دەپ، تۇرا جونەلدى، سوڭىنان ءبىز دە شىقتىق» (8).
بۇل – وسىدان كەيىنگى ءوزارا پىكىرلەسۋدە د.قوناەۆقا «…ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي قيامەتكە بولسا دا دايىنمىن» دەگەن ج.تاشەنوۆتەي ءپرينتسيپشىل، ۇلتشىل، ادىلەتشىل تۇلعانىڭ جۇرەك جۇتقان ەرلىگى ەدى. وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا قازاقستان باسشىلىعى مەن ونىڭ حالقىنىڭ پىكىرىمەن ن. حرۋششەۆ تا ساناسۋعا ءماجبۇر بولىپ، العاشقى رايىنان قايتادى. بىراق كوپ ۇزاماي 44 جاسار جالىنداپ تۇرعان ازاماتتى سول د.قوناەۆ ارقىلى قىزمەتىنەن بوساتىپ، جارتى جىلداي قىزمەتسىز قالدىرىپ، اقىرى شىمكەنت وبلاتكومى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سىرعىتادى.
3. ۇلتتىق نامىستىڭ شارقايراعى
جۇمەكەڭنىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، ونىڭ تاريحي تۇلعاسىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ جولىندا تەر توگىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس. سولاردىڭ اراسىنان تاريحشى-عالىمدار كارىشال اسان اتانىڭ «شىنجىرداعى جولبارىس»، سەيىتقالي دۇيسەن مەن قانات ەڭسەنوۆتىڭ «جۇمابەك تاشەنوۆ» زەرتتەۋ كىتاپتارىن جانە «جۇمابەك تاشەنوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر» جيناعىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى. بۇل ەڭبەكتەردە جۇمەكەڭدى جاقسى بىلەتىن، ىستەرى مەن ارەكەتتەرىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ارىپتەستەرى، جولداستارى جانە سول كەزدەگى جاس دوستارى اكادەميكتەر س.قيراباەۆتىڭ، ح.ارىستانبەكوۆتىڭ، جازۋشى س.ادامبەكوۆتىڭ، پروفەسسورلار س.كەنجەباەۆتىڭ، ع.ساعىمباەۆتىڭ، گەنەرال س.نۇرماعانبەتوۆتىڭ، ت.ب. ەستەلىكتەرى جانە ءبىر توپ ءجۋرناليستىڭ تانىمدىق، تاعىلىمدىق ماقالالارى كەلتىرىلگەن. وسىنىڭ بارىمەن تانىسساڭىز، ج.تاشەنوۆتىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىنداعى كۇرەسىنەن باسقا قازاق قوعامىن وركەندەتۋ مەن ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋ، ابىرويىن اسقاقتاتۋ جولىنداعى ايرىقشا ەڭبەگى مەن جانكەشتى قىزمەتىنە كۋا بولاسىز. تومەندە سولاردىڭ ءبىر پاراسىن كەلتىرەيىك:
ءبىرىنشىسى، ج.تاشەنوۆ قازاق كسر جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە سايلانعان سوڭ-اق الماتىنىڭ ەڭ ۇلكەن داڭعىلىن ابايدىڭ اتىمەن اتاۋدى جانە كوشەنىڭ ەڭ تورىنە اقىننىڭ الىپ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋدى ۇسىنعانى. تۇعىرلى تۇلعانىڭ اعايىن ءىنىسى، فيلولوگ، پولكوۆنيك ۇلىقپان باشەن:«…جۇمەكەڭنىڭ ۇيىنە بارا قالسام، ادەبيەتكە قاتىستى سۇراقتاردى ماعان كوپ قوياتىن.ء وزى ادەبيەتكە وتە جاقىن ەدى. اقىن-جازۋشىلاردىڭ، اسىرەسە، ابايدىڭ شىعارمالارىن جاقسى بىلەتىن. حالىق اۋىز ادەبيەتىن، داستانداردى جاقسى كورەتىن. ءتىپتى «ەڭلىك-كەبەك» داستانىن جاتقا ايتاتىن»،– دەيدى(9). ادەبيەتكە، قازاقتىڭ باس اقىنى ابايعا دەگەن قۇشتارلىق پەن قۇرمەت – ج.تاشەنوۆتى باسقا شەنەۋنىكتەردەن ەرەكشەلەپ تۇرعان قاسيەت. قايراتكەردىڭ ىزگىلىككە، ادىلەتكە، يماندىلىققا قۇشتارلىعى دا وسى ادەبيەت ارقىلى قالىپتاسقانى ايان. سوندىقتان ول ابايدى ۇلىقتاۋ ارقىلى ءوز حالقىن دا وركەنيەتكە ءبىر تابان جاقىنداتا تۇسەرىن ءبىلدى. الايدا ول كەزدە ماسەلەنىڭ ءبارى كرەملدە شەشىلگەنى ءمالىم. اقشا جوق دەپ بولماشى شىعىننىڭ ءوزىن قيىنسىنعان ورتالىقتاعى شەنەۋنىكتەرگە ول تبيليسيدە – رۋستاۆەليدىڭ، ماسكەۋدە – گوركيدىڭ، تاشكەنتتە – ءناۋايدىڭ سونداي ەسكەرتكىشتەرى بارىن العا تارتا وتىرىپ، ۇتىمدى سوزبەن بۇلتارتپاستاي دالەل كەلتىرەدى. ماسكەۋدەگىلەر امالسىز مويىنسۇنىپ، ابايدىڭ اتىمەن كوشە اتاۋعا جانە الىپ ەسكەرتكىشىن ورناتۋعا رۇقسات بەرەدى.
ەكىنشىسى، ستاليندىك قىزىل تەرروردان جازىقسىز جاپا شەككەندەردى اقتاۋ كەزىندە ايرىقشا بەلسەندىلىك تانىتۋى. 1956 جىلى 25 اقپانداعى كپسس-ءتىڭ حح سەزىنەن كەيىن جىلىمىقتىڭ باستالعانى ءمالىم. سول كەزدە رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا جۇمابەك احمەتۇلى سايلانىپ، ە.بەكماحانوۆ، ق.مۇحامەتحانوۆ، ح. ەسەنجانوۆ، ز.شاشكين سىندى قازاق عالىمدارى مەن اقىن-جازۋشىلارىن سوزبۇيداعا سالماي، اباقتىدان دەرەۋ شىعارۋدا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرەدى. ونىڭ ورنىندا قىزمەتتە ءوسۋدى عانا ويلاعان اسىرەساق پارتوكراتتاردىڭ ءبىرى بولسا، الدەقانداي زامان بولار دەپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردى اقتاۋعا سونشا قۇلشىنباس ەدى. ال جۇمەكەڭ باستاعان كوميسسيا ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت سىندى حالقىمەن قايتا قاۋىشقان ارىستاردىڭ شىعارمالارىن سول جىلداردا وتە ساپالى ەتىپ شىعارۋعا ايرىقشا كۇش سالادى جانە «الاشورداشىل»، «ۇلتشىل»، دەگەن ايدار تاعىلماعانداردىڭ ءبارىن اقتاۋعا تىرىسادى. ءتىپتى ول كەزدە اتىن اتاۋدىڭ ءوزى زور قاۋىپ سانالاتىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ جەسىرى زىليقاعا الماتىدان باسپانا بەرگىزەدى. «قارلاگقا» كوميسسيامەن بىرگە ءوزى ارنايى بارىپ، تۇتقىنداردى كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن تىڭداپ، كوبىنەسە، «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەمەن» جازىقتى بولعان پاقىرلاردى اقتاۋ ماسەلەسىندە قولدان كەلگەن كومەگىن ايامايدى. جانە بۇل ماسەلەدە كىرشىكسىز ادالدىعىن تاعى دالەلدەپ، «ماعان قارسى «ۇلتشىل» دەپ ايىپ تاعۋعا ۇمتىلعاندارعا تۇكىردىم» دەگەن ەكەن(10) سابازىڭ.
ۇشىنشىدەن، 1958 جىلى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىن ابىرويمەن وتكىزۋگە بارىن سالۋى، بەس بىردەي قازاق ونەرپازىنا ەڭ جوعارى اتاق – “كسرو حالىق ءارتىسى” اتاعىن الىپ بەرۋى. 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن العاشقى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگىندە تەك 24 جاسار ك.بايسەيىتوۆانىڭ عانا “كسرو حالىق ءارتىسى” اتاعىن العانى ءمالىم. سودان 22 جىل وتكەن سوڭ ناتيجە بەس ەسەگە ارتىپ وتىر. بۇل ىستە دە جۇمابەك تاشەنوۆ ۇلكەن قاجىرلىلىق كورسەتكەن. وسىدان كەيىن مۇنشاما ءارتىستىڭ ءبىر مەزگىلدە جوعارى اتاق الۋى قازاق توپىراعىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكەن(11).
تورتىنشىدەن، «قازاق ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتتەرىن جابىلۋدان امان الىپ قالۋى. بۇل تۋرالى ساتيرانىڭ ساردارى سادىقبەك ادامبەكوۆتەن اسىرىپ جازعان ەشكىم جوق شىعار-اۋ، ءسىرا. حح سەزدەن كەيىنگى جىلىمىقتان سوڭ دا «ۇلتشىلدارعا سوققى بەرۋ» جەلەۋىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيگەنى ءمالىم. 1958 جىلى 28 شىلدەدە قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساياسي باعىت-باعدارىنىڭ كوممۋنيستىك يدەولوگياعا ساي كەلمەيتىندىگى، پرولەتاريات مادەنيەتىنە، تالابىنا جات ەكەندىگى، قازاق ۇلتشىلدارىن توڭىرەگىنە توپتاستىرعانى تۋرالى ماسەلە قويىلىپ، گازەتتىڭ جابىلىپ-جابىلماۋى تالقىعا تۇسەدى. بيۋرونىڭ ءوتۋ بارىسىندا قازاقستان باسشىلارى ياكوۆلەۆ، جۋرين باستاعان، ن.ءجاندىلدين، س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ قوستاعان توپتىڭ مىقتاپ ىسكە كىرىسكەنى، «قازاق ادەبيەتىن» تۇقىرتىپ نەمەسە جاۋىپ تاستاعالى كەلىپ وتىرعانى انىق بايقالادى. قارالاۋشىلاردىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل زالدىڭ مىسىن باسادى. سول كەزدە كەزەكتى سويلەۋشى، گازەتتىڭ باس رەداكتورى سىرباي ماۋلەنوۆكە جۇمابەك احمەتۇلى: «تايساقتاماي، باتىل سويلە!» دەپ جىگەر بەرەدى. جۇمابەك احمەت-ۇلىنىڭ الگى ءسوزى س.ماۋلەنوۆتى سەسكەنبەي سويلەۋگە يتەرمەلەپ، قورىتىندى سوزىندە ول بىلاي دەيدى: «قازاق حالقىنىڭ باسىنان شويىنداي قارا بۇلت كەتپەي-اق قويدى. ارال ماڭىندا، بەتپاقدالادا وبا اۋرۋىنا قارسى ستانسا بار. ال الماتىدا «ۇلتشىلداردى» قولدان جاسايتىن «فابريكا» جۇمىس ىستەيدى»، – دەيدى. وسىلايشا ەل اعاسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جاقتاۋشىلارعا دەم بەرىپ، تارازى باسى سولارعا قاراي اۋادى.
الايدا جارامساقتار دا ءبىرىنشى باسشىعا جاعىنىپ باعادى. مىسالى، ساقتاعان بايىشەۆ گازەتتىڭ ۇلتشىلدىعىن 1913 جىلى شىققان «قازاق» گازەتىمەن سالىستىرىپ:«ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ لەبى اڭقىپ تۇر»، – دەپ سوگەدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى قاسىم ءشارىپوۆ: «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جابۋ كەرەك، ال باسقا قازاق ءتىلدى گازەتتەردى اۋدارماعا اينالدىرماسا بولمايدى. ەگەر «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن «كازاح-ستانسكايا پراۆدادان» اۋدارىپ، مەن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قول قويسام، وزىمە ۇلكەن باقىت سانار ەدىم»، – دەيدى.
وسىنشالىق جاعىمپازدىققا جانى تۇرشىككەن ج.تاشەنوۆ: «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن اشقان دا سەن ەمەس، جاباتىن دا سەن ەمەسسىڭ، نە تانتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ!»، – دەپ باسىپ تاستايدى(12). اقىرى بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويۋشىلاردىڭ ساياسي بيۋرونىڭ قالىپتى ءتارتىبىن بەلدەن باسىپ وتىرعانى اشىلىپ قالىپ، «قازاق ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرى جابىلۋدان امان قالادى.
بەسىنشىدەن، مەدەۋ مۇز ايدىنىن سالىپ بىتىرۋگە كۇش سالۋى. كەيىننەن قازاقستاننىڭ ماقتانىشىنا اينالعان بۇل قۇرىلىس كەزىندە سالىنىپ باستالىپ، ءار ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ساقالدى نىسانعا اينالادى. جۇمەكەڭ ءوزىنىڭ ماسكەۋدەگى ارىپتەسى، ءارى تىكەلەي باستىعى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ك.ۆوروشيلوۆتى الماتىعا شاقىرىپ، وعان مەدەۋدىڭ تاماشا تابيعاتىن كورسەتەدى. ونى تىنىقتىرا ءجۇرىپ، بۇلتارتپاستاي دالەلدەردى العا تارتا وتىرىپ، ك.ۆوروشيلوۆتىڭ كومەگىمەن قۇرىلىستى اياقتاۋعا قاراجات ءبولدىرىپتى.
التىنشىدان، حالىق باتىرى ب. مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ بەرۋگە ارەكەتتەنۋى. جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ “برەجنەۆكە حات” ماقالاسىندا ب. مومىشۇلىنا قەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلۋىن سۇراپ 1980 جىلى حات جازىلعانىن، وعان قازاقتىڭ ەڭ اتاقتى دەگەن ءبىراز ادامدارىنىڭ قول قويعانىن جازادى. سوندا عابيت مۇسىرەپوۆ مۇنداي تالپىنىستىڭ جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ تۇسىندا دا جاسالعانىن، ول ك.ۆوروشيلوۆتىڭ ورنىنا ءبىر اي كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعاندا باتىر اتاعىن بەرەتىن كوميسسيانىڭ باسشىسى، مارشال ي.كونەۆتى وزىنە شاقىرىپ، وعان سالماق سالعانىن ايتادى. بىراق ءبىرمويىن مارشال باۋكەڭە باتىر اتاعىن بەرۋگە بۇرىن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعانىن، ەندى سول پىكىرىن وزگەرتپەيتىنىن ايتادى. ب.مومىشۇلى دا ءوز اڭگىمەسىندە ج.تاشەنوۆپەن كەزدەسكەنىن، وسى اڭگىمە قوزعالعانىن راستايدى. وسىلايشا بۇل ماسەلە شەشىلمەسە دە، جۇمەكەڭ باۋكەڭنىڭ “موسكۆا ءۇشىن شايقاس” كىتابىنىڭ يدەولوگيالىق بوگەتتەردى بۇزىپ ءوتىپ، جارىق كورۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى(14).
جەتىنشىدەن، ول قولىندا بيلىك تۇرعاندا قازاقتىڭ بارلىق تالانتتى ونەرپازدارىنا، دارىندى تۇلعالارىنا جاقسىلىق جاساعان. جانە بۇل يگى ىستەرىن جاقسىاتتى كورىنۋدىڭ قامى ەمەس، جۇيەلى ءارى ماقساتتى تۇردە، رياسىز جاساعان. ەڭبەك مايتالماندارى ىبىراي جاقاەۆ پەن جازىلبەك قۋانىشباەۆتىڭ ەڭبەك ەرى اتانۋى دا، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ ەكىنشى رەت ەڭبەك ەرى اتانۋى دا جۇمەكەڭنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن بىتكەن ءىس. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” رومانىنىڭ لەنيندىك سىيلىق الۋىنا دا جۇمەكەڭ كوپ كۇش سالعان دەيدى بىلەتىندەر. كوپ جىلداردان بەرى جايلى قونىسقا قولدارى جەتپەي، اركىمگە تەلمىرىپ، سوزدەرىن وتكىزە الماي جۇرگەن قازاق زيالىلارىنا 120 پاتەرلىك ءۇيدى تولىعىمەن بەرگىزگەن دە جۇمابەك تاشەنوۆ ەدى. ونىڭ وسى ەرلىگىن كونەكوز اقىن-جازۋشىلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتىپ جۇرەدى. “قازاق اۋىلى” اتانعان سول ءۇيدىڭ ءبىر تۇرعىنى، ايگىلى «قان مەن تەردىڭ» اۆتورى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تە “ەگەمەنگە” شىققان ەستەلىگىندە (15) سول ءۇيدى جۇرتقا جۇمەكەڭنىڭ ءوزى تىكەلەي ءبولىپ بەرگەنىن اتاپ تۇرىپ ايتتى.
سەگىزىنشىدەن، ۇلتتىق كادرلاردىڭ وسۋىنە، ولاردىڭ جوعارى ورلەۋىنە دە جۇمەكەڭ قولدان كەلگەن بارلىق جاقسىلىعىن اياماعان. ل. برەجنەۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان ماسكەۋگە كەتەردە ءوز ورنىنا ي.ياكوۆلەۆتى، ەكىنشى حاتشىلىققا ن.ءجۋريندى ۇسىنىپ، ماسكەۋدىڭ كەلىسىمىن الىپ كەلەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق ل.برەجنەۆ ءوزىنىڭ ءىزباسارلارىن قازاقستاندىق ارىپتەستەرىنە تانىستىرا باستايدى. سوندا جوعارعى كەڭەستىڭ باسشىسى جۇمابەك تاشەنوۆ كەيىنگى كەزدەگى بۇكىل جەتىستىكتەردى تىزبەلەي كەلىپ: «اۋدان، وبلىستاردا، ورتالىق اپپاراتتا، مينيسترلىكتەردە ەكىنشى حاتشىعا لايىق قازاق ازاماتتارى از ەمەس. مىناۋ وتىرعان وك-ءنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونىندەگى حاتشىسى فازىل كارىبجانوۆ كىمنەن كەم؟ ول ەكىنشى حاتشىلىققا جاراماي ما؟ سوندىقتان، وسىنداي دايىن تۇرعان كادرلاردى كوزگە ىلمەۋ مەنى تاڭعالدىرادى. مەن مۇنى قازاق كادرلارىنا سەنىمسىزدىك نە كورىنەۋ كوزگە ىلمەگەندىك دەپ تۇسىنەمىن»، – دەپ، ل.برەجنەۆتى قاتتى ساستىرادى (16).
اقىرى جۇمەكەڭ ۇسىنعان فازىل كارىبجانوۆ ەكىنشى حاتشىلىققا بەكيدى. شاھماردان ەسەنوۆتىڭ دارىنىن دا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىپ، قولداۋ كورسەتكەن ج.تاشەنوۆ ەكەن. ونىڭ گەولوگيالىق پارتيا باسشىلىعىنان بىردەن گەولوگيا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، سوڭىنان مينيستر بولۋىنا ىقپال ەتىپتى. ال 1962 جىلى ن. حرۋششەۆ ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەندە وسى ش. ەسەنوۆ ماسكەۋگە بۇكىل قۇجاتتاردى كوتەرىپ بارىپ، ماڭعىستاۋ مۇنايىن قازاقتاردىڭ ءوزى-اق يگەرە الاتىنىن دالەلدەيدى.
توعىزىنشىدان، ول وزىنەن جوعارى مانساپتاعىلارعا ءيىلىپ-بۇگىلمەي، تەرەزەسى تەڭ ادامشا مامىلە جاساعان. 1959 جىلى 1 قازاندا قحر-دىڭ 10 جىلدىق مەرەكەسىنە وراي كسرو باسشىسى ن.س.حرۋششەۆ باستاعان دەلەگاتسيا قىتايعا بارادى. دەلەگاتسيانى قحر باسشىسى ماو تسزە دۋننىڭ ءوزى قارسى الادى. اڭگىمە ۇستىندە ماو تسزە دۋن ن.س.حرۋششەۆتىڭ قىر كورسەتۋىنە قارىمتا رەتىندە: «كەڭەس وداعى ءسوز جوق ۇلى ەل، ال ءبىز ۇلى قىتايمىز»، – دەپتى. ن.س.حرۋششەۆ: «سولايى سولاي عوي، بىراق كوكپ – دۇنەجۇزىلىك كوممۋنيستىك قوزعالىستىڭ اۆانگاردى»، – دەيدى. ماو تسزە دۋن: «بىراق قىتايدا كوممۋنيستەر كسرو-عا قاراعاندا كوپ قوي»، – دەگەندە ن.س.حرۋششەۆ سوزدەن توسىلىپ قالادى. سوندا ج.تاشەنوۆ: «رەۆوليۋتسيانى كەڭەس كوممۋنيستەرى جاسادى ەمەس پە؟ سولاردىڭ تىكەلەي كومەگىمەن قىتاي كوممۋنيستەرى جەڭىسكە جەتتى عوي»، – دەپ تىعىرىقتان جول تابادى. بۇل ۋاجگە قىتاي جاعى جاۋاپ بەرە الماي قالادى. حرۋششەۆ اڭگىمە بىتكەن سوڭ ريزا بولىپ تاشەنوۆكە: «سەن ءوزىڭ ماركسيست ەكەنسىڭ عوي»،– دەپتى. كەلەسى كۇنى كەڭەس دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرمەتىنە قوناقاسى بەرىلەدى. سوندا اراققا تويىپ العان ن.س.حرۋششەۆ ورىنسىز لەپىرەدى. بىرگە بارعان ج.تاشەنوۆ ىڭعايسىزدانىپ حرۋششەۆتى شىنتاعىنان تۇرتەدى. ول ىزعارلانىپ: «تيششە» دەپ قويىپ، لەپىرۋىن جالعاستىرا بەرەدى. مۇنى بايقاپ قالعان ماو تسزە دۋن اۋدارماشىعا الدەنە دەپ اقىرىن ءتىل قاتادى. ىلە اۋدارماشى ج.تاشەنوۆكە قازاقشا سىبىرلاپ: «ءسىز ۇيالماي-اق قويىڭىز»، – دەپتى. وسى جايىتتەن كەيىن ماو تسزە دۋن كەڭەس دەلەگاتسياسىن شىعارىپ سالۋعا كەلمەيدى. قايتار جولدا ن.س.حرۋششەۆ: «ساعان الگى ماو تسزە دۋن كەشە نە دەدى؟»، – دەپ سۇرايدى. سول وقيعاعا زىعىردانى قايناپ كەلە جاتقان ج.تاشەنوۆ: «مىناۋىڭا ايت، كوپ ويلاپ، از سويلەسىن دەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ن.س.حرۋششەۆ قىزاراڭداپ تاشەنوۆكە سۇق ساۋساعىن بەزەيدى(17).
كسرو قارجى ءمينيسترى ب.ف.گاربۋزوۆتى مويىنداتقانى دا وسىعان ۇقساس.ب.ف.گاربۋزوۆ مىنەزى جەڭىل، اۋمالى-توكپەلى، باتۋاسىزدەۋ ادام بولىپتى. بىردە جۇمابەك احمەتۇلى كەلەسى جىلدىڭ بيۋدجەتى تۋرالى سويلەسۋگە بارسا، مينيستر شالقايا جاتىپ: «ۇنەمى سۇرايسىڭدار، اقشا جوق» دەپ جونىمەن سويلەسپەيدى. سوندا جۇمەكەڭ: «البانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مەحمەت شەكۋ كەلسە، دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ەسىك الدىندا قارسى الار ەدىڭ، ال البانيادان 10 ەسە ۇلكەن قازاقستاننىڭ پرەمەر-مينيسترىمەن نەگە دۇرىس سويلەسپەيسىڭ»، – دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. الدىندا عانا البانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كەلىپ-كەتسە كەرەك. سوزدەن ۇتىلعان ماسكەۋ ءمينيسترى كەشىرىم سۇراپ، قويعان ماسەلەسىن ناقتىلى شەشىپ بەرەدى(18).
ونىنشىدان، ج.تاشەنوۆ شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعاندا دا ۇلت ءىسى ءۇشىن قىزمەت ەتە بەرگەن. بىردە تۇركىستان ايماعىنىڭ ماقتاشىلارى ماقتا تازارتۋ زاۋىتىندا سۋ ماقتانى كەپتىرۋگە وتىن تابا الماي قينالىپ جاتقاندا سول اۋدانعا ۋاكىل بولىپ بارعان ج.تاشەنوۆ قاراعاندى وبلىسىنىڭ باسشىلىعىمەن حابارلاسىپ، تيەسىلى 500 تونناعا تاعى 500-ءىن ۇستەمەلەپ، 1 مىڭ توننا كومىردى جەتكىزدىرىپ بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا اۋدان ماقتا دايىنداۋ جوسپارىن 102, 7 پايىز ورىندايدى. سونىمەن قاتار جۇمەكەڭ تۇركىستانداعى ق.ا.ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ جانىندا توپىراقپەن كومىلىپ جاتقان تاس مونشانى قالپىنا كەلتىرىپ، ىسكە جاراتۋعا دا مۇرىندىق بولادى. ايتۋلى كەسەنەدەگى اتاقتى تايقازاننىڭ ورنىنا قايتارىلۋىنا العاش ءو.جانىبەكوۆ كىرىسەدى دە، ج.تاشەنوۆ سونى بارلىق كۇش-قۋاتىن سالا قولدايدى. شەتەلدەن كەسەنەنى كورۋگە اعىلىپ كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن اعىلشىن، قىتاي، تۇرىك، فرانتسۋز تىلدەرىن بىلەتىن قازاق قىز-جىگىتتەرىن الدىرىپ بەرەدى. قالا ىرگەسىندەگى شايتوبەدەن گەولوگتار ەمدىك سۋ تاپقاندا دەرەۋ 50 ورىندىق ەمدەۋ پروفيلاكتورياسىن سالىپ، جول سالدىرىپ، اۆتوبۋس جۇرگىزدىرەدى (19). قويشى ايتەۋىر، ەلىن سۇيگەن قايراتكەر ءۇش-اق رەت كەلگەندە تۇركىستاندى گۇلدەندىرىپ، اباتتاندىرىپ جىبەرەدى (ال وڭتۇستىكتىڭ باسقا اۋداندارىنا، كومەك قولىن سۇراعان جەكەلەگەن ادامدارىنا جاساعان جاقسىلىعى قانشاما!؟). كەسەنەنىڭ جانىنداعى سول شىعىس مونشاسى مەن ايگىلى تايقازاننىڭ قازىرگە دەيىن ورتا عاسىردىڭ ايرىقشا جادىگەرلەرى رەتىندە حالىقتىڭ كوز قۋانىشىنا اينالىپ تۇرعانى ايان.
ءيا، جۇمابەك تاشەنوۆ اسىرەساق، قوسۇرەي زاماندا بيلىككە كەلسە دە، كومپارتيالىق يەرارحيانىڭ بۇرالاڭ باسپالداقتارىمەن كوتەرىلۋدى عانا كوزدەگەن شەنقۇمار باسشى، قارا باسىنىڭ قامىن عانا كۇيتتەگەن كوپ شەنەۋنىكتىڭ ءبىرى بولماي، ۇلتىن سۇيگەن اياۋلى ازامات، ۇلتتىق قاھارمان دەڭگەيىنە كوتەرىلە ءبىلدى. قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ازۋى كەرەقارىس كسرو باسشىلارىمەن قاسارىسا كۇرەسىپ، ايتقانىن ورىنداتا ءبىلدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بيىك مانساپ پەن قاراقان باسىنىڭ، وتباسىنىڭ، اۋلەتىنىڭ، ۇرپاعىنىڭ راحاتىنان باس تارتتى. ەسەسىنە التىنعا دا، اقشاعا دا ساتىپ الا الماس حالقىنىڭ، ەلىنىڭ، ۇرپاعىنىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. سوندىقتان دا ج.تاشەنوۆتەي پاتريوت جاندار قازاق دەگەن ۇلت باردا ماڭگى-باقي جاساي بەرمەك.
جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ەسىمىن
ماڭگى ەستە قالدىرۋ باعىتىنداعى ناقتى ۇسىنىستار:
1) استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا 2010 جىلى «ج.تاشەنوۆتىڭ ازاماتتىق ەرلىگى جانە قازىرگى پاتريوتتىق تاربيە» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكەنى ءمالىم. وسى باسقوسۋدى تۇراقتى، ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىپ تۇرۋ كەرەك.
2) ج. تاشەنوۆ اتىنداعى «پاتريوت» وردەنى تاعايىندالسا. ول ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ازاماتتارعا عانا بەرىلسە.
3) جىل سايىن اۋەلى اۋىل، سوسىن اۋدان، سوسىن قالا، وبلىستىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى اراسىندا پاتريوتتىق تاقىرىپتا ج. تاشەنوۆ اتىنداعى ىرىكتەۋ سايىسى وتكىزىلىپ، ەڭ سوڭىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە قورىتىندىسى ەل تاۋەلسىزدىگى قارساڭىندا جاريالانسا.
4) باسپاسوزدە قاراعاندى-استانا تاس جولىنىڭ بويىنداعى، استاناعا كىرەبەرىس «جىبەك جولى» اۋىلىنىڭ اتىن «جۇمابەك تاشەنوۆ اۋىلى» دەپ وزگەرتۋ، جول بويىنا ەڭسەلى ءمۇسىنىن ورناتۋ، مۇراجايىن سالۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلدى. وسىنى قازاقستان ۇكىمەتى قولداسا.
5) كەلەسى 2015 جىلى ناۋرىز ايىندا مارقۇمعا ارناپ اس بەرىپ، ءدۇبىرلى كونفەرەنتسيا جاساۋ جوسپارلانىپتى. ونى دا كوپ بولىپ قولداساق.
6) ەڭ ماڭىزدىسى «ارشالى اۋدانىنىڭ» اتىن «جۇمابەك تاشەنوۆ اۋدانى» دەپ اتاۋعا داۋىس جيناۋ باستالىپتى. وسىعان ءوز داۋىسىمىزدى قوسساق.
7) ج. تاشەنوۆ اتىندا استانا، الماتى قالالارىنىڭ بىرىندە سپورتتىڭ ءبىر تۇرىنەن رەسپۋبليكالىق نە حالىقارالىق تۋرنير ۇيىمداستىرىلسا (ەگەر ونى قيىنسىنساق، قازىر ءوتىپ جاتقان تۋرنيرلەردىڭ ءبىرىن ج. تاشەنوۆ اتىمەن اتاسا). ونىڭ جەڭىمپازدارىنا تاشەنوۆتىڭ بەينەسى سالىنعان مەدالدار تابىس ەتىلسە.
ءيا، قاراپايىم حالىق تاراپىنان جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي حالىق قالاۋلىسىنىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ باعىتىنداعى ناقتى ۇسىنىستار كوپتەپ ايتىلۋدا. ەندى وسىنداي قوعامدىق پىكىردى بيلىك قانا ەمەس، شىنايى حالىقتىڭ پارتياسى بولۋعا ۇمتىلۋشى «نۇر وتان» پارتياسى شىنداپ قولعا الىپ، قازىردەن باستاپ قىزۋ دايىندىققا كىرىسسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
ابدىلدابەك سالىقباي،
جازۋشى، ى.التىنسارين، ب.مومىشۇلى، س.نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى مەدالداردىڭ يەگەرى،
«قازاق تاريحى» №6.2014. 18-23-بەتتەر.
ادەبيەتتەر:
1. ع.مۇسىرەپوۆ. بەلدەردە. الماتى، «جازۋشى». 1965, 217-بەت.
2. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى. 8-توم، «ۋيكيپەديا» اشىق ەنتسيكلوپەدياسى.
3.س.دۇيسەنوۆ. اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا http://www.namys.kz/; ز.دۇكەنباەۆا.قايسار قايراتكەر جۇمابەك تاشەنەۆ. BAQ.KZ; ب.احمەتۇلى. جۇمابەك تاشەنوۆ كىم؟ http:// Abai.kz; جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «ءبىلىم»، 2005. 8-بەت، ت.ب.
4. ح.ارىستانبەكوۆ. ەلىم، جەرىم دەپ ءومىر سۇرگەن نار تۇلعا// جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «ءبىلىم»، 2005. 8-بەت.
5. م. ەرىمبەتوۆ. وسى جۇرت ءمىرزاشولدى بىلە مە ەكەن؟ «قازاق ءۇنى» 4 ناۋرىز، 2010.
6. س.دۇيسەن. ق.ەڭسەپوۆ. جۇمابەك تاشەنوۆ. الماتى. «ليتەرا–م» 2012, 138-بەت;س.دۇيسەنوۆ. اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا. http://www.namys.kz.
7. ا.باقىتۇلى. بۇل قازاق تاشەنوۆتى نەگە ۇمىتتى؟ http://thenews.kz/
8.م.ەلەۋسىزوۆ. ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەر// جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «ءبىلىم»، 2005. 33-35-بەتتەر.
9.ۇ.باشەن. جانى جايساڭ جان ەدى // اتالعان كىتاپتا. 25-بەت.
10. س.دۇيسەن. ق.ەڭسەپوۆ. جۇمابەك تاشەنوۆ. الماتى. «ليتەرا–م» 2012, 102-104-بەت.
11. سوندا. 121-بەت;
12.بۇل دا سوندا.121-122-بەتتەر.
13. بۇل دا سوندا128-بەت.
14.م.ەلەۋسىزوۆ. ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەر// جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «ءبىلىم»، 2005. 35-37-بەتتەر.
15.ء ا. نۇرپەيىسوۆ. “ەگەمەن قازاقستان”. 20 قاڭتار 2010 جىل.
16. س. كەنجەباەۆ.ء بارى قۇربان اتامەكەن جولىندا // جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «ءبىلىم»، 2005. 44-45-بەتتەر.
17. م.ك.ماۋبەەۆ. ۆرەميا ي سۋدبى // اتالعان كىتاپتا. 58-59-بەتتەر.
18. ع. ساعىمباەۆ. جۇمابەك تاشەنوۆ. // اتالعان كىتاپتا. 81-بەت.
19. ە. اشەنوۆ. تۇركىستاندا قالعان ءىز// اتالعان كىتاپتا. 16-بەت.
