بۇل ماتەريالدى بiزگە ەكiباستۇزدىق ولكەتانۋشى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سەرiك جاقسىباەۆ اعامىز ۇسىندى. تومەندەگi باشقۇرتتىڭ بايىق شەشەنi مەن بۇقار جىراۋدىڭ ايتىسى – ءتۇبi بiر تۇركi تiلدەس ەلدەردiڭ ەرتە ۋاقىتتا ونەرi ورەلەس، مادەنيەتi مازمۇنداس بولعانىنىڭ بiر دالەلi. بiر قىزىعى، وزiمەن تiلi تۋىستاس، ءتورi ورتاق بولسا دا، تاتار حالقىنا قاراعاندا باشقۇرت ەلiنiڭ تۇرمىسى قازاققا بiر تابان جاقىن بولعانىن، كونە زامانداردا كوشپەلi تiرلiك كەشiپ، ۇيiرلەپ جىلقى ايداپ، بيە بايلاپ، قىمىز ۇستاعانىن بiلەمiز. قازاق پەن ەكi ارادا بارىمتا-سىرىمتاسى دا ۇزiلمەگەن. تiپتi كiشi ءجۇز اۋىلدارىن شاۋىپ، مازا بەرمەگەن سوڭ، باشقۇرتتارمەن تالاي مارتە قانتوگiس ۇرىستار بولعانى جونiندە دە تاريحي دەرەكتەر مول ۇشىراسادى.
بەلگiلi جازۋشى، مۇراعاتشى، مارقۇم امانتاي ساتاەۆتىڭ جازۋىنشا، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى باشقۇرت تاريحشىلارى وزدەرiنiڭ قولجازبا قورىنان قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ اكەسi اقشا باتىر مەن باشقۇرتتىڭ قاراش اتتى اقىنىنىڭ ايتىسى تابىلعانىن قازاق عالىمدارىنا حابارلاعان ەكەن. بiراق، كەزiندە ونى ەشكiم نازارعا الا قويماسا كەرەك. بiز سول دەرەكتەردi انا بiر جىلدارى قايسىبiر تاريحشىلارعا ۇسىنعانىمىزدا، كادiمگiدەي سەنiمسiزدiك تانىتقان ەدi. سەرiك جاقسىباەۆتىڭ تومەندەگi دەرەگi امانتاي ساتاەۆتىڭ سول ءسوزiن راستاي تۇسەتiن سەكiلدi. ەگەر بايىپتاپ iزدەنەر ادام بولسا، تۋىستاس باشقۇرت ەلiنiڭ مۇراعاتىنان حالقىمىزدىڭ وتكەنi مەن كەتكەنiنە قاتىستى تالاي قۇندى دۇنيەلەر تابىلار-اۋ دەپ ويلادىق.
سايلاۋ بايبوسىن
تۇركi حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا جاتاتىن قازاق پەن باشقۇرت ەلدەرi ەجەلدەن iرگەلەس ورنالاسىپ، كوشپەلi ءومiر بەلەسiندە قارىم-قاتىناستا بولعانى بەلگiلi. تەگi بiر ەكi جۇرتتىڭ ەتەنە بايلانىسىن بۇقار جىراۋ قالقامانۇلى مەن باشقۇرتتىڭ بايىق شەشەن باينازارۇلىنىڭ اراسىنداعى ءازiل-وسپاقتى قاقتىعىسۋى دا اڭعارتادى. بۇل قاقتىعىسۋدىڭ ءماتiنi باشقۇرت رەسپۋبليكاسىنىڭ مەرزiمدi ادەبي باسىلىمى “اقەدiل” جۋرنالىنىڭ 1970 جىلعى 7-سانىندا باسىلعان. بۇل جۋرنال مەنiڭ قولىما وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى iسساپارمەن باشقۇرتستانداعى كەمەرتاۋ قالاسىندا اشىق ادiسپەن قوڭىر كومiر وندiرەتiن كاسiپورىنعا بارعانىمدا تۇسكەن ەدi.
بايىق شەشەننiڭ كەزiندە «تارحان» اتاعىن العان اكەسi بۇقار جىراۋدىڭ اكەسi قالقامان سەكiلدi باتىر بولعان. بايىق شەشەن 1710 جىلى باشقۇرتستاننىڭ قازiرگi ءۇشالى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن، ياعني ول بۇقار جىراۋدان 25 جاس كiشi دەگەن ءسوز. بايىق تابان استىندا ولەڭ شىعارۋعا شەبەر شەشەندiك قابiلەتiمەن بiرگە اسقان شەبەر كۇيشi دە بولىپتى. بايىق شەشەن 1770-جىلداردىڭ باسىندا باشقۇرتتىڭ ايگiلi باتىرى سالاۋات جولايۇلىنا (يۋلاەۆ) ارناپ ولەڭ، 1812 جىلى ناپالەون بوناپارتتى جەڭiپ ەلگە ورالعان ورىس اسكەرلەرiن قارسى الىپ، “بايىق” اتتى كۇي شىعارعان.
بايىق شەشەننiڭ بۇقار جىراۋمەن كەزدەسۋ سەبەبi بىلاي بولىپتى. باينازار تارحاننىڭ بايىق، تانىپ، تايىپ، قايىپ، تانھىق ەسiمدi بەس ۇلى بولعان. بايىقتىڭ iنiسi تايىپ باشقۇرتتىڭ ازىنالى دەگەن اۋقاتتى ادامىنىڭ قىزىمەن جاسىرىن كوڭiل قوسىپ، قازاق ەلiنە قاشادى. وسى جاعدايعا بايلانىستى بايىق تا قازاق دالاسىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سوندا بۇقار جىراۋ بايىقپەن كەزدەسiپ قالىپ، وعان مىسقىلدى تۇردە جۇمباقتاپ ايتقانى:
“ەستەك بولدىڭ، بار بولدىڭ،
كەڭ دالادا زار بولدىڭ.
وزiڭە جۇمباق ايتايىن،
تاپساڭ، ۇلىم ەتەيiن
تاپپاساڭ، قۇلىم ەتەيiن،
كۇندiز قويدى كۇتەرسiڭ،
كەشكە ءجۇندi تۇتەرسiڭ.
ۇيقىم كەلدi دەمەسسiڭ،
كۇندiز دامىل ەتەرسiڭ.
كەڭ دالادا قوس اعاش،
قوس اعاشتىڭ قوس باسى
بiر قازانعا سىيماستاي.
قوس قوشقاردىڭ قوس باسى،
بار ەكەن ەل قاسقاسى.
تۇرعان بەينە تاقىرعا،
الا بوتەن قاق ەمەس.
اي مەن كۇندەي ەكەۋi,
جالعىز-جالقى تاق ەمەس.
بۇقار جىراۋدىڭ بۇل جۇمباق ولەڭiن بايىق شەشەن بىلاي شەشەدi:
كەڭ دالام دەپ ايتقانىڭ،
ەلiنەن قاشقان بۇل ەستەك.
ماقتاسىن دەپ كۇتكەنiڭ،
مەن دە كورگەن جەر ەكەن
سەن دە بiلگەن جەر ەكەن.
اعاتاسى تۋ بولىپ،
جابۋ جاپقان نار قىلعان،
جاتاعان تاۋ سازارىپ،
اعاشتارى قۋارىپ
توبە-توبە قۇم قىلعان.
ەمشەگiنەن ءسۇت تامباس،
شولدەگەن جۇتىم سۋ تاپپاس
دالا دەگەنiڭ – سول ەكەن.
ۇركە قاشىپ قاسقىردان،
ءوز بوتاسىن قورعاعان،
ارۋانا بوزداعان
وزگە مۇڭى بولماعان،
مۇلگiپ جاتقان ءشول ەكەن.
جارتاستاعى بۇركiتiن،
تۇلپار مiنگەن جiگiتiن
الماستىرعان بiر ءبۇتiن.
تۇيە ۇستiندە جالباڭداپ،
قۇلاقشىنى سالپاڭداپ
قازاق دەگەن ەر ەكەن.
قوس اعاشىم دەگەنiڭ –
كەڭ دالادا قوس ىلاش*
قازاعىڭدى كەپتiرگەن.
كەڭ دالادا قوس الاش –
قوس اعاشتىڭ قوس باسى،
تاپ الاشتىڭ قاسقاسى –
بiر قازانعا قوس انتىن
سالىپ بiرگە قايناتقان،
توقالداي كۇيەۋ سىيلاتقان
ابىلاي سۇلتان حان ەكەن.
سونان سوڭ قازاق بيلەرi قولعا ءتۇسiرۋ ءۇشiن بايىقتى iزدەتە باستاپتى. “ەلگە ايدار، جۇرەككە قانجار بولعىسى كەلەدi ەكەن”، – دەپ، ونىڭ كوزiن قۇرتۋعا ۇيعارىپتى، ال بايىق بولسا قاشىپ، ورالىنا قايتىپ كەتiپتi…
بۇقار جىراۋ مەن بايىق شەشەننiڭ ايتىسىن قازاق تiلiنە اۋدارعان جازۋشى ماشقار گۋمەروۆ.
باشقۇرتستاننىڭ تاريح جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلور سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇر زايىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، اتالمىش ايتىس حVII عاسىردىڭ ورتاسىندا بولعان.
