قازاق – باتاعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، قۇرمەتپەن قاراعان حالىق. «جاۋىنمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەل كوگەرەر»، «باتا – تىلەكتىڭ اناسى» دەپ بەكەر ايتپاعان اتالارىمىز. ناۋرىز – ناعىز تىلەك پەن يگى ءسوزدىڭ ەڭ كوپ ايتىلاتىن كەزى. دەگەنمەن، قازىرگى كۇنى ەل اراسىندا «باتا بەرەتىن اقساقالدارىمىز ازايىپ بارا جاتىر» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل پىكىردىڭ قانشالىقتى شىندىققا جاناساتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءبىز حالىققا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، وزدەرى دە اقساقال جاسىنا جەتىپ قالعان ەل اعالارىنا حابارلاسۋدى ءجون كوردىك.
قۋانىش سۇلتانوۆ، سەناتور:
بالالارىما شىڭعىس ايتماتوۆ باتا بەرگەن
– جالپى كوپشىلىك باس قوسقان جەرلەردە باتا بەرەسىز بە؟
– باتانى ۇلكەن اقساقالدار بەرەدى عوي. سوندىقتان بىزگە ءالى ونداي كەزەك كەلە قويعان جوق سياقتى.
– بۇرىنعى باتا مەن قازىرگى باتانىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر ايىرماشىلىق بار ما؟ باتانىڭ ءتۇرى وزگەردى مە؟
– سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدىڭ ءوزى ءبىراز وزگەرىسكە ۇشارادى عوي. سوعان بايلانىستى باتانىڭ دا جاڭاشا سيپات العانى راس. بۇرىن ونىڭ تۇرلەرى كوپ بولسا، قازىر ءسال ازايىپ قالعان سياقتى. دەگەنمەن، باتاگوي قارتتارىمىز ءالى دە بار. ولاردىڭ باتالارىنىڭ ءدال بۇرىنعىداي بولۋى شارت ەمەس.
– ەرتەدەن كەلە جاتقان باتالاردىڭ ىشىندە وزىڭىزگە ۇناعاندارى بار ما؟
– جالپى ولاردىڭ بارلىعىنا اسىل مۇرامىز، قازىنامىز دەپ قارايمىن. كىتاپتان قاراپ، وقىپ وتىراتىن كەزدەرىمىز بولادى، ارينە.
– قازاقتار بۇرىن ادەت بويىنشا ۇيىنە كەلگەن قۇتتى قوناقتاردان بالالارىنا باتا سۇراپ قالاتىن. ء سىزدىڭ بالالارىڭىزعا قانداي اتاقتى ادامدار باتا بەرىپ ەدى؟
– كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ شاڭىراعىمىزدا بولىپ، ۇل-قىزدارىما باتاسىن بەرىپ كەتكەن. نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيسوۆ، بۇگىنگى شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆالار دا جاقسى تىلەكتەرىن بىلدىرگەن.
مۇرات قالماتاەۆ، گەنەرال-مايور:
باتا شىن كوڭىلدەن ايتىلعاندا عانا قابىل بولادى
– ادەتتە ءسىز باتانى قالاي بەرەسىز؟
– جاتتاپ العاندارىم جوق. بىراق باتالار بىلاي ايتىلادى: ەڭ اۋەلى ەلدىڭ تىنىش بولۋىن، داستارحانىمىزدىڭ مول بولۋىن، ۇرپاعىمىزدىڭ امان بولۋىن، سوسىن باسقا دا نيەتتەرىمىزدىڭ قابىل بولعانىن تىلەيمىز.
– سىزدەن باتانى قانداي جەرلەردە كوپ سۇرايدى؟
– تويلاردا. «باستارىڭ امان، دەندەرىڭ ساۋ بولسىن» دەپ جاتامىز عوي ەندى. كەيدە «باتاڭىز قىسقا بولىپ قالدى» دەيتىندەر دە بار. وندايلارعا رەنجىمەيمىن. سەبەبى، باتانىڭ ۇزىن-قىسقاسى بولمايدى. تاعى ءبىر ايتقىم كەلەتىنى، كەيدە اسا قارتايا قويماعان كىسىلەر جاستارعا «مەنىڭ جاسىمدى بەرسىن» دەپ جاتادى. ول دۇرىس ەمەس. يسلام زاڭى بويىنشا تەك 90-نان اسقاننان كەيىن ايتۋعا بولادى.
– باتا بەرۋ ءۇردىسى ءبارىبىر بۇرىنعىداي ەمەس. جالپى ەل اراسىندا «باتالى اقساقالدار ازايىپ بارا جاتىر» دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
– ولاي دەۋگە بولماس. قازىر دە باتانى جاتتاپ الىپ، ادەمى ايتاتىندار بار. بىراق مەنىڭ ويىمشا، باتا ەڭ الدىمەن شىن كوڭىلدەن ايتىلۋى ءتيىس. ياعني، ونىڭ تۇپكى ماعىناسى جاقسى تىلەك، جاقسى نيەت دەگەننەن شىعادى. ءار ەلدە باتانىڭ فورماسى ءارتۇرلى. ماسەلەن، افريكادا ادامدار ءبىر-بىرىنە تىلەكتەرىن بي ارقىلى جەتكىزەدى. شىن كوڭىلدەن ايتقاندا عانا تىلەك قابىل بولادى.
الدان سمايىل، دەپۋتات:
بۇرىنعىلار كيىككە دە باتا بەرگەن
– باتا ايتا بىلەسىز بە؟
– مەن وتىراتىن جەرلەردە كوبىنە ۇلكەن قاريالار باتا بەرەدى.
– بالا كۇنىڭىزدە نەمەسە كەيىن دە ەرەكشە ەسىڭىزدە قالعان باتالار بار ما؟
– 70-جىلدارعا دەيىن قازاق اۋىلدارىندا ەتكە تويىپ الىپ باتا جاسايتىن جاعداي بولعان جوق. دەگەنمەن مەن ءۇشىن ەرتەدەگى بايدالى بي، اعىباي باتىر، باۋىرجان مومىشۇلى ايتقان باتالاردىڭ ورنى ەرەكشە. قارتايىپ كەلە جاتىرمىز عوي، باتا جاتتاپ السام دەپ ءوزىم دە ويلانىپ ءجۇرمىن.
– «تامۇقتان كەلگەن ادام» دەگەن كىتابىڭىزدا كيىككە بەرىلەتىن باتا تۋرالى جازعانسىز. سول تۋرالى قىسقاشا ايتىپ كەتسەڭىز؟
– جاس كۇنىمدە كوشىپ كەلە جاتقان كيىككە باتا بەرگەندى كوردىم. ءبىز جەزقازعان وبلىسى جاڭاارقا اۋدانىنىڭ بەتپاقدالا دەگەن جەرىندە بولدىق. ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ شۋدان بەرى قاراي تابىن-تابىنىمەن كيىكتەر كەلە جاتاتىن. اجەلەرىمىز ولاردىڭ الدىنان شىعىپ، كادىمگىدەي شاشۋ شاشاتىن. سوسىن اۋىلدىڭ ۇلكەن اقساقالى وتىرىپ، باتا بەرەتىن. بۇل باتا: «مامىردا قۇرالايىڭ ەگىز بولسىن، شىلدەدە ەركەتوتاي سەمىز بولسىن»، دەپ باستالىپ، «تاپسىردىق كوكتى ءتاڭىر يەسىنە، قاپىدا كەز كەلتىرمە كيەسىنە»، – دەپ اياقتالادى. مۇنداي باتانى قازىرگى اقساقالدار ايتا المايدى. باتا سۇراساڭ، تىلەككە اينالدىرىپ جىبەرەدى كوبىسى.
سۇلتان سارتاەۆ، قايراتكەر:
ءوزىمنىڭ شىعارعان باتام بار
– ۇلكەن ۇستاز، اقساقال رەتىندە سىزدەن باتا سۇراپ كەلۋشىلەر كوپ بولاتىن شىعار؟
– كوپ بولاتىنى راس. كەيبىر جاستار: «اعا، مەن وسىنداي جەردە وقىپ جاتىر ەدىم، ءسىزدى سىرتىڭىزدان جاقسى ءبىلۋشى ەدىم، باتاڭىزدى بەرىڭىزشى»، – دەپ كەلىپ جاتادى. وندايلارعا كوبىنە: «كورەالماۋشىلىق دەگەن تەرىس قاسيەتتەن اۋلاق جۇرىڭدەر، شىنشىل بولىڭدار، ءىلىم-ءبىلىم الىپ، ۇلكەن ازامات اتانىڭدار»، – دەپ تىلەگىمدى ايتامىن.
– باتا بەرە المايتىن قارتتارىمىز دا بار. جاستارىمىزدىڭ تەرىس قىلىقتارعا بوي الدىرۋى باتانىڭ جوعالىپ بارا جاتقاندىعىنان ەمەس پە؟
– راس ايتاسىڭ. قازىرگى باتالار بۇرىنعىداي ەمەس. ەرتەدە باتا بەرۋشىلەر حالىقتىڭ ويىنان، كوڭىلىنەن شىعاتىن ورالىمدى جاقسى سوزدەر ايتىپ وتىراتىن. قازىرگىلەر «باقىتتى بولىڭدار» دەگەننەن اسا المايدى. ەگەر ءبىز سياقتى قاريالار ۇل-قىزدارىمىزعا جاقسى باتامىزدى بەرىپ وتىرساق، ۇرپاعىمىزدىڭ دۇرىس جولمەن جۇرۋىنە مول سەپتىگىن تيگىزەتىن ەدى. باتانى تىڭدايتىن ادام بولسا، ول ونى جاڭا ويعا جەتەلەپ، جاڭا بەلەستەرگە كوتەرەدى.
– قاريا كورسەك، باتا سۇرايتىن ادەتىمىز بار. ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي حالقىڭىزعا قانداي باتا بەرەسىز؟
– ناۋرىز – ءومىردىڭ، جەردىڭ، اۋانىڭ، كولدىڭ، سۋدىڭ تازاراتىن كەزى. مىنە، سوندىقتان دا بولار حالقىمىز ناۋرىز ايىن ەرەكشە ساعىنىپ كۇتەدى. وسى جىلى ەلىمىز مول تابىسقا، يگىلىككە جەتسىن. جاستارعا ايتارىم، دۇنيەدە تارشىلىق، كورەالماۋشىلىق دەگەن تەرىس ارەكەتتەرگە جولاماڭدار. ءبىر-بىرىڭە ارقاشان جاناشىر، تىلەۋلەس، مەيىرمان بولىڭدار. مەملەكەتىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە، گۇلدەنۋىنە، ءارى قاراي دامي تۇسۋىنە ءوز ۇلەستەرىڭدى قوسىڭدار.
ال ەندى مەنىڭ ءوزىمنىڭ شىعارعان باتام بار ەدى، سونى ايتىپ بەرەيىن:
بۇلاقتى كورسەڭ كوزىن اش،
مولدىرەپ سۋى اعاتىن.
تالاپتىنى كورسەڭ جولىن اش،
ەلگە تىرەك بولاتىن.
قيسايىپ جاتسا جاس تەرەك،
سۇيەپ ونى قويارسىڭ،
كەزدەسسە ەگەر جاس زەرەك،
اقىلشىسى بولارسىڭ.
قاناتى سىنسا سۇڭقاردىڭ،
قورەگىن تاۋىپ بەرەرسىڭ.
ەڭسەسى تۇسسە جىگىتتىڭ،
كوتەرىپ ونى قويارسىڭ.
قاناتتىعا اسپان كەڭ،
جولىن تاپسا ۇشاتىن.
ويلاپ تۇرساڭ دۇنيە كەڭ،
بار ادامزات سىياتىن!
نۇرمۇحاممەد مامىربەك،
«حالىق ءسوزى».
