Qazaq – bataǵa erekshe mán berip, qurmetpen qaraǵan halyq. «Jaýynmenen jer kógerer, batamenen el kógerer», «Bata – tilektiń anasy» dep beker aıtpaǵan atalarymyz. Naýryz – naǵyz tilek pen ıgi sózdiń eń kóp aıtylatyn kezi. Degenmen, qazirgi kúni el arasynda «bata beretin aqsaqaldarymyz azaıyp bara jatyr» degen pikirler jıi aıtylyp júr. Bul pikirdiń qanshalyqty shyndyqqa janasatynyn bilý úshin biz halyqqa qyzmet etip júrgen, ózderi de aqsaqal jasyna jetip qalǵan el aǵalaryna habarlasýdy jón kórdik.
Qýanysh SULTANOV, senator:
BALALARYMA ShYŃǴYS AITMATOV BATA BERGEN
– Jalpy kópshilik bas qosqan jerlerde bata beresiz be?
– Batany úlken aqsaqaldar beredi ǵoı. Sondyqtan bizge áli ondaı kezek kele qoıǵan joq sııaqty.
– Burynǵy bata men qazirgi batanyń arasynda qandaı da bir aıyrmashylyq bar ma? Batanyń túri ózgerdi me?
– Sońǵy jyldary bizdiń dástúrimizdiń ózi biraz ózgeriske usharady ǵoı. Soǵan baılanysty batanyń da jańasha sıpat alǵany ras. Buryn onyń túrleri kóp bolsa, qazir sál azaıyp qalǵan sııaqty. Degenmen, batagóı qarttarymyz áli de bar. Olardyń batalarynyń dál burynǵydaı bolýy shart emes.
– Erteden kele jatqan batalardyń ishinde ózińizge unaǵandary bar ma?
– Jalpy olardyń barlyǵyna asyl muramyz, qazynamyz dep qaraımyn. Kitaptan qarap, oqyp otyratyn kezderimiz bolady, árıne.
– Qazaqtar buryn ádet boıynsha úıine kelgen qutty qonaqtardan balalaryna bata surap qalatyn. Sizdiń balalaryńyzǵa qandaı ataqty adamdar bata berip edi?
– Kezinde Shyńǵys Aıtmatov shańyraǵymyzda bolyp, ul-qyzdaryma batasyn berip ketken. Nurǵısa Tilendıev, Ábdijámil Nurpeısov, búgingi Sherhan Murtaza, Ábish Kekilbaev, Farıza Ońǵarsynovalar da jaqsy tilekterin bildirgen.
Murat QALMATAEV, general-maıor:
BATA ShYN KÓŃILDEN AITYLǴANDA ǴANA QABYL BOLADY
– Ádette siz batany qalaı beresiz?
– Jattap alǵandarym joq. Biraq batalar bylaı aıtylady: eń áýeli eldiń tynysh bolýyn, dastarhanymyzdyń mol bolýyn, urpaǵymyzdyń aman bolýyn, sosyn basqa da nıetterimizdiń qabyl bolǵanyn tileımiz.
– Sizden batany qandaı jerlerde kóp suraıdy?
– Toılarda. «Bastaryń aman, denderiń saý bolsyn» dep jatamyz ǵoı endi. Keıde «batańyz qysqa bolyp qaldy» deıtinder de bar. Ondaılarǵa renjimeımin. Sebebi, batanyń uzyn-qysqasy bolmaıdy. Taǵy bir aıtqym keletini, keıde asa qartaıa qoımaǵan kisiler jastarǵa «meniń jasymdy bersin» dep jatady. Ol durys emes. Islam zańy boıynsha tek 90-nan asqannan keıin aıtýǵa bolady.
– Bata berý úrdisi báribir burynǵydaı emes. Jalpy el arasynda «bataly aqsaqaldar azaıyp bara jatyr» degen pikirge qalaı qaraısyz?
– Olaı deýge bolmas. Qazir de batany jattap alyp, ádemi aıtatyndar bar. Biraq meniń oıymsha, bata eń aldymen shyn kóńilden aıtylýy tıis. Iaǵnı, onyń túpki maǵynasy jaqsy tilek, jaqsy nıet degennen shyǵady. Ár elde batanyń formasy ártúrli. Máselen, Afrıkada adamdar bir-birine tilekterin bı arqyly jetkizedi. Shyn kóńilden aıtqanda ǵana tilek qabyl bolady.
Aldan SMAIYL, depýtat:
BURYNǴYLAR KIIKKE DE BATA BERGEN
– Bata aıta bilesiz be?
– Men otyratyn jerlerde kóbine úlken qarııalar bata beredi.
– Bala kúnińizde nemese keıin de erekshe esińizde qalǵan batalar bar ma?
– 70-jyldarǵa deıin qazaq aýyldarynda etke toıyp alyp bata jasaıtyn jaǵdaı bolǵan joq. Degenmen men úshin ertedegi Baıdaly bı, Aǵybaı batyr, Baýyrjan Momyshuly aıtqan batalardyń orny erekshe. Qartaıyp kele jatyrmyz ǵoı, bata jattap alsam dep ózim de oılanyp júrmin.
– «Tamuqtan kelgen adam» degen kitabyńyzda kıikke beriletin bata týraly jazǵansyz. Sol týraly qysqasha aıtyp ketseńiz?
– Jas kúnimde kóship kele jatqan kıikke bata bergendi kórdim. Biz Jezqazǵan oblysy Jańaarqa aýdanynyń Betpaqdala degen jerinde boldyq. Sáýir aıynyń ortasynan bastap Shýdan beri qaraı tabyn-tabynymen kıikter kele jatatyn. Ájelerimiz olardyń aldynan shyǵyp, kádimgideı shashý shashatyn. Sosyn aýyldyń úlken aqsaqaly otyryp, bata beretin. Bul bata: «Mamyrda quralaıyń egiz bolsyn, shildede erketotaı semiz bolsyn», dep bastalyp, «Tapsyrdyq kókti táńir ıesine, qapyda kez keltirme kıesine», – dep aıaqtalady. Mundaı batany qazirgi aqsaqaldar aıta almaıdy. Bata surasań, tilekke aınaldyryp jiberedi kóbisi.
Sultan SARTAEV, qaıratker:
ÓZIMNIŃ ShYǴARǴAN BATAM BAR
– Úlken ustaz, aqsaqal retinde sizden bata surap kelýshiler kóp bolatyn shyǵar?
– Kóp bolatyny ras. Keıbir jastar: «Aǵa, men osyndaı jerde oqyp jatyr edim, sizdi syrtyńyzdan jaqsy bilýshi edim, batańyzdy berińizshi», – dep kelip jatady. Ondaılarǵa kóbine: «Kórealmaýshylyq degen teris qasıetten aýlaq júrińder, shynshyl bolyńdar, ilim-bilim alyp, úlken azamat atanyńdar», – dep tilegimdi aıtamyn.
– Bata bere almaıtyn qarttarymyz da bar. Jastarymyzdyń teris qylyqtarǵa boı aldyrýy batanyń joǵalyp bara jatqandyǵynan emes pe?
– Ras aıtasyń. Qazirgi batalar burynǵydaı emes. Ertede bata berýshiler halyqtyń oıynan, kóńilinen shyǵatyn oralymdy jaqsy sózder aıtyp otyratyn. Qazirgiler «baqytty bolyńdar» degennen asa almaıdy. Eger biz sııaqty qarııalar ul-qyzdarymyzǵa jaqsy batamyzdy berip otyrsaq, urpaǵymyzdyń durys jolmen júrýine mol septigin tıgizetin edi. Batany tyńdaıtyn adam bolsa, ol ony jańa oıǵa jetelep, jańa belesterge kóteredi.
– Qarııa kórsek, bata suraıtyn ádetimiz bar. Naýryz merekesine oraı halqyńyzǵa qandaı bata beresiz?
– Naýryz – ómirdiń, jerdiń, aýanyń, kóldiń, sýdyń tazaratyn kezi. Mine, sondyqtan da bolar halqymyz naýryz aıyn erekshe saǵynyp kútedi. Osy jyly elimiz mol tabysqa, ıgilikke jetsin. Jastarǵa aıtarym, dúnıede tarshylyq, kórealmaýshylyq degen teris áreketterge jolamańdar. Bir-birińe árqashan janashyr, tileýles, meıirman bolyńdar. Memleketimizdiń ósip-órkendeýine, gúldenýine, ári qaraı damı túsýine óz úlesterińdi qosyńdar.
Al endi meniń ózimniń shyǵarǵan batam bar edi, sony aıtyp bereıin:
Bulaqty kórseń kózin ash,
Móldirep sýy aǵatyn.
Talaptyny kórseń jolyn ash,
Elge tirek bolatyn.
Qısaıyp jatsa jas terek,
Súıep ony qoıarsyń,
Kezdesse eger jas zerek,
Aqylshysy bolarsyń.
Qanaty synsa suńqardyń,
Qoregin taýyp berersiń.
Eńsesi tússe jigittiń,
Kóterip ony qoıarsyń.
Qanattyǵa aspan keń,
Jolyn tapsa ushatyn.
Oılap tursań dúnıe keń,
Bar adamzat syıatyn!
Nurmuhammed MAMYRBEK,
«Halyq sózi».
