دەربەس ەلگە اينالعان قازاق حاندىعىنىڭ نىعايا تۇسۋىنە شىعىستا 1635 جىلى باتىس موڭعوليانى مەكەندەيتىن، ويرات وداعىنا كىرەتىن تايپالاردىڭ بىرىگىپ، جوڭعار (سول قانات) حاندىعىن قۇرۋى جانە بۇل مەملەكەتتىڭ و باستان-اق قازاق جەرىنە كوز تىگۋى قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىردى. بۇل تۇستا قوڭىرات الاتاۋ، الشىن جيەمبەت، شاپىراشتى جاناي مەن قاراساي، ايتەي، ارعىن قومپاي جانە اعىنتاي، نايمان كوكسەرەك، قاڭلى ساربۇقا، دۋلات قۇدايبەردى، جاقسىعۇل، سۋان ەلتىندى باتىرلاردىڭ تايپالىق جاساقتارى قازاق حانى ەسىمنىڭ كورسەتكەن ۇلگىسىمەن قازاق جەرىن قورعاۋعا بەل شەشە كىرىستى.
قازاققا قاتتى وشىككەن كوشپەلى مەملەكەتتىڭ العاشقى بيلەۋشىسى باتىر قوڭتايشى بولدى. ول تارباعاتاي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە 1640 جىلى قۇرىلتاي شاقىرىپ، وندا بارلىق ويرات تايپالارىنا ورتاق «تساادجين بيچيگ» (دالا ەرەجەسى) دەپ اتالاتىن زاڭ قابىلدادى. باتىر كورشى جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ ءۇشىن سول تۇستاعى قازاقتىڭ نايمان توقىمتاي (تورتقارا) بي، ارعىن نۇرقوجا بي، شاپىراشتى داۋلەت بي ءتارىزدى ءىرى بيلەرىن دە وسى قۇرىلتايعا قوناققا شاقىرىپ، ولاردىڭ يىقتارىنا ەكىجۇزدىلىكپەن شاپان جاپتى دا، كوپ كەشىكپەي-اق تاس قۇدايعا تابىنۋشىلاردىڭ قازاق جەرىنە قاندى جورىقتارىن قايتا باستاپ بەردى. 1643 جىلى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ ۇلى جاڭگىر اسىعىس جينالعان ازعانا قولمەن وربۇلاقتا باتىر قوڭتايشىنىڭ 50 مىڭدىق اسكەرىنە قارسى سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. الشىن ءجالاڭتوس باتىردىڭ باستاۋىمەن التى اتا ءالىم رۋلارىنان جاساقتالعان 20 مىڭ سارباز كەلىپ جەتپەگەندە، قازاقتار قيىن جاعدايدا قالاتىن ەدى.
بىربەتكەي دە قايسار جاڭگىردى حالىق قۇرمەتتەپ «سالقام جاڭگىر» اتاندىردى. الايدا جاڭگىردىڭ قالماقپەن جەكپە-جەكتە قايتىس بولۋى جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەردى. 1653 جىلى قايتىس بولعان باتۋر قوڭتايشىنىڭ ورنىنا تاققا تالاسقاندار اراسىنان جەڭىسكە جەتكەن قالدان بوشوقتى قازاقتارعا قارسى جاڭا سوعىستى جالعاستىردى. ول 1680 جىلى جاركەنت قالاسىن باسىپ الىپ، باتىسقا جىلجىدى. الايدا 1681 جانە 1683 جىلدارى ونىڭ اسكەرلەرى سايرام قالاسىن جانتالاسىپ قورعاعان قوجالار مەن دۋلاتتىڭ سيقىم، بوتباي ءتارىزدى اتالارىنان جاساقتالعان ساربازداردان وڭباي جەڭىلدى.
وسى تۇستا جوڭعارلاردىڭ ءوزارا الاۋىزدىعى ءورشي ءتۇسىپ، ولاردىڭ ءبىرازى باتىسقا قونىس اۋدارىپ، ەدىل مەن جايىق اراسىن قونىس ەتتى. مۇنىڭ ءوزى قالماقتاردىڭ باتىستاعى قازاقتارعا جورتۋىلدارىنىڭ باستالۋىنا جول اشتى. وسىلايشا، قازاقتار ەكى جاقتى قىسپاقتا قالدى. 1685 جىلى قالدان بوشوقتىنىڭ قولباسشىسى سەۋان رابدان سايرام قالاسىنا ءۇشىنشى رەت جورىق جاساپ، قالانى باسىپ الىپ، حالقىن اياۋسىز قىردى. بۇل جولى قالماقتار ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتە تۇرسا دا، شاپىراشتى قاراساي، ارعىن اعىنتاي، نايمان كوكسەرەك، قاڭلى ساربۇقا باتىرلاردىڭ تايپالىق جاساقتارىنا كەزدەسىپ قالۋدان قايمىعىپ، تاۋكە حان وتىرعان تۇركىستان قالاسىن ماڭايلاۋعا باتا الماي قايتىپ كەتتى.
جوڭعارلارعا قوڭتايشى بولعان سوڭ سەۋان رابدان قازاق جەرىنە 1711-1712, 1714, 1717-1718 جىلدارى بىرنەشە دۇركىن اۋىر جورىق جاسادى. ءارى قازاق حاندىعىمەن، ءارى تسين يمپەرياسىمەن بولعان كاتىگەز سوعىستار اقىرىندا جوڭعارلاردىڭ وزدەرىن تۇرالاتتى. ونىڭ ۇستىنە «جىعىلعانعا – جۇدىرىق» دەگەندەي، وسىنىڭ الدىندا ءۇش جىل بۇرىن قاتتى قىستىڭ سالدارىنان بولعان قىرعىن جۇت ولاردى تاعى دا ويسىراتىپ كەتتى. 1717 جىلى تاۋكە قايتىس بولعان سوڭ، قازاقتىڭ توبە بيلەرى ونىڭ ۇلى بولاتتى تاققا وتىرعىزدى. تاۋكەنىڭ ءولىمى اتا جاۋ – جوڭعارلاردىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، ولاردى قازاققا قارسى جورىققا قايتا ىنتالاندىردى.
العاش جوڭعارلار قاراتاۋ باعىتىندا ۇلى ءجۇز رۋلارى مەكەندەيتىن ايماقتارعا اۋىز سالدى. وسى ماڭدا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ حاندارىنىڭ (ابىلقايىردىڭ، جولبارىستىڭ، بولاتتىڭ) ارالارى جاقىن ورنالاسقان ەدى. قازاقتار وسىنداعى وزەندەر بويىندا قورعان قامالدار سالىپ، جوڭعار اسكەرلەرىن وسىنداي بەكىنىستەر ماڭىندا كۇتىپ الدى. بۇل شايقاستاردا قازاق باتىرلارى ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. بىراق مۇنداي ەرلىكتەر رۋلىق بىتىراڭقىلىقتى جويا العان جوق. رۋلىق باتىرلاردىڭ سوڭىنان ىلەسكەن اسىعىس جاساقتالعان قازاق جاساقتارى توناۋشىلىق سوعىسقا الدىن الا دايىندالىپ، زەڭبىرەك سۇيرەتىپ، تىعىز توپتاسقان قالماق اسكەرلەرىنە تۇراقتى قارسىلىقتار كورسەتۋدە قاۋقارسىزدىق تانىتتى. ونىڭ ۇستىنە، وسىندايدا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق ماقساتقا بەرىك ىنتالاندىراتىن تاۋكە حاننىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇردى. ونىڭ تاعىنا وتىرعان بولاتتىڭ بيلىگى بوساڭ بولىپ، ول قازاقتاردى قاناعاتتاندىرمادى. وسىنداي السىزدىك ابىلقايىر باسقارعان قازاق قولدارىنىڭ 1718 جىلى اياگوز شايقاسىندا جەڭىلىپ قالۋلارىنا الىپ كەلدى. 1722 جىلى شىعىستاعى تسين يمپەرياسىنىڭ بوعدىحانى كانسيدىڭ قايتىس بولۋى جانە وسىعان بايلانىستى ولاردىڭ جوڭعارلارعا وزدەرىنىڭ ساياساتىن وزگەرتىپ، بىتىمگە كەلۋدى ۇسىنۋلارى جوڭعار حاندىعىن كۇشەيتە ءتۇستى. سوندىقتان دا قوڭتايشى سەۋان رابداننىڭ جيناعان 30 مىڭ ادامنان تۇراتىن اسكەرىن باستاعان ونىڭ بالاسى شونو لوۋزان 1723 جىلى ەرتە كوكتەمدە شۋ مەن تالاس وڭىرىنە باسىپ كىردى. جاۋ دۋلات رۋلارىن جانە ولاردى قولداعان ىستى، وشاقتى تايپالارىن جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ولار تاشكەنتكە قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.
1724 جىلى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندار باسقارعان باتىرلار قاسيەتتى تۇركىستاندى جاۋ قولىنا بەرمەۋ ءۇشىن جانتالاسا كۇرەستى. الايدا زەڭبىرەكپەن اتقىلاعان جوڭعارلار قالا قورعانىن تاس-تالقان ەتىپ قيراتتى. قازاق رۋلارى سوڭدارىنا تۇسكەن قالماق جاساقتارىنان باس ساۋعالاپ، تاشكەنتتىڭ اينالاسىنا دا تۇراقتاي الماي، حودجەنت ماڭىنا جانە شىعىس بۇقاراداعى نۇراتاعا دەيىن كوشىپ باردى. بۇل قاسىرەت «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن حالىق جادىندا سانداعان عاسىرلار بويى ساقتالىپ قالدى. دەسەك تە، قازاق باتىرلارى تۋعان جەر ءۇشىن قالماقتارمەن جان اياماس سوعىستارعا باردى. ۇلكەندى-كىشىلى وسىنداي كوپتەگەن شايقاستار بولعان جەرلەر تاريحقا «قالماققىرىلعان» دەگەن اتپەن ەندى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرى بۇلانتىداعى جانە اڭىراقايداعى ۇرىستار بولدى.
بۇلاردا قابانبايدىڭ، ءبورىبايدىڭ، اقتامبەردىنىڭ جاساقتارى جاۋدى جاپىرىپ جەڭدى. الايدا وڭمەڭدەپ العا ۇمتىلعان جوڭعارلار 1739 جىلى ورتا جۇزگە باسىپ كىرىپ، ارعىن، كەرەي، ۋاق تايپالارىن ەداۋىر قىرعىنعا ۇشىراتتى دا، كوپ كەشىكپەي تاشكەنت جانە تۇركىستان باعىتتارىنا قاراي ويىسىپ، ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتتى كىشى ءجۇز ايماعىنداعى ەلەك جانە جايىق وزەندەرى ارالىعىنداعى ايماققا شەگىنۋگە ماجبۇرلەدى. وسى تۇستا قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاقۇلى جانىبەك، تاما ەسەت، ۋاق بايان، تابىن بوكەنباي، شاقشاق بوگەمباي، سۇيىندىك ولجاباي، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، توبىقتى ماماي، اتىعاي قۇلسارى، قۇلەكە، جاپەك، اندىقوجا باستاعان جاساقتار جانقيار ەرلىكتەرىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.
جوڭعارلارعا قالدان سەرەن حان بولعان تۇستا (1727-1745) ۇلى ءجۇز رۋلارى قوقاندىقتارمەن بىرىگىپ، قالماقتارعا قارسى قۋاتتى وداق قۇرا ءبىلدى. بۇعان قىرعىزدار قوسىلىپ، ەندى ۇلى ءجۇز جەرىن جايلاعان قالماقتاردىڭ تىم-تىراقاي قاشۋلارى باستالدى. 1750 جىلدان سوڭ جوڭعارلاردىڭ زايساڭدارىنىڭ تاققا تالاسقان ىشكى تارتىستارىن ابىلاي حان (1734-1781) ەپتىلىكپەن پايدالانا ءبىلدى. باتىرلارعا سۇيەنگەن ابىلاي حان ۇلى ءجۇز جەرىنە تالاسقان قىرعىز رۋلارىن دا باعىندىردى.
قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋدا اسى (تۇركىستان) ماڭىنداعى كۇلتوبەدەگى جيىندار، 1710 جىلى شاقىرىلعان قاراقۇم كەڭەسى، 1726 جىلى بولىپ وتكەن ورداباسىداعى جيىن، 1730 جىلعى ۇلىتاۋ جيىنى، 1752 جىلعى ۇلىتاۋ كەڭەسى، 1762 جىلعى قارقارالى قۇرىلتايى ۇلكەن ءرول اتقارىپ، قازاقتىڭ «ەتەك-جەڭى» جينالعان ىنتىماقشىل ۇلتقا اينالا باستاعانىن كورسەتىپ بەردى. قازاقتىڭ باسىن قوسۋدا وسىنداي قيلى كەزەڭدە جالپىۇلتتىق دەڭگەيدەگى ءۇيسىن تولە بي، قاراكەسەك قازبەك بي، الشىن ايتەكە بي كوسەمدىك، قايراتكەرلىك تۇلعالارىمەن حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. ولاردى تايپالىق دەڭگەيدەگى نايمان اقىلباي بي، قاراقالپاق جاڭگەل بي، شاپىراشتى قازبەك بەك، قىرعىز تولەكەي بي، تورتقارا تاۋقىمەت بي، ىستى نۇرمامبەت بي، جالايىر جولبارىس بي، البان سىرىمبەت بي ءتارىزدى كوپتەگەن حالىقتىق تۇلعالاردىڭ قولداۋى قازاقتى بىرىكتىرە ءتۇستى.
تالاس وماربەكوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاقستان
تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
