بي… بۇل — ۇلكەن ونەر. ال ۇلكەن ونەردى ادامنىڭ تەك كوزبەن كورىپ قانا قويماي، جۇرەكپەن سەزىنىپ، تۇيسىنەتىنى اقيقات. ەگەر دە ءبىز، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا تەرەڭ زەر سالساق، بي ونەرىنىڭ سوناۋ ىقىلىم زاماننىڭ وزىندە-اق، قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ ءبىر بۇتاعىنا اينالعانىن ايقىن اڭعارامىز. مىنە، وسىنى تۇيسىنبەگەن كەيبىرەۋلەر بۇل كۇندەرى «استە، قازاقتا بي بولماعان، قازاق ءبيى جۇرە كەلە، كەيىنگى جىلداردا پايدا بولعان» دەپ ساۋەگەيلىك ايتۋعا تىرىسادى. مىنە، سوندىقتان دا بۇگىن ءبىز «شىن مانىندە، قازاق حالقىندا بي ونەرى بولعان با، جوق پا؟» دەگەن ساۋالعا ناقتى جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىق.
بي ونەرى قازاقتىڭ قانىنا جاقىن. سوندىقتان دا بولار، شارا جيەنقۇلوۆا، گۇلجان تالپاقوۆا، داۋرەن ءابىروۆ، زاۋىر رايباەۆ، ەسىمى جەر جاھانعا ءماشھۇر بولعان كورنەكتى بالەتمەيستەر بولات ايۋحانوۆ سىندى بىرقاتار بيشىلەرىمىزدىڭ سوناۋ سوتسياليزم جىلدارىنىڭ وزىندە ۇلتىمىزدىڭ بي ونەرىن دۇنيەجۇزىنە تانىتىپ قانا قويماي، الەمدىك ساحنادا ونەر كورسەتۋى — بۇل پىكىرىمىزدىڭ ناقتى دالەلى. ول — ول ما، قازاق حالقىنىڭ وزگە ۇلتتاردان ءبىر ەرەكشەلىگى، ول ءوزىنىڭ بي ونەرى ارقىلى كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تىنىس-تىرشىلىكتى ءدوپ باسىپ بەينەلەي بىلگەن. مىسالى، سوناۋ عاسىرلاردان بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن «ورمەك ءبيى»، اڭشىلار ءومىرىن سيپاتتايتىن «قويان ءبيى»، ءازىل-سىقاق پەن كۇلكىگە قۇرىلعان «ايۋ ءبيى»، سونداي-اق ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان «ناسىبايشى»، «ورتەكە»، «تەپەڭكوك»، «قويان-بۇركىت» «قاراجورعا» سەكىلدى بيلەردىڭ بارلىعى دەرلىك حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنىڭ بي بولىپ ورىلگەن سيپاتتاماسى. ءبىر ەرەكشەلىگى، قازاق حالقى ەجەلدەن ءان ايتىپ ءجۇرىپ بي بيلەگەن، بي بيلەپ ءجۇرىپ ءان ايتۋعا ماشىقتانعان. بۇل دا بولسا، قازاق بي ونەرىنىڭ وزىندىك ايىرماشىلىعى. بۇعان قوسا، توي-تومالاقتاردا قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى مەن جىگىتتەرى بي ونەرى ارقىلى سايىسقا ءتۇسىپ، جەڭىمپازدارعا ۇلتتىق ءداستۇر بويىنشا سىي-سياپات كورسەتىلىپ، جول-جورالعى جاسالىپ وتىرعان.
- مەن «قازاقتا بي ونەرى بولماعان، بۇل حالىققا كەيىننەن جەتكەن» دەگەن سىقىلدى الىپ-قاشپا سوزدەرمەن ەشقاشان كەلىسپەيمىن. بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن بۇرمالاپ كورسەتۋگە تىرىسىپ جۇرگەن قايسىبىر ايتقىشتاردىڭ ءدۇدامال، كەرجاق پىكىرى. ءدۇدامال دەيتىنىم، مۇنداي پىكىردىڭ شىندىقپەن ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. دەمەك، شىندىققا مۇلدە جاناسپايدى. ونەرگە ءبىر قادام جاقىن بولعان سوڭ، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءبىراز ۋاقىت بي ونەرىن ءبىرسىپىرا زەرتتەگەنىم بار. سوندا تاڭعالعانىم، باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى دا بيگە وتە جاقىن بولعان. ولاي دەيتىنىم، سول باتىرلارىمىزدىڭ جاۋىن جەڭىپ، جەڭىسپەن ەلگە ورالىپ كەلە جاتقانىن قاراپايىم اۋىل ادامدارى ولاردىڭ ءبيى ارقىلى تانىپ بىلگەن. ءبيى ارقىلى دەيتىنىم، ادەتتە قازاق باتىرلارى جاۋدى ويسىراتا جەڭىپ، ەلگە تاياپ قالعاندا، اناداي جەردەن اتتارىنان ءتۇسىپ، اۋىلعا قاراي «بۇركىت» ءبيىن بيلەپ كەلەتىن بولعان. وسىلايشا، ولار اۋىلعا جاقسى حاباردى جەتكىزە بىلگەن. بۇل، ارينە، تەك قازاق حالقىنا عانا ءتان نارسە، — دەيدى سەمەيلىك «التىن ادام» اتانعان ونەر زەرتتەۋشى سەرالى مۇحامەدسادىقوۆ.
شىندىعىندا، قازاق بي ونەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرى سوناۋ عاسىرلار قويناۋىندا جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، حالقىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق بي ونەرى ارقىلى قازاقى تۇرمىسقا بەرىك ەنگەن ادەپ-عۇرىپتار مەن الۋان ءتۇرلى تاربيەلىك باعىتتاعى ءىس-ارەكەتتەردى بەينەلەپ قانا قويماي، سونداي ۇلاعاتتى ءھام سىندارلى ونەردى جاستاردىڭ بويىنا سىڭىرە بىلگەن.
قازاقتىڭ بي ونەرى تۋرالى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «ءبىزدىڭ قازاق حالقى دارىندى، ونەرپاز حالىق، ءان، كۇي دەگەن مۇرامىزدا شەك جوق. ال بۇل قازاق حالقىندا بيدەن قالعان مۇرا وتە از. جاڭا ۇرپاق وسى ءبيدى قولعا العانى ءجون. مەنىڭ بايقاۋىمشا، وسى ونەرگە تالپىنىپ جۇرگەن شارا (ش.جيەنقۇلوۆانى ايتادى. ج.م.) سياقتى جاستار بار كورىنەدى. ودان ءبىر نارسە شىعاتىن ءتۇرى بار. ال قاي ونەردى الساق تا، وپەرا بولسىن، مۋزىكا تەاترى بولسىن، ونىڭ ءبارى ءبيسىز بولمايدى.
قازاقتىڭ ميداي دالاسى… كوكپاردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. بايگەنى كوردىڭىز بە؟ جورعانىڭ ءجۇرىسىن كوردىڭ بە؟ مىنە، وسىنىڭ ءبارى قيمىل-قوزعالىس. اتتىڭ جەلىسى، ءجاي ءجۇرىسى، سىلبىر ءجۇرىسى، شابىس ءجۇرىسى وسىنىڭ ءبارى بي ەمەس پە؟ بي. قازاقتىڭ كۇيىن تىڭداپ كورىڭىز، قانداي اۋەن يىرىمدەرى، ىرعاقتار جاتىر. قول ونەرى، اعاش ءۇيدىڭ ءوزى، ويۋ، كىلەم توقۋ، ورمەك توقۋ، شي وراۋ، وسىنىڭ ءبارى قيمىل، وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ، مۋزىكاسىن تاۋىپ، كۇيىن تاۋىپ سايكەستىرسەڭ، بي بولىپ شىعادى، — دەپ قازاق ءبيىنىڭ ءومىردىڭ وزىنەن الىنعاندىعىن العا تارتقان-دى.
ەڭ وكىنىشتىسى، كورشىلەس قىتاي قازاقتارىنان شەكارا اسىپ كەلگەن بۋىن ءبيى — «قاراجورعانى» ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارى جاپپاي بيلەي باستاعاندا، «بۇل قازاقتىڭ ءبيى ەمەس، كىرمە بي. قايداعى ءبىر ۇلتتىڭ ءبيى، بىزگە قاجەتى شامالى» دەپ ساۋەگەيلىك ايتقاندار دا كەزدەستى. الايدا ۇلتتىق بي، دالىرەك ايتقاندا، قازاعىنا قايتا ورالعان «قاراجورعا» ءبيى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن سان عاسىردان كەيىن قايتادان دالەلدەدى. بۇل دا بولسا، قازاق بي ونەرىنىڭ ماڭگى وشپەيتىن ونەر ەكەندىگىنىڭ دالەلى. ءبىر قۋانىشتىسى، كەشە بىزبەن حابارلاسقان الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانىنىڭ «رايىمبەك» اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى تۇرسىنبەك ازىمباەۆ «ءبىزدىڭ كەنەن ازىرباەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى مەن ۇستازدار قاۋىمى ساباق ارالىق ۇزىلىستەردە دەنەنى شيراتىپ الۋ ماقساتىندا — «قاراجورعا» ءبيىن بيلەۋدى ادەتكە اينالدىردى. سەبەبى كەشەدەن بۇگىنگە جەتكەن وسىنداي ۇلتتىق ءبيىمىز ءبىزدىڭ شاكىرتتەرىمىزدىڭ ءسۇيىپ ورىندايتىن بيىنە اينالدى» دەپ قۋانا حابارلادى. بۇل — قازاق ءبيىنىڭ ءبيدىڭ تورەسى ەكەندىگىن ايقىن كورسەتسە كەرەك!.. سوندىقتان دا ءبىز مەكتەپ باسشىسىنىڭ قۋانىشىنا: «بارەكەلدى، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!» دەگەن تىلەك قوستىق ءبىز. قالاي دەسەك تە، كوك بايراعىمىز اسپان كوگىندە جەلبىرەپ تۇرعاندا، «قاراجورعا» سەكىلدى ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ عۇمىرى دا ۇزاعىنان بولعاي!
جومارت مولداحمەتۇلى،
«اقيىن».
