Bı… Bul — úlken óner. Al úlken ónerdi adamnyń tek kózben kórip qana qoımaı, júrekpen sezinip, túısinetini aqıqat. Eger de biz, halqymyzdyń arǵy-bergi tarıhyna tereń zer salsaq, bı óneriniń sonaý yqylym zamannyń ózinde-aq, qazaqtyń ulttyq óneriniń bir butaǵyna aınalǵanyn aıqyn ańǵaramyz. Mine, osyny túısinbegen keıbireýler bul kúnderi «áste, qazaqta bı bolmaǵan, qazaq bıi júre kele, keıingi jyldarda paıda bolǵan» dep sáýegeılik aıtýǵa tyrysady. Mine, sondyqtan da búgin biz «shyn máninde, qazaq halqynda bı óneri bolǵan ba, joq pa?» degen saýalǵa naqty jaýap izdeýge tyrystyq.
Bı óneri qazaqtyń qanyna jaqyn. Sondyqtan da bolar, Shara Jıenqulova, Gúljan Talpaqova, Dáýren Ábirov, Zaýyr Raıbaev, esimi jer jahanǵa máshhúr bolǵan kórnekti baletmeıster Bolat Aıýhanov syndy birqatar bıshilerimizdiń sonaý soıalızm jyldarynyń ózinde ultymyzdyń bı ónerin dúnıejúzine tanytyp qana qoımaı, álemdik sahnada óner kórsetýi — bul pikirimizdiń naqty dáleli. Ol — ol ma, qazaq halqynyń ózge ulttardan bir ereksheligi, ol óziniń bı óneri arqyly kúndelikti turmystaǵy tynys-tirshilikti dóp basyp beıneleı bilgen. Mysaly, sonaý ǵasyrlardan búgingi kúnge jetken «Órmek bıi», ańshylar ómirin sıpattaıtyn «Qoıan bıi», ázil-syqaq pen kúlkige qurylǵan «Aıý bıi», sondaı-aq ómirdiń ózinen alynǵan «Nasybaıshy», «Orteke», «Tepeńkók», «Qoıan-búrkit» «Qarajorǵa» sekildi bılerdiń barlyǵy derlik halqymyzdyń kúndelikti turmysynyń bı bolyp órilgen sıpattamasy. Bir ereksheligi, qazaq halqy ejelden án aıtyp júrip bı bılegen, bı bılep júrip án aıtýǵa mashyqtanǵan. Bul da bolsa, qazaq bı óneriniń ózindik aıyrmashylyǵy. Buǵan qosa, toı-tomalaqtarda qazaqtyń qyz-kelinshekteri men jigitteri bı óneri arqyly saıysqa túsip, jeńimpazdarǵa ulttyq dástúr boıynsha syı-sııapat kórsetilip, jol-joralǵy jasalyp otyrǵan.
- Men «qazaqta bı óneri bolmaǵan, bul halyqqa keıinnen jetken» degen syqyldy alyp-qashpa sózdermen eshqashan kelispeımin. Bul qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetin burmalap kórsetýge tyrysyp júrgen qaısybir aıtqyshtardyń dúdámal, kerjaq pikiri. Dúdamal deıtinim, mundaı pikirdiń shyndyqpen on qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Demek, shyndyqqa múlde janaspaıdy. Ónerge bir qadam jaqyn bolǵan soń, osydan biraz jyl buryn biraz ýaqyt bı ónerin birsypyra zerttegenim bar. Sonda tańǵalǵanym, basqany bylaı qoıǵanda, qazaq halqynyń batyrlary da bıge óte jaqyn bolǵan. Olaı deıtinim, sol batyrlarymyzdyń jaýyn jeńip, jeńispen elge oralyp kele jatqanyn qarapaıym aýyl adamdary olardyń bıi arqyly tanyp bilgen. Bıi arqyly deıtinim, ádette qazaq batyrlary jaýdy oısyrata jeńip, elge taıap qalǵanda, anadaı jerden attarynan túsip, aýylǵa qaraı «Búrkit» bıin bılep keletin bolǵan. Osylaısha, olar aýylǵa jaqsy habardy jetkize bilgen. Bul, árıne, tek qazaq halqyna ǵana tán nárse, — deıdi semeılik «Altyn adam» atanǵan óner zertteýshi Seráli Muhamedsadyqov.
Shyndyǵynda, qazaq bı óneriniń túp-tamyry sonaý ǵasyrlar qoınaýynda jatyr. Onyń ústine, joǵaryda aıtqanymyzdaı, halqymyz óziniń ulttyq bı óneri arqyly qazaqy turmysqa berik engen ádep-ǵuryptar men alýan túrli tárbıelik baǵyttaǵy is-áreketterdi beınelep qana qoımaı, sondaı ulaǵatty hám syndarly ónerdi jastardyń boıyna sińire bilgen.
Qazaqtyń bı óneri týraly uly jazýshy Muhtar Áýezov: «Bizdiń qazaq halqy daryndy, ónerpaz halyq, án, kúı degen muramyzda shek joq. Al bul qazaq halqynda bıden qalǵan mura óte az. Jańa urpaq osy bıdi qolǵa alǵany jón. Meniń baıqaýymsha, osy ónerge talpynyp júrgen Shara (Sh.Jıenqulovany aıtady. J.M.) sııaqty jastar bar kórinedi. Odan bir nárse shyǵatyn túri bar. Al qaı ónerdi alsaq ta, opera bolsyn, mýzyka teatry bolsyn, onyń bári bısiz bolmaıdy.
Qazaqtyń mıdaı dalasy… Kókpardy kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi. Báıgeni kórdińiz be? Jorǵanyń júrisin kórdiń be? Mine, osynyń bári qımyl-qozǵalys. Attyń jelisi, jáı júrisi, sylbyr júrisi, shabys júrisi osynyń bári bı emes pe? Bı. Qazaqtyń kúıin tyńdap kórińiz, qandaı áýen ıirimderi, yrǵaqtar jatyr. Qol óneri, aǵash úıdiń ózi, oıý, kilem toqý, órmek toqý, shı oraý, osynyń bári qımyl, osynyń bárin oılap, mýzykasyn taýyp, kúıin taýyp sáıkestirseń, bı bolyp shyǵady, — dep qazaq bıiniń ómirdiń ózinen alynǵandyǵyn alǵa tartqan-dy.
Eń ókinishtisi, kórshiles qytaı qazaqtarynan shekara asyp kelgen býyn bıi — «Qarajorǵany» bizdiń elimizdiń turǵyndary jappaı bıleı bastaǵanda, «bul qazaqtyń bıi emes, kirme bı. Qaıdaǵy bir ulttyń bıi, bizge qajeti shamaly» dep sáýegeılik aıtqandar da kezdesti. Alaıda ulttyq bı, dálirek aıtqanda, qazaǵyna qaıta oralǵan «Qarajorǵa» bıi óziniń ómirsheńdigin san ǵasyrdan keıin qaıtadan dáleldedi. Bul da bolsa, qazaq bı óneriniń máńgi óshpeıtin óner ekendiginiń dáleli. Bir qýanyshtysy, keshe bizben habarlasqan Almaty oblysy, Qarasaı aýdanynyń «Raıymbek» aýylyndaǵy orta mekteptiń dırektory Tursynbek Ázimbaev «bizdiń Kenen Ázirbaev atyndaǵy orta mekteptiń oqýshylary men ustazdar qaýymy sabaq aralyq úzilisterde deneni shıratyp alý maqsatynda — «Qarajorǵa» bıin bıleýdi ádetke aınaldyrdy. Sebebi kesheden búginge jetken osyndaı ulttyq bıimiz bizdiń shákirtterimizdiń súıip oryndaıtyn bıine aınaldy» dep qýana habarlady. Bul — qazaq bıiniń bıdiń tóresi ekendigin aıqyn kórsetse kerek!.. Sondyqtan da biz mektep basshysynyń qýanyshyna: «Bárekeldi, uzaǵynan súıindirsin!» degen tilek qostyq biz. Qalaı desek te, kók baıraǵymyz aspan kóginde jelbirep turǵanda, «Qarajorǵa» sekildi ulttyq baılyǵymyzdyń ǵumyry da uzaǵynan bolǵaı!
Jomart MOLDAHMETULY,
«Aqıyn».
