«اينام قالدى»… اڭىزىن دا، اۋەزىن دە تالاي تىڭداعانسىن. سوندا دا ءار ايتۋشىنىڭ، ول اسىرەسە تىلىنەن بال تامعان اڭگىمەشى بولسا، اسەرى باسقا. كۇيشى نۇرجان سەرتەكوۆ تە، اقبيكەش سۇلۋدىڭ باسىنان وتكەن وقيعاسىن توگىلدىرە تارقاتىپ وتىر:
– «ون توعىزىنشى عاسىردا، قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە اقبيكەش اتتى مىقتى دومبىراشى قىز ءومىر سۇرگەن. سول اقبيكەشپەن كورشى اۋىلدا ەسجان دەگەن اتاقتى كۇيشى بولىپتى. بىردە جول ءتۇسىپ، اقبيكەش پەن ەسجان كەزدەسىپ، دومبىرا تارتىسىپ، كۇي تۋرالى، ونەر تۋرالى اڭگىمەسى جاراسىپ، بىرتە-بىرتە ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ قالادى. بىراق تاعدىر سولاي بولار، ەسجانعا جالا جابىلىپ، ونى ەكى جىلداي تۇرمەگە قاماپ تاستايدى. ورالدىڭ تۇرمەسىنەن ەكى جىلدان كەيىن بوساپ، ۇيىنە قايتار جولدا جولاي كوڭىلى سۇيگەن اقبيكەشتىڭ اۋىلىنا سوعا كەتۋدى ءجون كورەدى. اقبيكەشتىڭ اۋىلىنا بارسا، ۇلكەن تويدىڭ ۇستىنەن شىعادى. كەزدەسكەن ادامىنان ءجون سۇراپ، اقبيكەشتىڭ ۇزاتىلماقشى حابارىن ەستيدى. اۋىل ادامدارى، اقبيكەشتىڭ جولداس-جورالارى ۇزاتىلار قىزبەن انا ءبىر تۇرعان اق وتاۋدا قوشتاسىپ جاتىر دەگەن سوڭ، ەسجان دا سول وتاۋعا قاراي اياڭدايدى. اق ۇيگە كىرسە، بوساعا جاقتا بوس ورىن بار ەكەن. ەسجان سوندا وتىرا كەتەدى. جينالعان جۇرتتىڭ ءبارى اقبيكەشتى قاۋمالاپ: «ارامىزدان كەتىپ باراسىڭ، كۇيىڭدى ساعىناتىن بولامىز، كۇي تارتىپ كەت»، – دەگەن قولقا سالادى.
اقبيكەش ۇلكەن ۇيدەن ءوز دومبىراسىن الدىرىپ، قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ الىپ، باسىن كوتەرىپ، اينالا قورشاعان ادامدارمەن قوشتاسىپ قالعىسى كەلگەندەي جان-جاعىنا قارايدى. بوساعادا وتىرعان، جۇدەگەن، كونەتوز كيىمدى ەسجانعا كوزى تۇسەدى. ءبىر كەزگى سۇيگەنىنە ەت باۋىرى ەزىلە قاراپ الىپ، ويلانىپ وتىرىپ، ءبىر كۇيدى تارتادى. قاۋمالاعان ەل: «مىناۋ ءبىز ەستىمەگەن كۇي، جاڭا ساز بولدى عوي، اتى قالاي؟»، – دەپ سۇراستىرا باستايدى. «اينام قالدى دەپ سويلەپ تۇرعان جوق پا دومبىرا؟ كۇيدىڭ اتى «اينام قالدى» بولسىن»، – دەپ تاعى بىرەۋلەرى دۋىلداي جونەلەدى. اقبيكەشتىڭ: «جۇرەگىمنىڭ ايناسى وسىندا قالىپ بارادى-اۋ»، – دەپ دومبىراعا سالعان ارمان زارىن ۇققان جورا-جولداس، قىزعا جۇباتۋ كۇيىن تارتىسا باستايدى. جاعالاي اينالعان ۇكىلى دومبىرا اقىرىندا ەسجانننىڭ قولىنا تيەدى. ەسجان تارتقان اۋەندە دە ەشكىم ەستىمەگەن ءبىر مۇڭ بايقالادى. بارلىعى تاڭ قالىپ، كۇيشىگە كوز تاستايدى: بۇل كىم، قانداي كۇي؟ اقبيكەشتىڭ ەسجانمەن قوشتاسىپ، جۇرەگىمنىڭ ايناسى وسىندا قالىپ بارادى دەگەنىن ءتۇسىنىپ وتىرىپ، ەسجان مەنىڭ قولىم ەندى ساعان جەتپەيدى «قوش، امان بول، اقبيكەش» دەپ تارتقان ەكەن دەيدى.
سوڭىرا، كۇيشى كىم، نەگە ولاي كۇي تارتتى دەگەن اڭگىمە كەتەدى. بۇل ءسوز اقبيەشتىڭ اكەسىنە جەتەدى: «وسىنداي ءبىر توسىن جىگىت كەلدى، كۇي تارتتى، كۇيىنىڭ ءۇنى بىزگە ۇنامايدى»، – دەيدى. سودان، شۋ شىعىپ كەتپەي تۇرعاندا، قۇدالاردىڭ قۇلاعىنا ەشتەمە جەتپەي تۇرعاندا بەيتانىس جىگىتتى جەكە الىپ كەتۋ كەرەك بولادى. ەسجان دا ەل ماقتاعان ونەرلى جىگىت، «سەن بار» دەگەنگە كەتە قويا ما، ءسويتىپ اناۋ-مىناۋعا كەلىسپەي قالعاندا، اۋىلدىڭ وزىمەن شامالاس جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ قامشىسى جاڭساق ءتيىپ، ەسجاننىڭ كوزى جازىم بولادى. سودان ەسجان اۋىلىنا كەلەدى. تار قاپاستان، تۇرمەدەن شىعىپ كەلە جاتىر، سۇيگەن قىزى تۇرمىسقا شىعىپ بارادى، ءبىر كوزىنەن ايرىلعان، جانى جارالى. ال تۋعان-تۋىستارى جينالىپ، قۋانىپ، شەشەسى مەن قارىنداسى بار ەكەن، ءبىر ەشكىسىن سويىپ، اۋىل-ءۇيدى قوناق قىلادى. ەسجاننىڭ اماندىعىن، ساۋلىعىن بىلگەن سوڭ: «سەنىڭ ونەرىڭدى، دومبىراڭدى ساعىندىق، بىرنەشە كۇي تارتىپ بەر»، – دەپ قولقا سالادى. ەسجان: «مىناۋ مەنىڭ ءبىر كۇيىم، تىڭداپ كورىڭدەر»، – دەيدى. بارلىعى تىڭداپ، كەرەمەت كۇي ەكەنىن ايتىپ، كۇيدىڭ اتىن سۇرايدى. سوندا ەسجان: «بۇل كۇيدىڭ اتى – «سوقىر ەسجان» دەگەن ەكەن. بارلىعى ءبىرتۇرلى بولىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالادى. «قوي، ولاي دەمە»، – دەپ باسۋ ايتقاندار دا تابىلادى. سوندا ەسجان: «وسى اۋىلدا ەكى ەسجان بولىپ، ونىڭ بىرەۋى اقساق بولسا، ونى «اقساق ەسجان» دەر ەدىڭىزدەر. ەرتەڭ مەنىڭ اتىما دا «سوقىر» دەگەن ءسوز قوسىلادى. تاعدىرىم سولاي بولعان شىعار. سوندىقتان مىناۋ مەنىڭ باسىمنان كەشكەن وقيعاعا ارناعان كۇيىم – «سوقىر ەسجان» دەپ اتالسىن»، – دەگەن ەكەن ايتقانىنان قايتپاي…
– ول كەزدە كۇيدى ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنەتىن. ونى ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرسىز. اقبيكەشتى اينالا قورشاعان جۇرت كۇيدە جاسىرىنعان سەزىمدى، ەسجاننىڭ قوشتاسۋداعى جۇرەك مۇڭىن قالاي سەزدى؟ ونەر نەمەسە مۋزىكاتانۋشى دەگەن ارنايى ديپلومى جوق جاندار دومبىرا شاناعىندا جاسىرىنعان سازدىڭ ءسوزىن قالاي وقىدى؟ كەزىندە كوزى اشىق، ءبىلىمدى دەگەن ەۋروپا ءوز مۋزىكانتتارىنىڭ سىرلى سازىن ۋاعىندا دۇرىس تۇسىنە الماعانى تۋرالى وكىنىپ جازادى. نوتانىڭ نە ەكەنىن بىلمەك تۇگىلى ەستىمەگەن قازاق – كۇيشىلەردىڭ سازىن سول ۋاقىتتا بىردەن تۇسىنگەن. ال قازىر كۇيدى تۇسىنەتىندەردىڭ قاتارى كەمىپ، تىڭدايتىنداردىڭ ءوزى سيرەپ قالعانداي. نەلىكتەن؟
– حح عاسىردىڭ 50 جىلدارىنا دەيىن دينا شەشەمىز الماتىدا كۇي تارتقان كەزدە، ساحناعا كورپە توسەپ، الدىمەن كۇي تاريحىن ايتىپ الاتىن. قازىرگى زاماندا كونتسەرتتەردىڭ بارلىعى ۋاقىتقا باعىنادى. بىرنەشە ساعات كولەمىندە بىرنەشە نومەر ورىندالىپ ءبىتۋى كەرەك. ماسەلەن، ءبىر كۇي تارتىلاتىن بولسا، وعان 3-5 مينۋت ۋاقىت بەرىلەدى. سوندىقتان كۇي تاريحى قازىر ايتىلمايدى. اڭىزىن ەستىمەگەن سوڭ حالىق كۇبىر، سىبىرلاپ كوپ تىڭداي بەرمەيدى. حالىق كوپ تىڭداماعان سوڭ، كۇيشى شىعارماسىن تەز ورىنداپ بىتىرۋگە تىرىسادى. سونىڭ سالدارىنان قۇرمانعازىنىڭ دا، وزگە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ دا كۇيلەرى ون ەسە، ءجۇز ەسە جىلدام تارتىلىپ كەتتى. ونى ايتاسىز، ءتۇرلى ەستارادالىق جانرلارعا قوسۋدىڭ ەسەبىنەن كۇي قاعىستارى دا وزگەردى.
راس، كۇي اڭىزىن ايتپاي-اق، ونى بىردەن تۇسىنەتىن دە جاندار بولادى. ەندى ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز: قازىر ون قازاقتىڭ ەكەۋىندە عانا دومبىرا بولۋى مۇمكىن. نەمەسە ون ادامنىڭ ىشىندە ونىڭ بىرنەشەۋى عانا دومبىرانى بىلەدى. قالعانى دومبىرانىڭ اتىن ەستىگەنىمەن، قولىنا ۇستاپ كورمەگەن.
بۇرىندارى قازاق شاڭىراعىنىڭ بارلىعىندا كۇي تارتىلاتىن. ءار قازاق كۇيمەن كوزىن اشاتىن. انانىڭ ءالديى – قازاقى اۋەنمەن ايتىلاتىن. مەن قىرىقتان استىم. قاتارلاستارىمنىڭ وتباسىندا ءسابيىن بەسىك جىرىمەن تەربەتىپ جاتقانداردى كورگەن ەمەسپىن ءوز باسىم. ال قازاقى اۋەنمەن تەربەلمەگەندەر قازاقتىڭ ونەرىنە بۇيرەگى قالاي بۇرادى. سول تۇسىنبەگەن سوڭ، «قويشى دومبىرانى» دەيدى دە جۇرە بەرەدى. كۇي – قازاقتىڭ جانىنداعى نارسە، قانىندا بار. تۇسىنگىسى كەلگەن كەز-كەلگەن ادام ونى تۇسىنە الماق. ءاتۇستى قاراپ: «وي، مەن تۇسىنبەيمىن، تۇسىنبەيمىن» دەسە، تۇسىنبەيدى، ارينە. قازاق ءۇشىن كۇي جات ەمەس. سوندىقتان ءار قازاق بالاسى كۇيدى تۇسىنگىسى كەلىپ شىن نيەتتەنسە، سول كۇيدى ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءجۇز قايتارا تىڭداسا، كۇي سويلەي باستايدى. كۇي ءبىر ويدان، ۇلكەن وقيعادان تۋىندايدى، اقىندار سول وقيعاعا بايلانىستى ولەڭ جازسا، كۇيشىلەردەن كۇي قالادى. لىقسىپ كەلگەن سەزىم كۇي بولىپ توگىلەدى. مىسالى، «اقساق قۇلان»، قۇرمانعازى بابامىزدىڭ «كىشكەنتاي» كۇيى. قاي كۇي بولسىن، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ تاريحى، اڭىزى بار. كۇيدى تارتىپ وتىرىپ، ءبىر جەرىندە كۇي سويلەپ تۇر دەپ ەسكەرتىپ كەتسەڭىز، مىسالى «امان بول شەشەم، امان بول» دەپ ناقتى كورسەتسەڭىز، ول دا كۇيدىڭ سول جەردە «امان بول، شەشەم امان بول» دەپ بەبەۋلەي جونەلگەنىن ۇعادى.
– ءوزىڭىز كۇيدى بىردەن ءتۇسىنىپ كەتتىڭىز بە، جوق الدە اسەر ەتكەن جاعدايلار بولدى ما؟
– بالا كەزىمدەگى سۇيىكتى ءىسىم – قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن كۇيىنىڭ كۇيتاباقتارىن جيناۋ بولدى. ءۇيدىڭ كەنجەسىمىن. قالادان كەلگەن اعالارىمنىڭ ماعان بازارلىعى – كۇيتاباقتار اكەلەتىن. شەرتپە كۇي، توكپە كۇي دەپ بولمەيدى. اكەم سونى تىڭدايدى. ءبىزدى جيناپ الىپ تىڭداتادى، اڭىزىن ايتادى. سول تاربيەمەن وستىك قوي. قازىر ەسىمە السام، كۇي تىڭداپ وتىرىپ كەيدە قالعىپ كەتەسىڭ. بىرىنەن سوڭ ءبىرى تارتىلىپ جاتقاسىن، كوزبەن كورىپ وتىرعان جوقسىڭ، ارينە شارشايسىڭ. بىراق، كۇي وسىلايشا بىلدىرتپەي، بۋىنىڭدى بوساتىپ وتىرىپ، شىم-شىمداپ بويىڭا سىڭە بەرەدى ەكەن. اكەم پلاستينكانى جىبەرىپ، بىزدەرگە سۇراق قوياتىن: «نۇرجان، مىناۋ قانداي كۇي»، – دەيدى. ايتساڭ – ارقاڭنان قاعادى. ايتپاساڭ: «مەن سەندەرگە نە ۇيرەتىپ ءجۇرمىن»، – دەپ رەنجيدى. سوندا نەشە ءتۇرلى قۋلىققا باراتىن ەدىك. اسىرەسە، اپام ەكەۋىمىز. كۇيتاباققا بىلدىرتپەي كۇيدىڭ اتىن جازىپ قويامىز. اكەم سۇراعاندا اپام كۇيدىڭ اتىن وقىپ الادى دا، اقىرىن سىبىرلايدى. بىراق پلاستينكالاردى ارالاستىرىپ جىبەرگەندە، تاعى دا شاتاسىپ كەتەسىڭ. مىسالى ماكارىم قويشىباەۆتىڭ «جاستىق» دەگەن كۇيى سول كۇيىنشە جاتتالىپ قالدى. ويلانىپ وتىرسام دا ىڭىلداپ سول كۇيدى ايتامىن. سودان باستاپ مەنىڭ دومبىراعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. كۇيلەردى دومبىرادا تارتۋ قالاي بولار ەكەن دەپ ارمانداي باستادىم.
– باتىس وڭىردەگى ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ ءىرى-ءىرى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، داستارحانداس، پىكىرلەس بولعان، ولاردان كۇيدى تىكەلەي ۇيرەنگەن جانداردىڭ ءوزى بولماسا دا، كوزى قالعان شىعار. ولاردان ۋاعىندا كۇي ۇيرەنۋ ءداستۇرى قالىپتاستى ما؟
– «قۇرمانعازى داۋلەتكەرەيدى ىزدەپ بارعان» دەگەن دەرەك بار. قۇرمانعازى – ايداۋدا بولعان، قۋعىن كورگەن جان. ال داۋلەتكەرەي – ەل باسقارعان، بىلايشا ايتساق، الەۋمەتتىك جىكتەلىم تۇرعىسىنان ەكەۋى ءبىر-بىرىنە تەڭ ەمەس. سونىسىنا قاراماي ەكەۋى بىرنەشە كۇن كۇي تارتىسقان ەكەن. سودان ءبىر-ءبىرىن بايقاسىپ بولعان سوڭ، ايجان اتتى دومبىراشى قىز بار دەگەندى ەستىپ، ايجاننىڭ ونەرىن تاماشالاۋ ءۇشىن، ارنايى ىزدەپ بارىپ، كۇيگە كەزەك بەرەدى. بىزگە، مىسالى، ايجانىڭ «ايجان قىز» دەگەن كۇيى جەتتى. سول كەزدە داۋلەتكەرەيدىڭ «بۇلبۇل» كۇيى شىققان. قۇرمانعازى «ايدا، بۇلبۇل ايجان-اي» دەگەن كۇي شىعارعان. قۇرمانعازى داۋلەتكەرەيدىڭ «بۇلبۇلىن» تىڭداپ بولعان سوڭ: «مىناۋ مەنىڭ بۇلبۇلىم» دەپ تارتىپتى. بەرتىن كەلە ناقىش كۇيشى «ايجان اپاي» دەگەن كۇي قالدىرعان. ناقىشتىڭ «ايجان اپايدان» باسقا بىرنەشە كۇيلەرى بولعان. ماسەلەن، «اقجالاڭ» كۇيى. سول ناقىشتان كۇي ۇيرەنگەن قوجاق كۇيشى 1960 جىلدارى ومىردەن وتكەن. ءوزى مىقتى دومبىراشى، ءانشى، سىنىقشى بولعان. «اقساق كەر ات» دەگەن كۇيى بار. ونى بىزگە وتەگەن جۇماشەۆ جەتكىزگەن. ءمۇسىرالىنىڭ دە كەيبىر كۇيلەرىن ءو.جۇماشەۆ اعامىزدىڭ ناسيحاتتاۋىمەن تانىس. سەيتەكتىڭ، دينانىڭ، ماكەننىڭ كوزىن كورگەن ادامدار ارامىزدا قازىر دە كەزدەسەدى. وتەگەن جۇماشەۆ – سەيتەكتىڭ قاسىندا ەرىپ جۇرگەن ادامنىڭ كۇيەۋ بالاسى. سەيتەك اتامىزدىڭ مىقتىلىعى – سەيتەكتى اتتان ەشكىم اۋدارىپ كورمەگەن. مەرگەندىگى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. مىلتىقتى ەكى قولمەن قاتار اتقان دەيدى. اتتىڭ باسىن جىبەرەدى ەكەن دە، بوركىن اۋەگە لاقتىرىپ، 12 ءورىمدى قامشىسىمەن سوققان كەزدە، ۇشىپ كەلە جاتقان بورىك پارشا-پارشا بولىپ، جان-جاققا ۇشىپ كەتسە – اتتىڭ باسىن تارتپاعان، العان باعىتىنان تايماعان دەسەدى. ەگەر بوركى ءباز قالپىندا تۇسسە – قايتىپ كەلەدى ەكەن. «سەيتەكتىڭ ءبىر تارتارى» دەگەن بار. دومبىرانىڭ پەرنەسىندە ەڭ جوعارعى پەرنەنى «سەيتەك پەرنەسى» دەيدى. ونى «تۇركىمەن پەرنەسى» دەپ تە اتايدى. سەيتەك – تۇركىمەندەردىڭ اراسىندا دا، قالماقتاردىڭ اراسىندا ايلاپ قوناق بولعان. ونىڭ كۇيلەرىندە قالماق اۋەندەرى كەزدەسەدى. «بەس قىز» دەگەن كۇيىن قالماقتىڭ قىزدارىنا ارناعان دەيدى. سەيتەكتىڭ «قالماق ءبيى» دەگەن كۇيى بار. سەيتەك بابامىز جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، «قۇدايى قوناقپىن» دەپ ءبىر ۇيگە تۇسەدى عوي. تۇسكەن ءۇيى اۋىلداعى بەدەلدى، تۇرمىسى جاقسى وتباسى ەكەن. سەيتەك سەكىلدى بەلدى ازامات قۇدايى قوناق بوپ كەلگەن سوڭ، تاڭعا دەيىن ءان شىرقاپ، كۇيى تارتىسىپ وتىرىپ، ەندى جاتۋعا ىڭعايلانعان كەزدە ءۇي دۇرلىگە باستايدى. قالماقتىڭ ءبىر مىقتى ۇرىسىنىڭ اتى شىعىپ تۇرعان كەز بولسا كەرەك. ال، سەيتەك تۇسكەن ءۇيدىڭ بايگە اتى بار ەكەن. الگى باۋكەسپە سونى ۇرلاۋعا كەلىپتى. ۇرى قازاققا دا، قالماققا دا ۇستاتپايتىن كورىنەدى. سوندىقتان، ەلىن كورمەگەلى بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى دەگەندى ەستىگەن سوڭ سەيتەك : «مەنىڭ دە ەلدەن بەزىپ، دالادا جۇرگەن كەزدەرىم بولدى. سوندا ەلىڭدى ساعىناسىڭ، شالقىتىپ سالعان ءاندى ساعىناسىڭ، توگىلتىپ تارتاتىن كۇيدى ساعىناسىڭ»، – دەپ ىرگەنى تۇرگىزىپ قويىپ دومبىرامەن كۇي تارتقان ەكەن دەيدى. «مەن قازىر كۇي تارتامىن. ەلىنىڭ اۋەنىن ساعىنعان قالماق، جاقىنداپ كەلىپ كۇي تىڭدايدى. كوزى سوندا ەشتەمەنى كورمەي قالادى. كۇيگە ەلتىگەن، بويى ەرىگەن كەزدە سەندەر ۇستاڭدار»، – دەيدى. سودان قالماقتىڭ اۋەنىمەن «قالماق كۇيى» دەپ تارتقان. ايدالادا ارىپ-اشىپ، ەلىن ساعىنىپ جۇرگەن بارىمتاشى ۇلتىنىڭ سازىنا ەلتىپ، ەرىپ كەتىپ، ىرگەگە جاقىنداعاندا، قولعا ءتۇسىپتى. سول كۇيدى سەيتەكتىڭ ساركەنجە دەگەن شاكىرتى ۇيرەنگەن ەكەن، سول ساركەنجەنىڭ جيەنىنەن مەن جازىپ الدىم. ساركەنجەنىڭ جيەنى – 70-تەن اسقان روزا دەگەن اپامىز. باتىس وڭىرىندە كۇيشىلىك ءداستۇر ءالى جاقسى قالپىندا ساقتالىپ كەلەدى. قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتتەرى دينا، سەيتەك، ماكەندەردى ايتساق، ونىڭ بەر جاعىندا ايجان اپاي، ناقىش، قايىرجان ايتباەۆ، دوسىم ماقسوتوۆ، اسىلعانىم قۇسماعامبەتوۆا، ەسەل قازيەۆ، ەرمەك مولدابەكوۆ دەگەن بىرنەشە ازاماتتاردى اتاۋعا بولادى. شومان سەرتەكوۆ، وتەگەن جۇماشەۆ، اسىلحان قازيەۆ، ەرمەك قازيەۆتەر دە سول قارا دومبىرانى شەبەر مەڭگەرگەن. قۇرمانعازى اتىنداعى الەمگە تانىلعان اكادەميالىق مۋزىكالىق وركەستر بار. سونىڭ باس دومبىراشىلارى، قالي جانتىلەۋوۆ، رۇستەمبەك وماروۆ، كەيىنگى قارشىمباي احمەدياروۆ، كونسەرتمەيسەر بولعان تۇياق شامەنوۆتەر، كەيىنگى جاس بۋىن باتىرجان مىقتىباەۆ دەپ ۇزاعىنان كوسىلۋگە بولادى.
– باتىس كۇيشىلىك مەكتەبى تۋرالى ونەر زەرتتەۋشىلەرى جەتەرلىكتەي ەڭبەك قالدىردى. ال سول باتىس مەكتەبىنىڭ ءوزى ىشتەي قالاي جىكتەلەدى؟
– قازاق جەرىندە كۇيشىلىك ءداستۇر ۇستاعانداردى احمەت اعا جۇبانوۆ بىرنەشە ءداستۇرلى مەكتەپتەرگە ءبولدى. سونىڭ ءبىرى «باتىس كۇيشىلىك مەكتەبى» دەسەك، ونىڭ ءوزى دە ىشتەي ءتۇرلى مەكتەپتەرگە جىكتەلەدى. «قۇرمانعازى مەكتەبى» – ادۋىندىلىعىمەن، توكپە، قارا شەرتىس قاعىستارى كەزدەسەتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ال، «تورە مەكتەبىنىڭ» كۇيلەرى تەز تارتىلعانىمەن، قۇرمانعازىنىڭ «ادايىنداي»، «سارىارقاسىنداي» مانەر جوق، توگىلگەن ليريكا. مىسالى، داۋلەتكەرەيدىڭ «تۇركىمەن» كۇيىندە نەمەسە «كوروعلىدا» قارا قاعىستار كوپ كەزدەسپەيدى. قولمەن كورسەتۋ – ماڭعىستاۋ مەكتەبىندە مىقتى دامىعان. مىقتى دومبىراشى سەرجان شاكىراتوۆتىڭ «بوگەلەگىن»، تاعى باسقا كۇيلەرىن قالاي كەرەمەت كورسەتەدى. مىسالى، قۇرمانعازىنىڭ «جيما» كۇيىن مويىنعا دا قويىپ تارتادى، يىققا ءىلىپ تارتادى. قولمەن دە كورسەتەدى. سونداي تەز تارتىلاتىن كۇي – جانتورەنىڭ «شالقىماسى». سەيتەكتىڭ «ءشاريپا» دەگەن كۇيى بار. سوندا سول قولمەن دومبىرانى ءىلىپ تارتىپ وتىرعاندا وڭ قولىمەن شاشتى قايىرىپ كەتىپ، بەتتى سيپاپ ءوتىپ دەگەندەي قيمىلدار جاساۋعا بولادى. ول – دومبىراشىنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
– كۇيلەردى وڭدەۋگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– كەزىندە كۇيلەر قۇيما قۇلاقتىقپەن تارالدى عوي. امەن، دينا، سەيتەك ۇشەۋى وتىرىپ الىپ، قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەمىن» تىڭدايدى دا، ۇشەۋى ءۇش جاققا كەتەدى. «قايران شەشەم» دەپ امەن تارتادى. دينا تارتادى، سەيتەك تارتادى. ءسويتىپ ءۇش نۇسقاسى شىعا كەلەدى. ۇشەۋى دە كەرەمەت.
باشقۇرتتاردا ساز اسپاپتارىنان قۋراي جاقسى دامىعان. بىزشە – سىبىزعى. نوتاسى تۇسىرىلگەن كۇيدى ءدال سونداي قىلىپ ورىنداساڭ، سىزدىكى دۇرىس ەمەس دەيدى. ولار ءۇشىن كۇيدىڭ تاقىرىبىنان اۋىتقىماي، ءوزىڭىزدىڭ فانتازياڭىزدى قوسىپ ويناۋ كەرەك ەكەن.
اتا-بابامىزدىڭ كۇيىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وسكەن سوڭ، ول ءداستۇر بۇزىلمايدى، قازاق كۇيلەرى ءجونسىز وزگەرىسكە ۇشىراماۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن قاراگوز سەرىكقىزى،
«قازاق ادەبيەتى»
