نارادا تۋعان اي ارۋ
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە تاكەتوري دەگەن قاريا ءومىر ءسۇرىپتى. قاريا كۇندە تاۋعا بامبۋك كەسۋگە بارادى ەكەن. كەسىپ العان بامبۋكتەن سەبەت جاساپ، ونى ساتىپ كۇنىن كورىپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى، قاريا ادەتتەگىدەي اعاش كەسىپ جاتسا، ءبىر بامبۋكتەن جارقىراعان نۇرلى ساۋلە شىعادى.
«و، توبا! مىناۋ ءبىر عاجاپ نارسە عوي!» دەپ، شال اعاشتىڭ ءىشىن جارىپ ەدى، ىشىندە شىناشاقتاي ءسابي بار ەكەن. ءسابيدىڭ سۇيكىمدىلىگىنە سۇيسىنگەن قاريا شۇعىلالى بالانى بامبۋكتىڭ ىشىنەن شىعارىپ الدى. شالدىڭ ەرەكشە بالا تاۋىپ العانىنا كەمپىرى دە قۋانادى. ەكەۋى بالانى ماپەلەپ باعىپتى. شۇعىلالى ءسابي شىققان بامبۋكتەن جارق-جۇرق ەتكەن التىن تەڭگەلەردى كۇن سايىن الىپ تۇرادى. ءسويتىپ، قاريا داۋلەتى بارشا جۇرتتان اسقان باي ادامعا اينالىپتى.
بامبۋكتىڭ ىشىنەن شىققان بالاعا كاگۋياحيمە (اي نۇرىنان جارالعان ارۋ) دەگەن ەسىم تاعىلادى. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار، عاجايىپ ءبىر سۇلۋ قىز بوپ بوي-جەتەدى. كاگۋياحيمەنىڭ داڭقىن ەستىگەن سەگىز قىرلى بەس سەرى «ماعان قالىڭدىق بولار ما ەكەن؟» دەپ، قاريانىڭ ۇيىنە كەلىپتى. كاگۋياحيمە بەس جىگىتتىڭ قايسىسى ويىنداعى زاتتى اكەلسە، سوعان قالىڭدىق بولاتىندىعىن ايتادى. ول قانداي زات؟ يشيتسۋكۋرينوميكو ەسىمدى جىگىتكە بۋددانىڭ يشيپاچي دەپ اتالاتىن قۇندى جانانىن، كۋراموچينو يشيتسۋكۋرينوميكو دەگەن سەرىگە التىن اعاشتى، ال مينيستر وبەگە وت تىشقانىنىڭ تەرىسىن، ووتومو مىرزاعا بەس تۇسكە قۇبىلاتىن مونشاقتى، يسونوكاميمارو مىرزاعا قارلىعاشتىڭ قاۋىرسىنىن الىپ كەلۋ تاپسىرىلادى.
يشيتسۋكۋرينوميكو قاريا ايتقان زاتتى تاپپاي قينالدى. بۋددانىڭ جانانى جاپون ەلىندە جوق نارسە ەكەن. الىستاعى ءۇندى جەرىندە بار دەسەدى ەل. «سوناۋ الىس ەلگە قالاي بارماقپىن؟» دەپ ويلايدى ول. ءسويتىپ، بەلگىلەنگەن مەرزىمگە دەيىن ۇيىندە جاتا بەرەدى دە، قول استىنداعىلاردى جاناندى ىزدەۋگە جىبەرەدى. ولار بولسا، ءبىر تاۋدىڭ قويناۋىنداعى حرامداعى كونە جاناندى الىپ كەلەدى.
كۋراموچينوميكوعا قىمبات اعاشتى تابۋ تاپسىرىلعان بولاتىن. ول اعاش تەگىن اعاش ەمەس: بۇتاقتارى التىننان، جەمىستەرى اپپاق نۇرلى بولۋى كەرەك. كۋراموچينوميكو كاگۋياحيمەنىڭ ۇيىنە بارىپ: «مەن قازىردەن باستاپ، اسىل اعاشتى ىزدەيمىن»، – دەيدى دە، ءوزى سەرىكتەرىمەن كەمەگە ءمىنىپ، ساياحاتتاۋعا كەتەدى. بىراق ءۇش كۇن وتپەي قايتىپ ورالادى. سوسىن شەبەرلەردى جيناپ: «بۇتاقتارى التىن، جەمىستەرى اپپاق اعاشتى جاساڭدار» دەپ تاپسىرادى. اعاش ءاپ-ساتتە دايىن بولدى. جارق-جۇرق ەتكەن بۇتاقتارىنىڭ ساۋلەسى اپپاق جەمىستەرىمەن شاعىلىسىپ اينالانى نۇرعا بولەپ تۇر. ادەمىلىگى سونشا، بەينەبىر جۇماق اعاشى دەرسىڭ.
كۋراموچينوميكو اعاشتى الىپ، بىردەن كاگۋياحيمەگە بارادى. «مەن بۇل اعاشتى الىس-الىس ەلدەرگە ساپار شەگىپ، ارەڭ تاپتىم» دەيدى. بىراق اعاشتىڭ جاساندى ەكەندىگى اشىلىپ قالادى.
«وت تىشقانىنىڭ تەرىسىن قولعا قالاي تۇسىرسەم ەكەن؟» دەپ ويلايدى ابە. الىستاعى ەلدىڭ ءبىر ادامىنا «وت تىشقانىنىڭ تەرىسىن تاۋىپ، ماعان جىبەرىڭىزشى» دەپ حات جازادى. سودان سوڭ حاتپەن بىرگە كوپ اقشانى سەرىگىنە بەرەدى دە، الىس ەلگە جىبەرەدى. اقشا مەن حاتتى العان كىسى «وت تىشقانىنىڭ تەرىسى دەگەندى ەستۋىم بار، بىراق كورگەن ەمەسپىن. دەگەنمەن، ىزدەستىرىپ كورەيىن»، – دەيدى. حاتتى تاپسىرعان كىسى الگى ادامنىڭ ءسوزىن ابەگە جەتكىزەدى. ولار وت تىشقانىنىڭ تەرىسىن كۇتىپ جاتا بەرسىن.
ءۇش جىل ءوتتى. الىستاعى ەلدىڭ ادامى ۋادەلى زاتىن جىبەردى. مينيستر قۋانىپ، زاتتى اشىپ كوردى. تەرى اسپان تۇستەس كوگىلدىر ءارى جالت-جۇلت ەتىپ، شۇعىلالى ساۋلە شاشىپ تۇر. مينيستر «بۇل شىنىمەن دە باعا جەتپەس زات قوي. كاگۋياحيمەگە كورسەتىپ، قۋانتايىن» دەپ، تەرىنى ورنەكتەلگەن ءساندى ساندىققا سالىپ قىزدىڭ ۇيىنە اپاردى.
«وت تىشقانىنىڭ تەرىسىن اكەلدىم، مىنە!» دەپ، ساندىقتى قىزدىڭ الدىنا قويدى. «ءيا، شىنىمەن دە ادەمى ەكەن»، – دەيدى كاگۋياحيمە. «بىراق بۇل ناعىز اسىل تەرى مە ەكەن، سىناپ كورمەي سەنبەيمىن. ناعىز وت تىشقانىنىڭ تەرىسى وتقا سالسا جانبايدى. قانە، كورەيىك!» دەپ، قىز تەرىنى وشاققا تاستادى. سول-اق ەكەن، تەرى لاپ ەتىپ وتقا وراندى دا، دەمدە جانىپ كەتتى.
ووتومونوميۋكي بەس تۇسكە قۇبىلاتىن مونشاق تابۋى كەرەك بولاتىن. مونشاق كىسىدە ەمەس، ايداھاردىڭ موينىندا دەسەدى جۇرت. ووتومونوميۋكي سەرىكتەرىمەن كەمەگە ءمىنىپ، ساپارعا شىعادى. «ايداھاردى مىنا ساداقپەن اتۋ كەرەك»، – دەيدى ول. كەنەت ايداھار قوزعالىسىن بىلدىرگەندەي تەڭىز تۋلادى. كەمە اساۋ تولقىنمەن ءبىر كوتەرىلدى دە جاعاعا ءبىر-اق شىقتى. ءسويتىپ، اسىل ووتومونوميۋكيدىڭ مونشاقتى ىزدەۋى وسىمەن اياقتالىپتى.
يسونوكاميمارو قارلىعاشتىڭ قاۋىرسىنىن ىزدەدى. سارايدىڭ شاتىرىندا قارلىعاشتىڭ ۇياسى بار ەدى. سەرىكتەرىنە اسپالى سەبەت جاساتقىزدى. ءوزى سەبەتتىڭ ىشىنە كىردى. سەرىكتەرى سەبەتتى شاتىر توبەسىنە دەيىن كوتەردى. يسونوكاميمارو قولىن قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا سالىپ ەدى، دومالاق بىردەڭە ىلىكتى. سول كەزدە اسپالى سەبەتتىڭ ارقانى ءۇزىلىپ، يسونوكاميمارو جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. بەلى سىنىپ، ەسىنەن تانىپ قالدى. سەرىكتەرى جەدەل كومەكتەسە باستادى. يسونوكاميمارو ەسىن جيناپ، جۇمىلعان الاقانىن اشىپ ەدى، قارلىعاشتىڭ قاتىپ قالعان قۇمالاعى ەكەن.
كاگۋياحيمەنىڭ سۇلۋلىعى كۇن سايىن ارتا ءتۇسىپ، داڭقى بۇكىل الەمگە شارىقتادى. ونىڭ كوركىن كورمەي عاشىق بولعان جىگىتتەر دە كوبەيدى. تەنشي دەگەن مىرزا جىگىت: «بۇل ءوزى قانداي ەكەن، ءوز كوزىممەن كورەيىنشى» دەپ، كاگۋياحيمەنىڭ ەلىنە قاراي بەت الدى. ءساندى كۇيمە داربازا الدىنا توقتاعانىن كورگەن كەمپىر مەن شال: «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ قاراسا، ايگىلى تەنشي مىرزا ەكەن. قاريالار قوناقتى قۇرمەتپەن قارسى الدى. قىزدى كورگەن تەنشي ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى. «مەنىڭ سارايىمدا تۇرعىڭ كەلە مە؟» دەدى ول كاگۋياحيمەگە. «جو-وق، مەنى اتام مەن اجەمنەن ايىرۋعا بولمايدى» دەپ جاۋاپ بەردى قىز.
كاگۋياحيمە قاريانىڭ ۇيىنە كەلگەلى قانشاما جىلدار ءوتتى؟ سودان بەرى ول كۇندە كەش باتا مۇڭايىپ، اسپانداعى ايعا مۇڭىن شاققانداي، كوك جۇزىنە ۇزاق-ۇزاق قاراۋمەن بولدى. «قاراعىم، شىراعىم حيمە، سونشا قايعىلى كۇيگە تۇسەتىندەي نە بولدى؟!» دەپ اتاسى مەن اجەسى جالىنسا دا، كاگۋياحيمە ۇندەمەدى. اي كۇنتىزبەسى بويىنشا 15-نەن 16-نا قاراعان ءتۇنى كاگۋياحيمە كوز جاسىن توگىپ، مۇڭايىپ جىلايتىن بولدى. ويتكەنى، ونىڭ اي ەلىنە ورالاتىن مەرزىمى جەتىپ ەدى. «وسى جولعى دجيۋگويا كەشىندە اي ەلىنىڭ وكىلى مەنى الىپ كەتۋگە كەلەدى. اتام مەن اجەمنەن اجىرايتىنىمدى ويلاپ قايعىرامىن»، – دەيدى. قاريالار قىزدىڭ بۇل سوزىنە تاڭدانىپ، «ءبىز كاگۋياحيمەنى تيتتەي كەزىنەن باعىپ، تاربيەلەدىك. ول ءبىزدىڭ تۋعان بالامىزداي. ەشكىمگە بەرمەيمىز»، – دەيدى. ال كاگۋياحيمە بولسا، «اي ەلىنىڭ وكىلىنە ەشكىم قارسىلىق كورسەتە المايدى» دەپ، كوز جاسىن ودان سايىن كولدەتىپ، ەگىلە جىلادى.
قاريا سيىناتىن ورىنعا بارىپ، پەرىشتەلەرگە: «وسى جولعى دجيۋگويا تۇنىندە اي ەلىنىڭ وكىلى كاگۋياحيمەنى الىپ كەتۋگە كەلمەك. قالاي دا بەرمەي، الىپ قالۋدى سىزدەن سۇرايمىن» دەپ پەرىشتەلەرگە جالبارىندى. پەرىشتە باسىن يزەپ: «جارايدى، ءبارىمىز جابىلىپ، كاگۋياحيمەنى الىپ قالايىق» دەپ جاۋاپ بەردى. دجيۋگويا كەشى دە كەلىپ جەتتى. پەرىشتەلەر قاريانىڭ ءۇيىن اينالا قورشاي باستادى. كەنەت اي جاپ-جارىق بوپ كەتتى دە، ودان اق بۇلت باياۋ قالقىپ تومەنگە تۇسە باستادى. بۇلت ۇستىنە قونىپ العان اي ەلىنىڭ وكىلدەرى ەدى. پەرىشتەلەر ساداقتارىن دايىندادى. سول ساتتە نە بولدى دەڭىز؟ اۋىل حالقى كەنەتتەن قالشىلداپ، سەلكىلدەي باستادى دا، كوزدەرى تۇماندانىپ، ەش نارسە كورمەي قالدى.
اي ەلىنىڭ وكىلدەرى: «كاگۋياحيمە، ءبىز كەلدىك»، – دەدى. كەمپىر قىزدى قۇشاقتاپ، جىبەرگىسى كەلمەسە دە، كاگۋياحيمە باياۋ سىرعىپ اجەسىنىڭ قۇشاعىنان اجىراي باستادى. «اتا، اجە، مەنى باعىپ، تاربيەلەگەندەرىڭىز ءۇشىن مىڭ العىس. ەكەۋىڭىز باقىتتى ءومىر سۇرىڭىزدەر» دەپ، كاگۋياحيمە قاريالارعا قوشتاسۋ ءسوزىن ايتتى. ول كيمونوسىن قالدىردى. ءوزىن باققان اتا-اجەسىنە ارناپ شىعارعان قوشتاسۋ جىرىن انىمەن قوسىپ جازىپ قويعان ەدى. ءان جازىلعان حاتتى دا قالدىردى.
اي الەمىنەن كەلگەن وكىلدەر كاگۋياحيمەگە ادەمى قاۋىرسىنداردان تىگىلگەن كويلەكتى كيگىزدى. كاگۋياحيمەنىڭ جارق-جارق ەتىپ كۇيمەگە مىنگەنى عانا كورىندى. كاگۋياحيمە مىنگەن كۇيمە الىپ بۇلتقا ورانىپ، عالامات اي نۇرىن سەپكەن اسپان ەلىنە كوتەرىلىپ، كورىنبەي كەتتى.
ال قاريا كاگۋياحيمەنى تاۋىپ العان بامبۋك نارادا ءوسىپ تۇر. نارا پرەفەكتۋراسىنداعى كيتاكاتسۋراگي ۋەزىنە قاراستى كوۋريوۋ شاھارىندا تاكەتوري دەگەن جەر بار. جاپون ەلى تاكەتوري باعىن «تاكەتوريمونوگاتاري» ەرتەگىسىمەن بايلانىستىرادى. نارا قاريالارى باققا نەمەرەلەرىن ەرتىپ اپارىپ، اي نۇرىنان جارالعان ارۋ تۋرالى ەرتەگىنى وسىلاي باياندايدى.
جاۋىندى كۇنگى جۇزدەسۋ
نارا باعىنداعى اعاشتان تۇرعىزىلعان كونە سارايلاردىڭ اراسى. 1300 جىل بۇرىنعى ياماتو ءداۋىرى مە، الدە ءححى عاسىرداعى تەحنيكاسى دامىعان ەلدىڭ شاھارى ما؟ ستانسادان تۇسكەن ساتتەن ەجەلگى جىبەك جولى تۇسىنداعى اۋىل شىقتى الدىدان. «كيوتونوميابيني، نارانوحينابي» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن بۇل شاھاردىڭ ىقىلىم زامان اۋىلىنا ءتان كەلبەتى دالەلدەگەندەي. ءيا، كيوتو – كەربەز قالا بولسا، نارا نار تۇلعالى ەرلەردىڭ قولىمەن تۇرعىزىلعان كۇيى، بىردە-ءبىر باعانى وزگەرمەگەن قالپى ساقتالعان اۋىل كەيپىندەگى شاھار. نارا ەل استاناسى بولعان زاماندا سالىنعان توۋدايدزي – ۇلى شىعىس عيباداتحاناسىندا ۇلى شەبەرلەردىڭ قولىنىڭ تابى قالعانداي. بۇگىندە ماڭىزى زور مادەني مۇرا رەتىندە قورعاۋعا الىنعان بۇل كەشەندەگى دايبۋتسۋدەن دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن اعاش عيمارات رەتىندە بەلگىلى. ناراداعى ۇيلەر دە العاشقى كەيپىن ساقتاپ وتىر. الەمدەگى ەڭ كونە اعاش عيمارات تا نارادا. ءحوۋريۋدزيدىڭ كوندوۋ سارايىنىڭ ويۋلى جاقتاۋلارىنا قاراپ تۇرىپ، توزدى دەۋگە بولمايتىن كونە وركەنيەت تۋىندىسى قانشاما ءداۋىر وتسە دە وزگەرىسسىز قالعانىنا تاڭداناسىڭ. مىڭجىلدىقتاردىڭ كۋاگەرى بوپ تۇرعان دايبۋتسۋدەن سارايىنىڭ ەنى و باستا 87 مەتر بولىپتى. نيۋ-يوركتىڭ سيمۆولى سانالاتىن بوستاندىق مونۋمەنتى سىيىپ كەتەدى دەيدى.
ارحيتەكتۋرانىڭ عالامات ۇلگىلەرىن شىعىس مەملەكەتتەرىن ارالاعاندا كورەمىز. توۋدايدزي، توۋفۋكۋدزي، كاسۋگا، حيودزيو، حوۋريۋدزي، ياكۋشيدجي، توشيودايدزي سارايلارىن ارالاپ جۇرگەندە ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامان ەسىڭنەن شىعىپ كەتەدى. تۇنىق اۋا، جانعا جايلى كليمات، الىپ داربازالار مەن شاعىن شارباقتار، ءمولدىر باستاۋ سۋى، بالىعى الاڭسىز جۇزگەن اينا كول – ناعىز اۋىل كورىنىسى. ءشوبى كۇزدە دە سارعايمايتىن شابىندىقتا ەلىكتەر جايىلۋدا. قۇرالايىن ەرتكەن ەلىكتەر نارانىڭ كوشەلەرىندە كوپ. بۇل دۇنيەجۇزىندەگى ەلىكتەر مەكەندەيتىن جالعىز شاھار.
ناراعا اياق باسقاندا تايفۋن باستالعان كەز ەدى. پرەفەكتۋراداعى ءبىر اۋىلدىڭ تاۋ بوكتەرىندەگى ون شاقتى ءۇيى سەلگە كەتىپ، تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردان وزەن ارناسىنان اسىپ جاتقان. كۇنشىعىستا كۇزگى جاۋىن دا جىپ-جىلى. وساكادان ناراعا باراتىن ەلەكترپويىزعا مىنگەندە قولىمدا ءبىر گازەت بولعان. قولشاتىرى بار قالا تۇرعىندارى جاۋىندى ەلەمەي ەركىن باسىپ بارادى. باسقا قالادان قولشاتىرسىز كەلگەندەرى قاسىنداعى اعاش ساراي شاتىرىنىڭ جيەگى استىنا تۇرا-تۇرا قالدى. نارا باعىنان شىعىپ، قالىڭ ەلىكتىڭ اراسىمەن كەلە جاتىر ەدىم، كونە ۇيلەردىڭ قاتارىنداعى «اقپارات ورتالىعىنا» كوزىم ءتۇستى. «تايفۋن كەزىندە كەلگەنىڭىز-اي» دەدى، قابىلداۋشى كەلىنشەك. ەكەۋمىز ەكى ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك. ءبىر كەزدە كۇزەتشى تاياۋ تۇرعان اپپاق كرەسلونى نۇسقادى. ءپىشىنى قولجۋعىش سياقتى شۇڭعىل اق «ورىندىق» 8 بالمەن سەلكىلدەيدى ەكەن. جەر سىلكىنىسىنىڭ قالاي بولاتىنىن سەزىنگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن جاسالىپتى. وعان وتىرۋدان باس تارتىپ سىرتقا شىقتىم. جاڭبىر ءالى جاۋىپ تۇر.
ۆاكاكۋسا تاۋىنداعى ەلىكتەردى باقىلاپ، يكوما، ۋدا، يوشينو، امانوكاگۋياما، ميميناشياما، ۋنەبياما، ياماتوساندزان جوتالارىنان اسىپ، نارانىڭ ورتالىق كوشەسىنە جەتكەنشە قولىمداعى گازەتتى قالدىرمادىم. بۇل جارناماسىمەن تانىسىپ بولىپ، جىرتا سالاتىن نەمەسە ەت وراعان سوڭ وشاققا پايدالاناتىن، الدە ءۇي جوندەگەندە ەدەنگە توسەيتىن جاي گازەت ەمەس، قيىن كەزەڭدەردە وت كەشىپ ءجۇرىپ شىعارعان قالامگەر اتالاردىڭ ماڭداي تەرى سىڭگەن «قازاق ادەبيەتى» عوي. بۇل گازەت قازاقتىڭ باسقا دا گازەت-جۋرنالدارى سياقتى جاپونيانىڭ بارلىق ايماعىنداعى تانىمال تۇلعالار مەن ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ جەكە قورلارىندا ساقتاۋلى. قازاق گازەت-جۋرنالدارىن جاپونيانىڭ ءار ايماعىنا جەتكىزۋدە قولداۋ كورسەتكەن جاپون ازاماتتارىنا العىس ايتامىن.
ەلەكترپويىزبەن ناراعا بارا جاتقاندا قاسىما ءبىر اقساقال جايعاستى. قولىمداعى گازەتتى الىپ، ىشىندەگى «اگۋگاي، نارا!» دەگەن ماقالانى كورگەندە «وقىماسام دا ماعىناسىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن» دەپ، جىميدى. قاريانىڭ كەلىنى تاي ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەن. جاپون ءتىلىن جاقسى بىلەتىن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى قازاق گازەتتەرىن كورگەن جاپوندار ونىڭ ءمانىن بىردەن بىلەدى. قوس حالىق اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ ءبىر قۇرالى وسى گازەت ەكەندىگى بەلگىلى. اقساقال نارا پرەفەكتۋراسىندا تۇرادى. شاھار ماڭىنداعى تۋىسىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارادى ەكەن. از ۋاقىتتا ۇلكەن تاريحتان دا ءبىراز دۇنيەنى قوزعاعان قاريا نارا شاھارىنا ءبىر ستانسا جەتپەي ءتۇسىپ قالدى. «يچيگويچيە» دەيدى جاپوندار. جاپون تانىمىندا ءار ادام ماڭىزدى جانە ءار كەزدەسۋدىڭ ەشقاشان قايتالانباس ءمانى بار دەگەن ۇعىم بەرىك ورىن العان. سوندىقتان بىرەۋمەن جۇزدەسكەندە ونى جاسىنا قاراماي قۇرمەتتەيدى. «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت» قاعيداسى وسىندايدا ەسكە ورالادى.
نارا ورتالىق كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى ماتسۋشيما تەيچي قالىپتى جاعدايدا قارسى الدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن تاپسىرادى دەپ كۇتپەگەن ەدى. بەينەبىر ءوزى سىيلىق الىپ تۇرعانداي اسەردە بولدى. ورىنباسارىن، كىتاپحاناشىلاردى شاقىردى. ءبىراز تالقىلاۋدان كەيىن الماتى مەن نارانىڭ اراسىن جالعاعان «قازاق ادەبيەتى» كىتاپحانانىڭ ارنايى بولىمىندە ساقتالاتىن بولدى. تايفۋندا، جاۋىن استىنداعى نارا باعىنىڭ جۇپار اۋاسىن سىڭىرگەن گازەت وسىلايشا ورنىن تاپتى. ماتسۋشيما سان جاپونيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ادەبي-مادەني ىنتىماقتاستىقتىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ۇلكەن العىسىن جەتكىزدى.
بۇل كىتاپحانادان نارا تۇرعىندارى بەس كىتاپقا دەيىن الىپ وقيدى. كىتاپتار ون بەس كۇنگە تەگىن بەرىلەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بۇلدىرشىندەرگە ارنالعان بولمە دە جابدىقتالعان. انالار سابيلەرىن كورپە ۇستىنە جاتقىزىپ قويىپ، كىتاپ وقىپ بەرۋىنە بولادى. كوزى ناشار كورەتىن كىسىلەرگە كىتاپحاناشىلار قالاعان كىتابىن وقىپ بەرەتىن قىزمەت تۇرلەرى بار ەكەن.
نارا تاۋلى جەردەگى شاھار. ماتەلدە اتالعان ەجەلگى استانا كيوتومەن كينكي دەپ اتالاتىن ءبىر ايماققا جاتادى. نارانىڭ تاۋلارىندا بولعان عاجايىپ وقيعا مىنا ءبىر فولكلور تۋىندىسىندا سۋرەتتەلگەن.
بارقىت بەلبەۋدىڭ قۇپياسى
سوناۋ ەرتە زاماندا نارادا گۇلدى ەرەكشە جاقسى كورەتىن ءبىر قاريا تۇرىپتى. ءبىر كۇنى ول عاجايىپ گۇلدى ىزدەپ يوشينو تاۋىنا بارادى. قاريا تاۋدىڭ قاتپار-قاتپار قويناۋلارىن كەزىپ ءجۇرىپ ابدەن شارشايدى. ءبىر كەزدە بەتكەيدەن قامىس شاتىرلى ءۇيدى كوردى. «بۇل تاۋدا كىسى تۇرادى ەكەن عوي» دەپ قۋانعان قاريا جالعىز اياق جولمەن الگى ۇيگە تايادى. ەسىگىن قاققاندا ءبىر سۇلۋ قىز شىقتى. كۇلگىن كرىبدىشىن كويلەگى بار، قارا بارقىت بەلبەۋ بايلاعان بويجەتكەن اقساقالعا ءيىلىپ سالەم بەردى. شال قالىڭ تاۋ اراسىندا ءۇي تۇرعانىنا قاتتى تاڭداندى. «الدە بۇل ەلەس پە ەكەن؟».
– قانداي شارۋامەن كەلدىڭىز؟– دەدى قىز جۇمساق ۇنمەن.
– تاۋدان ەرەكشە گۇل ىزدەپ كەلىپ ەدىم، كەش باتىپ كەتتى. تۇنەۋگە رۇقسات پا؟
– ءۇي يەسى بولماسا دا كىرىڭىز، – دەدى قىز. ۇيدەن سۋ الىپ شىعىپ قاريانىڭ قولىنا قۇيدى.
ءۇي-ءىشى مۇنتازداي. ۇلكەن پەشتە وت لاۋلاۋدا. قىز قارياعا بۇرىن-سوڭدى تاتپاعان ءدامى ەرەكشە شاي بەردى. الدىنا قويعان تاعام اششىلاۋ بولعانمەن، تىسكە جۇمساق ەكەن. شاي ءىشىپ بولعاندا شارشاعانى باسىلدى.
– مىنا سۋسىن ادامعا كەرەمەت كۇش بەرەدى ەكەن. مىڭ ري ( 1 ري – 3,927 كم.) جۇگىرسەم دە قاجىماسپىن، – دەدى قاريا تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ. – تاۋ تۇرعىندارىنىڭ سۋسىنى ما؟ ەلسىز جەردە قورىقپايسىڭ با؟
– بۇل ۇيگە مەنى عاجايىپ كۇش ۇرلاپ اكەلگەن. ءوزىم كيوتولىق ساۋداگەردىڭ قىزىمىن. ەسىمىم – حارۋ. بىردە كورشىممەن ينارياما تاۋىنا پاپوروتنيك جيناۋعا باردىم. كەنەت قارسى الدىمنان قۇرما ءتۇستى كيىمى بار، وتكىر كوزدى ءدىن ادامى شىعا كەلدى. ول مەنى ەرىكسىز ەرتىپ اكەتتى. قانشا ۋاقىت جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن، ەسىمدى جيعاندا وسى ۇيدە وتىر ەكەنمىن. ءدىن ادامى مەنى ءۇي يەلەرىنە تاپسىردى دا ءوزى شىعىپ كەتتى. ول كەتكەن ساتتە اۋەدەن سىڭعىرلاعان قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلدى. ءدىن ادامىن سودان كەيىن كورمەدىم.
– قىزىق ەكەن. بۇل ءۇيدىڭ يەسى كىم سوندا؟
– تىرناداي ارىق، اق ساقالدى تاۋ ادامى. مەن وعان كۇندە وسى شايدى بەرەمىن. ءوزى تاڭەرتەڭ كەتىپ، كەشكە ءبىر-اق كەلەدى.
حارۋ مۇڭايا قارادى.
– اتا، مەنى الىپ كەتىڭىزشى. ءۇي يەسىنەن سۇراپ الىڭىزشى. كەلىن عىپ الامىن دەسەڭىز دە…
شال قىزدى ايادى.
– راسىندا جيىرما بىردەگى ۇلىم بار ەدى. ايتتىرۋعا كەلدىم دەيىن.
كەشكە ءۇي يەسى كەلدى. شالدىڭ ءسوزىن ۇندەمەي تىڭدادى.
تاڭەرتەڭ ول قارياعا بىلاي دەدى:
– ءسىز ىزدەگەن وسىمدىكتى بەرەيىن، ءجۇرىڭىز. ءۇي يەسىنىڭ قيمىلى شيراق. قاريا دا عاجايىپ سۋسىندى ىشكەندىكتەن بە، ءجۇرىسى بۇرىنعىدان جىلدام. ەكەۋى بيىك جارتاستىڭ باسىنا شىقتى.
– ىزدەگەنىڭىز مىنا گۇل عوي؟
جارتاس تۇبىندەگى ورحيدەيانى كورسەتتى. قاريا مۇنداي گۇلدى بۇرىن كورمەگەن ەدى. ءۇي يەسى قارياعا ورحيدەيانى ءۇزىپ الىپ ۇستاتتى دا «ايالاپ ءوسىرىڭىز!» دەدى. سودان سوڭ بەينەبىر قۇس سياقتى قالىقتاپ ۇشا جونەلدى. وسى ساتتە قاريا نارا شاھارىنداعى ءوز ءۇيىنىڭ الدىندا تۇرعانداي بولدى. ورحيدەيا وسكەن جەردەن قاراسا كادىمگى ءوز مەكەنى. ءۇي تەرەزەسىنەن ۇلىنىڭ داپتەرگە بىردەڭە جازىپ وتىرعانى كورىنەدى. كەمپىرى كاميدانا (پىرگە سيىناتىن ورىن) الدىندا شىراق جاعىپ، سيىنىپ وتىر. اناداي جەردەگى دۇكەن الدىندا بۇلدىرشىندەر سۋ شاشىپ ويناپ ءجۇر. ءۇي-ءىشى قاريانىڭ قاراپ تۇرعانىن بىلمەيدى دە. كەنەت ارت جاعىنان «كەتەيىك» دەگەن داۋىس ەستىلدى. ءوزىن جارتاس توبەسىنە اكەلگەن تاۋ ىشىندەگى ءۇي يەسى ەكەن. قاريا ورنىنان قوزعالعاندا ءۇيى دە، شاھار دا عايىپ بولدى.
– ءۇيىڭىزدى كوردىك، ەندى قىزدى بەرۋگە كەلىسەمىن. تاۋدان ءتۇسىپ قايتا بەرىڭىز. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ياماگۋچي دەگەن جەردەن توسىڭىز. قىزدى سول جەرگە اكەلەمىن.
قاريا العىس ايتىپ، تاۋدان ءتۇستى. الدىنان جول شىقتى. وسى جولمەن يوشينو تاۋىنداعى ۇيىنە كەلدى. ءۇي-ءىشى قاريانى ىزدەپ ابىگەرگە ءتۇسىپتى. «قاسقىر جارىپ كەتتى مە؟» دەگەن وي دا كەلىپتى. قاريا عاجايىپ ءۇي، بارقىت بەلبەۋلى قىز تۋرالى ايتتى.
تاڭەرتەڭ ءمولدىر بۇلاقتى ياماگۋچيگە باردى. كوپىر ۇستىندە سۇلۋ قىز تۇر. قاريا قىزدى ۇيىنە اكەلدى. قىزدىڭ تابىلعانى تۋرالى حابار كيوتوعا دا جەتتى. ات سابىلتىپ اتا-اناسى كەلدى. سويتسە، قىزدى ون التى جاسىندا جوعالتىپتى. بەس جىل وتسە دە قىز بالعىن قالپى، تۇك وزگەرمەگەن. كۇلگىن كرىپدىشىن كويلەگى، بارقىت بەلبەۋى دە كىرلەمەگەن، توزباعان. اتا-اناسى قىزىنىڭ تابىلعانىنا قۋانىپ، كيوتوعا قايتتى. جەتى ساندىققا جاساۋىن سالىپ، حارۋدى ءسان-سالتاناتىمەن ۇزاتتى.
قاريانىڭ كەلىنى ەرەكشە قاسيەتكە يە بولىپتى دەيدى. اراعا ەكى جىل سالعاندا جاڭا جىل قارساڭىندا حارۋ كيوتوداعى توركىنىنە بىلاي دەپ سالەم ايتتى: «جاقىندا حيگاشيامادا ءورت بولادى. ەل كوشسىن. قۇندى زاتتاردى الىپ، ناراعا كەلىڭىزدەر».
توركىنى اڭ-تاڭ بولىپ، جۇگىن تيەپ، ناراعا كەلەدى. راسىندا حارۋدىڭ ايتقانىنداي، حيگاشياما وت قۇشاعىندا قالىپ، كيوتو كۇلگە وراندى. جۇرت حارۋدى «كورىپكەل كەلىن» اتايتىن بولىپتى.
حارۋ بالالى-شاعالى بولىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپتى.
باقتاعى عاجايىپ ورحيدەيا ءالى كۇنگە گۇلدەپ تۇر دەسەدى…
نارا ەجەلگى ياماتو (جاپونيا) ەلىنىڭ وركەنيەتتى شاھارى بولعاندىعىن، ورتا ازيامەن مادەني بايلانىستا ەرەكشە ماڭىزى بار مەكەن ەكەندىگىن ەل تاريحىنان بىلەمىز. جاپونيانىڭ باسقا ايماقتارىنىڭ اڭىز-ەرتەگىلەرىندە كەيىپكەر كيىمى كيمونو دەپ بەرىلەدى. ال نارادان جازىلىپ الىنعان جوعارىداعى اڭىزدا قىزدى «كۇلگىن كرىبدىشىن كويلەك كيگەن، قارا بارقىت بەلبەۋ بايلاعان» دەپ سۋرەتتەگەن. بۇل كيىم ۇلگىسى قازىرگى جاپوننىڭ ۇلتتىق كيىمى كيمونوعا سايكەس ەمەس. كيمونونى جىبەك كەزدەمەدەن تىگەدى، «وبي» دەپ اتالاتىن جالپاق بەلبەۋى دە بارقىت ەمەس، جىبەك بولادى. اڭىز سيۋجەتى نارانىڭ ەجەلگى كوشپەندىلەر داۋىرىندەگى وركەنيەت شاھارى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ناراداعى كونە قابىرعا سۋرەتتەرىندە ەتەگى تار، ءداستۇرلى كيمونو ەمەس، كەڭ كويلەكتى، ۇزىن شاپان كيگەن ادامدار بەينەلەنگەن. اسۋكا كەزەڭىنىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى عاجايىپ مۇرالارىن ايتساق تا بولادى.
ال اي نۇرىنان جارالعان ارۋ تۋرالى اڭىز سيۋجەتىنىڭ وعىز قاعان جىرىمەن ۇقساستىعى تۋرالى «كۇنشىعىس اڭىزدارى» دەگەن ەڭبەگىمىزدە جازعانبىز.
نارا – جاپون ادەبيەتىنىڭ ورداسى، كۇنشىعىس وركەنيەتىنىڭ بەسىگى. نارا پرەفەكتۋراسىنداعى ساكۋراي شاھارىندا «مانيوشيۋ» پوەزيا انتولوگياسىنان الىنعان 62 جىر تاسقا قاشالعان. «مانيوشيۋگە» ولەڭدەرى ەنگەن ۇلى اقىنداردىڭ ەسىمدەرى نارا پرەفەكتۋراسىنىڭ كاشيحارا قالاسىنداعى تاسقا بەدەرلەنگەن. كاشيحارا – تۇڭعىش يمپەراتور دجيممۋدىڭ سارايى سالىنعان تاريحي ورىن. ايگىلى فۋدزيۆارا رۋى سايتامادان كەن قازىپ، العاشقى جاپون اقشاسىن قۇيىپ شىعارعان. نارادا مادەني مۇرا رەتىندە ەرەكشە قورعاۋعا الىنعان 200 ارحيتەكتۋرالىق نىسان بار. ۇلتتىق مۋزىكا، ەتنوگرافيالىق زاتتار، ادەبيەت جانرلارى، تاعام تۇرلەرى مەن ساكە سۋسىنى دا تاريحىن نارادان باستايدى. نارا مىڭداعان جىلدار بۇرىن ورتا ازيامەن ادەبي-مادەني بايلانىسقا قاقپاسىن اشقان، ەلدىڭ ەجەلگى استاناسى. 712 جىلى «كودزيكي»، 720 جىلى «نيحوڭگي»، «مانيوشيۋ» شەجىرەلىك كىتاپتارى مەن پوەزيا انتولوگياسى نارادا جازىلعان. كي تاۋلارىن كۇندە كورسەڭ دە، يوشينوگاۆا، ياماتوگاۆا، توتسۋكاۆا وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا قانشا سەرۋەندەسەڭ دە نارا ەشكىمدى جالىقتىرمايدى.
سۋدزاكۋ – وڭتۇستىك ءامىرشىسى
كيوتو شاھارى العاش سالىنعان كەزەڭدە – حەيانكيوۋ، ال نارا – حەيدزيوكيوۋ دەپ اتالعان. جاپون عالىمدارى نارا دالاسىندا تۇرعىزىلعان شاھاردا قولونەردىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن ورنىققانىن دالەلدەگەن. شيوۋمۋ يمپەراتوردىڭ كەزىندە فۋدزيۆارا اۋلەتىنىڭ كوسەمدەرى حەيدزيوكيوۋ سارايىن جابدىقتاپ بولعاندا ۇلى سۋدزاكۋ قاقپاسى اشىلعان. وسى كەزدە قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى سوزاق جەرىندە ءبىر وركەنيەت شاھارى بولعان-دى…
يمپەراتوردىڭ امىرىمەن بوي كوتەرگەن استانانىڭ ءتورت قاقپاسى بار ەدى. شىعىس تانىمىندا شاھاردى ءتورت تاراپتان اۋليە پىرلەر قورعايدى دەسەدى. ءار قاقپا ءپىردىڭ اتىمەن اتالادى. سولتۇستىكتى گەنبۋ، شىعىستى سەيريۋ (كوك ايداھار), وڭتۇستىكتى سۋدزاكۋ (قىزىل تورعاي), باتىستى بياككو (اق جولبارىس) جەبەيدى ەكەن. بۇنداعى قۇس پەن اڭ اتاۋلارى تاڭبالاردىڭ تىكەلەي اۋدارماسى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە سولتۇستىكتەن تاۋ، شىعىستان وزەن، وڭتۇستىكتەن كول، باتىستان جول اشىلادى دەپ ەسەپتەيدى. مۇنىڭ بارلىعى العاش استانا سالىنعان كەزەڭنەن جەتكەن سيمۆوليكالىق تۇسىنىكتەر.
نارا ءبىر جارىم جىلدا سالىنعان شاھار. اتاۋى حەيدزيوكيوۋ دەپ تاڭبالانعانمەن، «نارانومياكو» (نارا استاناسى) دەپ وقىلعان. سۋدزاكۋ سارايدىڭ الدىڭعى قاقپاسى بولىپ تابىلادى. بيىكتىگى – جيىرما مەتر، قوس قاباتتى قاقپا شەتەل دەلەگاتسياسىن قارسى الاتىن ورىن رەتىندە حالىقارالىق رول اتقارعان. جاپون ميفتەرىندە شىعىس بيلەۋشىسى كوك ايداھار بولسا، وڭتۇستىك ءامىرشىسى – سۋدزاكۋ. اۋزى وڭتۇستىككە قاراعان قىزىل ءتۇستى الىپ قاقپانىڭ الدىنا كەلگەندە وڭتۇستىك استانا الماتى ويعا ورالدى. ەكەۋى دە نارتتاي قىزىل المانىڭ اتاسى سالعان شاھارلار. الايدا، ەجەلگى الماتىنىڭ قانداي بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى.
وساكاعا بەت العان ەلەكترپويىز تەمىرجولمەن زۋلاپ كەلەدى. شىركىن، وسى جولمەن سوزاققا تۋرا تارتار ما ەد!..
شارافات جىلقىباەۆا،
«قازاق ادەبيەتى»
