NARADA TÝǴAN AI ARÝ
Erte, erte, ertede Taketorı degen qarııa ómir súripti. Qarııa kúnde taýǵa bambýk kesýge barady eken. Kesip alǵan bambýkten sebet jasap, ony satyp kúnin kórip júripti. Bir kúni, qarııa ádettegideı aǵash kesip jatsa, bir bambýkten jarqyraǵan nurly sáýle shyǵady.
«O, toba! Mynaý bir ǵajap nárse ǵoı!» dep, shal aǵashtyń ishin jaryp edi, ishinde shynashaqtaı sábı bar eken. Sábıdiń súıkimdiligine súısingen qarııa shuǵylaly balany bambýktyń ishinen shyǵaryp aldy. Shaldyń erekshe bala taýyp alǵanyna kempiri de qýanady. Ekeýi balany mápelep baǵypty. Shuǵylaly sábı shyqqan bambýkten jarq-jurq etken altyn teńgelerdi kún saıyn alyp turady. Sóıtip, qarııa dáýleti barsha jurttan asqan baı adamǵa aınalypty.
Bambýktiń ishinen shyqqan balaǵa Kagýıahıme (Aı nurynan jaralǵan arý) degen esim taǵylady. Aı dese aýzy, kún dese kózi bar, ǵajaıyp bir sulý qyz bop boı-jetedi. Kagýıahımeniń dańqyn estigen segiz qyrly bes seri «maǵan qalyńdyq bolar ma eken?» dep, qarııanyń úıine kelipti. Kagýıahıme bes jigittiń qaısysy oıyndaǵy zatty ákelse, soǵan qalyńdyq bolatyndyǵyn aıtady. Ol qandaı zat? Ishıýkýrınomıko esimdi jigitke Býddanyń Ishıpachı dep atalatyn qundy jananyn, Kýramochıno Ishıýkýrınomıko degen serige altyn aǵashty, al mınıstr Obege ot tyshqanynyń terisin, Ootomo myrzaǵa bes túske qubylatyn monshaqty, Isonokamımaro myrzaǵa qarlyǵashtyń qaýyrsynyn alyp kelý tapsyrylady.
Ishıýkýrınomıko qarııa aıtqan zatty tappaı qınaldy. Býddanyń janany japon elinde joq nárse eken. Alystaǵy Úndi jerinde bar desedi el. «Sonaý alys elge qalaı barmaqpyn?» dep oılaıdy ol. Sóıtip, belgilengen merzimge deıin úıinde jata beredi de, qol astyndaǵylardy janandy izdeýge jiberedi. Olar bolsa, bir taýdyń qoınaýyndaǵy hramdaǵy kóne janandy alyp keledi.
Kýramochınomıkoǵa qymbat aǵashty tabý tapsyrylǵan bolatyn. Ol aǵash tegin aǵash emes: butaqtary altynnan, jemisteri appaq nurly bolýy kerek. Kýramochınomıko Kagýıahımeniń úıine baryp: «Men qazirden bastap, asyl aǵashty izdeımin», – deıdi de, ózi serikterimen kemege minip, saıahattaýǵa ketedi. Biraq úsh kún ótpeı qaıtyp oralady. Sosyn sheberlerdi jınap: «Butaqtary altyn, jemisteri appaq aǵashty jasańdar» dep tapsyrady. Aǵash áp-sátte daıyn boldy. Jarq-jurq etken butaqtarynyń sáýlesi appaq jemisterimen shaǵylysyp aınalany nurǵa bólep tur. Ádemiligi sonsha, beınebir jumaq aǵashy dersiń.
Kýramochınomıko aǵashty alyp, birden Kagýıahımege barady. «Men bul aǵashty alys-alys elderge sapar shegip, áreń taptym» deıdi. Biraq aǵashtyń jasandy ekendigi ashylyp qalady.
«Ot tyshqanynyń terisin qolǵa qalaı túsirsem eken?» dep oılaıdy Abe. Alystaǵy eldiń bir adamyna «ot tyshqanynyń terisin taýyp, maǵan jiberińizshi» dep hat jazady. Sodan soń hatpen birge kóp aqshany serigine beredi de, alys elge jiberedi. Aqsha men hatty alǵan kisi «ot tyshqanynyń terisi degendi estýim bar, biraq kórgen emespin. Degenmen, izdestirip kóreıin», – deıdi. Hatty tapsyrǵan kisi álgi adamnyń sózin Abege jetkizedi. Olar ot tyshqanynyń terisin kútip jata bersin.
Úsh jyl ótti. Alystaǵy eldiń adamy ýádeli zatyn jiberdi. Mınıstr qýanyp, zatty ashyp kórdi. Teri aspan tústes kógildir ári jalt-jult etip, shuǵylaly sáýle shashyp tur. Mınıstr «bul shynymen de baǵa jetpes zat qoı. Kagýıahımege kórsetip, qýantaıyn» dep, terini órnektelgen sándi sandyqqa salyp qyzdyń úıine apardy.
«Ot tyshqanynyń terisin ákeldim, mine!» dep, sandyqty qyzdyń aldyna qoıdy. «Iá, shynymen de ádemi eken», – deıdi Kagýıahıme. «Biraq bul naǵyz asyl teri me eken, synap kórmeı senbeımin. Naǵyz ot tyshqanynyń terisi otqa salsa janbaıdy. Qane, kóreıik!» dep, qyz terini oshaqqa tastady. Sol-aq eken, teri lap etip otqa orandy da, demde janyp ketti.
Ootomonomııýkı bes túske qubylatyn monshaq tabýy kerek bolatyn. Monshaq kiside emes, aıdahardyń moınynda desedi jurt. Ootomonomııýkı serikterimen kemege minip, saparǵa shyǵady. «Aıdahardy myna sadaqpen atý kerek», – deıdi ol. Kenet aıdahar qozǵalysyn bildirgendeı teńiz týlady. Keme asaý tolqynmen bir kóterildi de jaǵaǵa bir-aq shyqty. Sóıtip, asyl Ootomonomııýkıdiń monshaqty izdeýi osymen aıaqtalypty.
Isonokamımaro qarlyǵashtyń qaýyrsynyn izdedi. Saraıdyń shatyrynda qarlyǵashtyń uıasy bar edi. Serikterine aspaly sebet jasatqyzdy. Ózi sebettiń ishine kirdi. Serikteri sebetti shatyr tóbesine deıin kóterdi. Isonokamımaro qolyn qarlyǵashtyń uıasyna salyp edi, domalaq birdeńe ilikti. Sol kezde aspaly sebettiń arqany úzilip, Isonokamımaro jerge qulap tústi. Beli synyp, esinen tanyp qaldy. Serikteri jedel kómektese bastady. Isonokamımaro esin jınap, jumylǵan alaqanyn ashyp edi, qarlyǵashtyń qatyp qalǵan qumalaǵy eken.
Kagýıahımeniń sulýlyǵy kún saıyn arta túsip, dańqy búkil álemge sharyqtady. Onyń kórkin kórmeı ǵashyq bolǵan jigitter de kóbeıdi. Tenshı degen myrza jigit: «Bul ózi qandaı eken, óz kózimmen kóreıinshi» dep, Kagýıahımeniń eline qaraı bet aldy. Sándi kúıme darbaza aldyna toqtaǵanyn kórgen kempir men shal: «Bul kim boldy eken?» dep qarasa, áıgili Tenshı myrza eken. Qarııalar qonaqty qurmetpen qarsy aldy. Qyzdy kórgen Tenshı esinen tanyp qala jazdady. «Meniń saraıymda turǵyń kele me?» dedi ol Kagýıahımege. «Jo-oq, meni atam men ájemnen aıyrýǵa bolmaıdy» dep jaýap berdi qyz.
Kagýıahıme qarııanyń úıine kelgeli qanshama jyldar ótti? Sodan beri ol kúnde kesh bata muńaıyp, aspandaǵy Aıǵa muńyn shaqqandaı, kók júzine uzaq-uzaq qaraýmen boldy. «Qaraǵym, shyraǵym Hıme, sonsha qaıǵyly kúıge túsetindeı ne boldy?!» dep atasy men ájesi jalynsa da, Kagýıahıme úndemedi. Aı kúntizbesi boıynsha 15-nen 16-na qaraǵan túni Kagýıahıme kóz jasyn tógip, muńaıyp jylaıtyn boldy. Óıtkeni, onyń Aı eline oralatyn merzimi jetip edi. «Osy jolǵy djıýgoıa keshinde Aı eliniń ókili meni alyp ketýge keledi. Atam men ájemnen ajyraıtynymdy oılap qaıǵyramyn», – deıdi. Qarııalar qyzdyń bul sózine tańdanyp, «Biz Kagýıahımeni tıtteı kezinen baǵyp, tárbıeledik. Ol bizdiń týǵan balamyzdaı. Eshkimge bermeımiz», – deıdi. Al Kagýıahıme bolsa, «Aı eliniń ókiline eshkim qarsylyq kórsete almaıdy» dep, kóz jasyn odan saıyn kóldetip, egile jylady.
Qarııa sıynatyn orynǵa baryp, perishtelerge: «Osy jolǵy djıýgoıa túninde Aı eliniń ókili Kagýıahımeni alyp ketýge kelmek. Qalaı da bermeı, alyp qalýdy sizden suraımyn» dep perishtelerge jalbaryndy. Perishte basyn ızep: «Jaraıdy, bárimiz jabylyp, Kagýıahımeni alyp qalaıyq» dep jaýap berdi. Djıýgoıa keshi de kelip jetti. Perishteler qarııanyń úıin aınala qorshaı bastady. Kenet Aı jap-jaryq bop ketti de, odan aq bult baıaý qalqyp tómenge túse bastady. Bult ústine qonyp alǵan Aı eliniń ókilderi edi. Perishteler sadaqtaryn daıyndady. Sol sátte ne boldy deńiz? Aýyl halqy kenetten qalshyldap, selkildeı bastady da, kózderi tumandanyp, esh nárse kórmeı qaldy.
Aı eliniń ókilderi: «Kagýıahıme, biz keldik», – dedi. Kempir qyzdy qushaqtap, jibergisi kelmese de, Kagýıahıme baıaý syrǵyp ájesiniń qushaǵynan ajyraı bastady. «Ata, áje, meni baǵyp, tárbıelegenderińiz úshin myń alǵys. Ekeýińiz baqytty ómir súrińizder» dep, Kagýıahıme qarııalarǵa qoshtasý sózin aıtty. Ol kımonosyn qaldyrdy. Ózin baqqan ata-ájesine arnap shyǵarǵan qoshtasý jyryn ánimen qosyp jazyp qoıǵan edi. Án jazylǵan hatty da qaldyrdy.
Aı áleminen kelgen ókilder Kagýıahımege ádemi qaýyrsyndardan tigilgen kóılekti kıgizdi. Kagýıahımeniń jarq-jarq etip kúımege mingeni ǵana kórindi. Kagýıahıme mingen kúıme alyp bultqa oranyp, ǵalamat Aı nuryn sepken aspan eline kóterilip, kórinbeı ketti.
Al qarııa Kagýıahımeni taýyp alǵan bambýk Narada ósip tur. Nara prefektýrasyndaǵy Kıtakaýragı ýezine qarasty Koýrıoý shaharynda Taketorı degen jer bar. Japon eli Taketorı baǵyn «Taketorımonogatarı» ertegisimen baılanystyrady. Nara qarııalary baqqa nemerelerin ertip aparyp, Aı nurynan jaralǵan arý týraly ertegini osylaı baıandaıdy.
JAÝYNDY KÚNGI JÚZDESÝ
Nara baǵyndaǵy aǵashtan turǵyzylǵan kóne saraılardyń arasy. 1300 jyl burynǵy Iamato dáýiri me, álde HHI ǵasyrdaǵy tehnıkasy damyǵan eldiń shahary ma? Stansadan túsken sátten ejelgi Jibek joly tusyndaǵy aýyl shyqty aldydan. «Kıotonomııabını, Naranohınabı» degen sózdiń mánisin bul shahardyń yqylym zaman aýylyna tán kelbeti dáleldegendeı. Iá, Kıoto – kerbez qala bolsa, Nara nar tulǵaly erlerdiń qolymen turǵyzylǵan kúıi, birde-bir baǵany ózgermegen qalpy saqtalǵan aýyl keıpindegi shahar. Nara el astanasy bolǵan zamanda salynǵan Toýdaıdzı – uly Shyǵys ǵıbadathanasynda uly sheberlerdiń qolynyń taby qalǵandaı. Búginde mańyzy zor mádenı mura retinde qorǵaýǵa alynǵan bul keshendegi Daıbýýden dúnıejúzindegi eń úlken aǵash ǵımarat retinde belgili. Naradaǵy úıler de alǵashqy keıpin saqtap otyr. Álemdegi eń kóne aǵash ǵımarat ta Narada. Hoýrıýdzıdiń Kondoý saraıynyń oıýly jaqtaýlaryna qarap turyp, tozdy deýge bolmaıtyn kóne órkenıet týyndysy qanshama dáýir ótse de ózgerissiz qalǵanyna tańdanasyń. Myńjyldyqtardyń kýágeri bop turǵan Daıbýýden saraıynyń eni o basta 87 metr bolypty. Nıý-Iorktyń sımvoly sanalatyn Bostandyq monýmenti syıyp ketedi deıdi.
Arhıtektýranyń ǵalamat úlgilerin Shyǵys memleketterin aralaǵanda kóremiz. Toýdaıdzı, Toýfýkýdzı, Kasýga, Hıodzıo, Hoýrıýdzı, Iakýshıdjı, Toshıodaıdzı saraılaryn aralap júrgende óziń ómir súrip jatqan zaman esińnen shyǵyp ketedi. Tunyq aýa, janǵa jaıly klımat, alyp darbazalar men shaǵyn sharbaqtar, móldir bastaý sýy, balyǵy alańsyz júzgen aına kól – naǵyz aýyl kórinisi. Shóbi kúzde de sarǵaımaıtyn shabyndyqta elikter jaıylýda. Quralaıyn ertken elikter Naranyń kóshelerinde kóp. Bul dúnıejúzindegi elikter mekendeıtin jalǵyz shahar.
Naraǵa aıaq basqanda taıfýn bastalǵan kez edi. Prefektýradaǵy bir aýyldyń taý bókterindegi on shaqty úıi selge ketip, tolassyz jaýǵan jańbyrdan ózen arnasynan asyp jatqan. Kúnshyǵysta kúzgi jaýyn da jyp-jyly. Osakadan Naraǵa baratyn elektrpoıyzǵa mingende qolymda bir gazet bolǵan. Qolshatyry bar qala turǵyndary jaýyndy elemeı erkin basyp barady. Basqa qaladan qolshatyrsyz kelgenderi qasyndaǵy aǵash saraı shatyrynyń jıegi astyna tura-tura qaldy. Nara baǵynan shyǵyp, qalyń eliktiń arasymen kele jatyr edim, kóne úılerdiń qataryndaǵy «Aqparat ortalyǵyna» kózim tústi. «Taıfýn kezinde kelgenińiz-aı» dedi, qabyldaýshy kelinshek. Ekeýmiz eki saǵattaı áńgimelestik. Bir kezde kúzetshi taıaý turǵan appaq kreslony nusqady. Pishini qoljýǵysh sııaqty shuńǵyl aq «oryndyq» 8 balmen selkildeıdi eken. Jer silkinisiniń qalaı bolatynyn sezingisi keletinder úshin jasalypty. Oǵan otyrýdan bas tartyp syrtqa shyqtym. Jańbyr áli jaýyp tur.
Vakakýsa taýyndaǵy elikterdi baqylap, Ikoma, Ýda, Ioshıno, Amanokagýıama, Mımınashııama, Ýnebııama, Iamatosandzan jotalarynan asyp, Naranyń ortalyq kóshesine jetkenshe qolymdaǵy gazetti qaldyrmadym. Bul jarnamasymen tanysyp bolyp, jyrta salatyn nemese et oraǵan soń oshaqqa paıdalanatyn, álde úı jóndegende edenge tóseıtin jaı gazet emes, qıyn kezeńderde ot keship júrip shyǵarǵan qalamger atalardyń mańdaı teri sińgen «Qazaq ádebıeti» ǵoı. Bul gazet qazaqtyń basqa da gazet-jýrnaldary sııaqty Japonııanyń barlyq aımaǵyndaǵy tanymal tulǵalar men túrli mekemelerdiń jeke qorlarynda saqtaýly. Qazaq gazet-jýrnaldaryn Japonııanyń ár aımaǵyna jetkizýde qoldaý kórsetken japon azamattaryna alǵys aıtamyn.
Elektrpoıyzben Naraǵa bara jatqanda qasyma bir aqsaqal jaıǵasty. Qolymdaǵy gazetti alyp, ishindegi «Ágýgaı, Nara!» degen maqalany kórgende «oqymasam da maǵynasyn túsinip turmyn» dep, jymıdy. Qarııanyń kelini taı ultynyń ókili eken. Japon tilin jaqsy biletin kórinedi. Bir qyzyǵy qazaq gazetterin kórgen japondar onyń mánin birden biledi. Qos halyq arasyndaǵy rýhanı baılanystyń bir quraly osy gazet ekendigi belgili. Aqsaqal Nara prefektýrasynda turady. Shahar mańyndaǵy týysynyń úıine qonaqqa barady eken. Az ýaqytta úlken tarıhtan da biraz dúnıeni qozǵaǵan qarııa Nara shaharyna bir stansa jetpeı túsip qaldy. «Ichıgoıchıe» deıdi japondar. Japon tanymynda ár adam mańyzdy jáne ár kezdesýdiń eshqashan qaıtalanbas máni bar degen uǵym berik oryn alǵan. Sondyqtan bireýmen júzdeskende ony jasyna qaramaı qurmetteıdi. «Úlkenge qurmet, kishige izet» qaǵıdasy osyndaıda eske oralady.
Nara Ortalyq kitaphanasynyń dırektory Maýshıma Teııchı qalypty jaǵdaıda qarsy aldy. «Qazaq ádebıeti» gazetin tapsyrady dep kútpegen edi. Beınebir ózi syılyq alyp turǵandaı áserde boldy. Orynbasaryn, kitaphanashylardy shaqyrdy. Biraz talqylaýdan keıin Almaty men Naranyń arasyn jalǵaǵan «Qazaq ádebıeti» kitaphananyń arnaıy bóliminde saqtalatyn boldy. Taıfýnda, jaýyn astyndaǵy Nara baǵynyń jupar aýasyn sińirgen gazet osylaısha ornyn tapty. Maýshıma san Japonııa men Qazaqstan arasyndaǵy ádebı-mádenı yntymaqtastyqtyń órkendeýine úlken úles qosqan «Qazaq ádebıeti» gazetiniń redakııasyna úlken alǵysyn jetkizdi.
Bul kitaphanadan Nara turǵyndary bes kitapqa deıin alyp oqıdy. Kitaptar on bes kúnge tegin beriledi. Mektep jasyna deıingi búldirshinderge arnalǵan bólme de jabdyqtalǵan. Analar sábılerin kórpe ústine jatqyzyp qoıyp, kitap oqyp berýine bolady. Kózi nashar kóretin kisilerge kitaphanashylar qalaǵan kitabyn oqyp beretin qyzmet túrleri bar eken.
Nara taýly jerdegi shahar. Mátelde atalǵan ejelgi astana Kıotomen Kınkı dep atalatyn bir aımaqqa jatady. Naranyń taýlarynda bolǵan ǵajaıyp oqıǵa myna bir folklor týyndysynda sýrettelgen.
BARQYT BELBEÝDIŃ QUPIIaSY
Sonaý erte zamanda Narada gúldi erekshe jaqsy kóretin bir qarııa turypty. Bir kúni ol ǵajaıyp gúldi izdep Ioshıno taýyna barady. Qarııa taýdyń qatpar-qatpar qoınaýlaryn kezip júrip ábden sharshaıdy. Bir kezde betkeıden qamys shatyrly úıdi kórdi. «Bul taýda kisi turady eken ǵoı» dep qýanǵan qarııa jalǵyz aıaq jolmen álgi úıge taıady. Esigin qaqqanda bir sulý qyz shyqty. Kúlgin kribdishin kóılegi bar, qara barqyt belbeý baılaǵan boıjetken aqsaqalǵa ıilip sálem berdi. Shal qalyń taý arasynda úı turǵanyna qatty tańdandy. «Álde bul eles pe eken?».
– Qandaı sharýamen keldińiz?– dedi qyz jumsaq únmen.
– Taýdan erekshe gúl izdep kelip edim, kesh batyp ketti. Túneýge ruqsat pa?
– Úı ıesi bolmasa da kirińiz, – dedi qyz. Úıden sý alyp shyǵyp qarııanyń qolyna quıdy.
Úı-ishi muntazdaı. Úlken peshte ot laýlaýda. Qyz qarııaǵa buryn-sońdy tatpaǵan dámi erekshe shaı berdi. Aldyna qoıǵan taǵam aylaý bolǵanmen, tiske jumsaq eken. Shaı iship bolǵanda sharshaǵany basyldy.
– Myna sýsyn adamǵa keremet kúsh beredi eken. Myń rı ( 1 rı – 3,927 km.) júgirsem de qajymaspyn, – dedi qarııa terin súrtip jatyp. – Taý turǵyndarynyń sýsyny ma? Elsiz jerde qoryqpaısyń ba?
– Bul úıge meni ǵajaıyp kúsh urlap ákelgen. Ózim kıotolyq saýdagerdiń qyzymyn. Esimim – Harý. Birde kórshimmen Inarııama taýyna paporotnık jınaýǵa bardym. Kenet qarsy aldymnan qurma tústi kıimi bar, ótkir kózdi din adamy shyǵa keldi. Ol meni eriksiz ertip áketti. Qansha ýaqyt júrgenimdi bilmeımin, esimdi jıǵanda osy úıde otyr ekenmin. Din adamy meni úı ıelerine tapsyrdy da ózi shyǵyp ketti. Ol ketken sátte áýeden syńǵyrlaǵan qońyraý úni estildi. Din adamyn sodan keıin kórmedim.
– Qyzyq eken. Bul úıdiń ıesi kim sonda?
– Tyrnadaı aryq, aq saqaldy taý adamy. Men oǵan kúnde osy shaıdy beremin. Ózi tańerteń ketip, keshke bir-aq keledi.
Harý muńaıa qarady.
– Ata, meni alyp ketińizshi. Úı ıesinen surap alyńyzshy. Kelin ǵyp alamyn deseńiz de…
Shal qyzdy aıady.
– Rasynda jıyrma birdegi ulym bar edi. Aıttyrýǵa keldim deıin.
Keshke úı ıesi keldi. Shaldyń sózin úndemeı tyńdady.
Tańerteń ol qarııaǵa bylaı dedi:
– Siz izdegen ósimdikti bereıin, júrińiz. Úı ıesiniń qımyly shıraq. Qarııa da ǵajaıyp sýsyndy ishkendikten be, júrisi burynǵydan jyldam. Ekeýi bıik jartastyń basyna shyqty.
– Izdegenińiz myna gúl ǵoı?
Jartas túbindegi orhıdeıany kórsetti. Qarııa mundaı gúldi buryn kórmegen edi. Úı ıesi qarııaǵa orhıdeıany úzip alyp ustatty da «Aıalap ósirińiz!» dedi. Sodan soń beınebir qus sııaqty qalyqtap usha jóneldi. Osy sátte qarııa Nara shaharyndaǵy óz úıiniń aldynda turǵandaı boldy. Orhıdeıa ósken jerden qarasa kádimgi óz mekeni. Úı terezesinen ulynyń dápterge birdeńe jazyp otyrǵany kórinedi. Kempiri Kamıdana (Pirge sıynatyn oryn) aldynda shyraq jaǵyp, sıynyp otyr. Anadaı jerdegi dúken aldynda búldirshinder sý shashyp oınap júr. Úı-ishi qarııanyń qarap turǵanyn bilmeıdi de. Kenet art jaǵynan «keteıik» degen daýys estildi. Ózin jartas tóbesine ákelgen taý ishindegi úı ıesi eken. Qarııa ornynan qozǵalǵanda úıi de, shahar da ǵaıyp boldy.
– Úıińizdi kórdik, endi qyzdy berýge kelisemin. Taýdan túsip qaıta berińiz. Kelesi kúni tańerteń Iamagýchı degen jerden tosyńyz. Qyzdy sol jerge ákelemin.
Qarııa alǵys aıtyp, taýdan tústi. Aldynan jol shyqty. Osy jolmen Ioshıno taýyndaǵy úıine keldi. Úı-ishi qarııany izdep ábigerge túsipti. «Qasqyr jaryp ketti me?» degen oı da kelipti. Qarııa ǵajaıyp úı, barqyt belbeýli qyz týraly aıtty.
Tańerteń móldir bulaqty Iamagýchıge bardy. Kópir ústinde sulý qyz tur. Qarııa qyzdy úıine ákeldi. Qyzdyń tabylǵany týraly habar Kıotoǵa da jetti. At sabyltyp ata-anasy keldi. Sóıtse, qyzdy on alty jasynda joǵaltypty. Bes jyl ótse de qyz balǵyn qalpy, túk ózgermegen. Kúlgin kripdishin kóılegi, barqyt belbeýi de kirlemegen, tozbaǵan. Ata-anasy qyzynyń tabylǵanyna qýanyp, Kıotoǵa qaıtty. Jeti sandyqqa jasaýyn salyp, Harýdy sán-saltanatymen uzatty.
Qarııanyń kelini erekshe qasıetke ıe bolypty deıdi. Araǵa eki jyl salǵanda jańa jyl qarsańynda Harý Kıotodaǵy tórkinine bylaı dep sálem aıtty: «Jaqynda Hıgashııamada órt bolady. El kóshsin. Qundy zattardy alyp, Naraǵa kelińizder».
Tórkini ań-tań bolyp, júgin tıep, Naraǵa keledi. Rasynda Harýdyń aıtqanyndaı, Hıgashııama ot qushaǵynda qalyp, Kıoto kúlge orandy. Jurt Harýdy «kóripkel kelin» ataıtyn bolypty.
Harý balaly-shaǵaly bolyp, baqytty ómir súripti.
Baqtaǵy ǵajaıyp orhıdeıa áli kúnge gúldep tur desedi…
Nara ejelgi Iamato (Japonııa) eliniń órkenıetti shahary bolǵandyǵyn, Orta Azııamen mádenı baılanysta erekshe mańyzy bar meken ekendigin el tarıhynan bilemiz. Japonııanyń basqa aımaqtarynyń ańyz-ertegilerinde keıipker kıimi kımono dep beriledi. Al Naradan jazylyp alynǵan joǵarydaǵy ańyzda qyzdy «kúlgin kribdishin kóılek kıgen, qara barqyt belbeý baılaǵan» dep sýrettegen. Bul kıim úlgisi qazirgi japonnyń ulttyq kıimi kımonoǵa sáıkes emes. Kımonony jibek kezdemeden tigedi, «obı» dep atalatyn jalpaq belbeýi de barqyt emes, jibek bolady. Ańyz sıýjeti Naranyń ejelgi kóshpendiler dáýirindegi órkenıet shahary ekendigin dáleldeıdi. Naradaǵy kóne qabyrǵa sýretterinde etegi tar, dástúrli kımono emes, keń kóılekti, uzyn shapan kıgen adamdar beınelengen. Asýka kezeńiniń túrli-tústi ǵajaıyp muralaryn aıtsaq ta bolady.
Al Aı nurynan jaralǵan arý týraly ańyz sıýjetiniń Oǵyz qaǵan jyrymen uqsastyǵy týraly «Kúnshyǵys ańyzdary» degen eńbegimizde jazǵanbyz.
Nara – japon ádebıetiniń ordasy, Kúnshyǵys órkenıetiniń besigi. Nara prefektýrasyndaǵy Sakýraı shaharynda «Manıoshıý» poezııa antologııasynan alynǵan 62 jyr tasqa qashalǵan. «Manıoshıýge» óleńderi engen uly aqyndardyń esimderi Nara prefektýrasynyń Kashıhara qalasyndaǵy tasqa bederlengen. Kashıhara – tuńǵysh ımperator Djımmýdyń saraıy salynǵan tarıhı oryn. Áıgili Fýdzıvara rýy Saıtamadan ken qazyp, alǵashqy japon aqshasyn quıyp shyǵarǵan. Narada mádenı mura retinde erekshe qorǵaýǵa alynǵan 200 arhıtektýralyq nysan bar. Ulttyq mýzyka, etnografııalyq zattar, ádebıet janrlary, taǵam túrleri men sake sýsyny da tarıhyn Naradan bastaıdy. Nara myńdaǵan jyldar buryn Orta Azııamen ádebı-mádenı baılanysqa qaqpasyn ashqan, eldiń ejelgi astanasy. 712 jyly «Kodzıkı», 720 jyly «Nıhońgı», «Manıoshıý» shejirelik kitaptary men poezııa antologııasy Narada jazylǵan. Kıı taýlaryn kúnde kórseń de, Ioshınogava, Iamatogava, Toýkava ózenderiniń jaǵasynda qansha serýendeseń de Nara eshkimdi jalyqtyrmaıdy.
SÝDZAKÝ – OŃTÚSTIK ÁMIRShISI
Kıoto shahary alǵash salynǵan kezeńde – Heıankıoý, al Nara – Heıdzıokıoý dep atalǵan. Japon ǵalymdary Nara dalasynda turǵyzylǵan shaharda qolónerdiń, aýyl sharýashylyǵynyń birneshe myń jyl buryn ornyqqanyn dáleldegen. Shıoýmý ımperatordyń kezinde Fýdzıvara áýletiniń kósemderi Heıdzıokıoý saraıyn jabdyqtap bolǵanda uly Sýdzaký qaqpasy ashylǵan. Osy kezde qazaq dalasynyń Ońtústigindegi Sozaq jerinde bir órkenıet shahary bolǵan-dy…
Imperatordyń ámirimen boı kótergen astananyń tórt qaqpasy bar edi. Shyǵys tanymynda shahardy tórt taraptan áýlıe Pirler qorǵaıdy desedi. Ár qaqpa Pirdiń atymen atalady. Soltústikti Genbý, Shyǵysty Seırıý (Kók aıdahar), Ońtústikti Sýdzaký (Qyzyl torǵaı), Batysty Bıakko (Aq jolbarys) jebeıdi eken. Bundaǵy qus pen ań ataýlary tańbalardyń tikeleı aýdarmasy bolyp tabylady. Sonymen birge Soltústikten taý, Shyǵystan ózen, Ońtústikten kól, Batystan jol ashylady dep esepteıdi. Munyń barlyǵy alǵash astana salynǵan kezeńnen jetken sımvolıkalyq túsinikter.
Nara bir jarym jylda salynǵan shahar. Ataýy Heıdzıokıoý dep tańbalanǵanmen, «Naranomııako» (Nara astanasy) dep oqylǵan. Sýdzaký saraıdyń aldyńǵy qaqpasy bolyp tabylady. Bıiktigi – jıyrma metr, qos qabatty qaqpa shetel delegaııasyn qarsy alatyn oryn retinde halyqaralyq rol atqarǵan. Japon mıfterinde Shyǵys bıleýshisi Kók aıdahar bolsa, Ońtústik ámirshisi – Sýdzaký. Aýzy Ońtústikke qaraǵan qyzyl tústi alyp qaqpanyń aldyna kelgende ońtústik astana Almaty oıǵa oraldy. Ekeýi de narttaı qyzyl almanyń atasy salǵan shaharlar. Alaıda, ejelgi Almatynyń qandaı bolǵanyn eshkim bilmeıdi.
Osakaǵa bet alǵan elektrpoıyz temirjolmen zýlap keledi. Shirkin, osy jolmen Sozaqqa týra tartar ma ed!..
Sharafat JYLQYBAEVA,
«Qazaq ádebıeti»
