«جىگىتكە جەتپىس ونەر دە از». كەزىندە «كورشىنىڭ قىزىمەن» كوڭىلىمىزدى ەلەڭ ەتكىزىپ، «سىعان سەرەناداسى» سەكىلدى سىرلى اندەرمەن تىڭدارماندى باۋراپ العان، قازاق ەستراداسىندا وزىندىك جولمەن ءىز سالىپ كەلە جاتقان ءانشى توقتار سەرىكوۆتىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم ادەمى ادەتىمەن (حوببيىمەن) بۇگىن سىزدەردى تانىستىرماقپىز.
جەتى قازىنانىڭ بىرىنە باعالاناتىن جۇيرىك اتتىڭ قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. «جىلقىنىڭ ءسۇتى شەكەر، ەتى بال، ءيىسى جۇپار، تەرىسى كيىم، مىنسەڭ تۇلپار » دەپ دوسبول بي سيپاتتاعانىنداي، تاريحتىڭ كونە قاتپارلارىنان بىزگە ءمالىم، ارىسى اڭىز-داستاندارداعى قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارىنان باستاپ، كەشەگى سەرى اقاننىڭ ءبىر عانا قۇلاگەرى سول ۋاقىتتاعى قازاقتاردىڭ قانشالىقتى جىلقىمەن جانىنىڭ ەگىز، ۇندەس بولعانىنىڭ ايقىندايتىنداي. جوعارىداعى سوزدەردەن سوڭ، مەن ايتپاي جاتىپ، قانداي ادەتكە توقتاردىڭ جانى جاقىن ەكەنىن دە ءبىلىپ ۇلگەرگەن بولارسىزدار. ءيا، توقتاردىڭ اتقۇمار قاسيەتىن، قۇمارلىعىمەن قاتار قولدا اسىل تۇقىمدى جىلقىلار باپتايتىنىن ەستىپ، مەن دە اتىمنىڭ باسىن توقتار سەرىكوۆتىڭ سايگۇلىكتەرىڭ ۇستايتىن يپودرومىنا بۇردىم. ادەتتەگى سۇحبات الۋدان وسى جولعى سۇحباتتىڭ ءجونى دە، ورنى دا ەرەكشە بولدى.
بۇگىنگىدەي تەمىر تۇلپارسىز ءبىر ادىم اياق باسپايتىن، جاساندى دۇنيەگە بوي الدىرىپ، ۇيرەنىپ كەتكەن كوپشىلىكتەن، اسىرەسە قالا جاماعاتىنان قازاقى ءيىستى سيرەك سەزىنە الاسىز. ارينە، كوپكە توپىراق شاشۋعا بولماس. سول سيرەك ستاتيستيكانىڭ دەڭگەيىن ءبىر ادىم بولسىن جوعارىلاتۋعا بۇگىنگى تاقىرىبىمىزدىڭ باس كەيىپكەرى توقتاردىڭ ناعىز قازاقى ادەتى سەپتىگىن تيگىزەر دەگەن ويدامىن. جۇيرىك اتقا قۇمارلىعىڭ، جانە ەجەلدەن كەلە جاتقان جىلقى باپتاۋ كاسىبىمەن اينالىسۋىڭ، بايگەلەرگە ات قوسىپ، بابالار ءداستۇرىڭ جالعاستىرۋىڭ، ءوزى ايتپاقشى «قانىنا سىڭگەن» قاسيەت دەپ پايىمدايدى. بۇل ىسپەن اينالىسقانىنا، ياعني اسىل تۇقىمدى اتتاردى باپتاۋ كاسىبىڭ قولىنا العانىنا ءتورت جىلدىڭ جۇزىنەن اسىپ بارادى. جەتكەن جەتىستىك تە، اسقان اسۋلار دا از ەمەس. جالپاق جۇرتقا تاڭداي قاقتىرىپ، تانىلا باستاعان، اسىرەسە اعىلشىن تەكتەس اقباقاي تۇلپارى، وسى جىلى عانا ءتورت بىردەي باس بايگەنى قانجىعاسىنا بايلاعان ەكەن. ودان قالماي، قاسقالداق تا ءوزىڭ ءتۇرلى دودالاردا دالەلدەپ كەلەدى. سول اتتاردىڭ قۇلاعىندا ويناپ جۇرگەن، بارلىق بايگەلەردە ءوزى شاباتىن ون بەس جاستاعى ايبەك دانەنوۆتى كورىپ، توقتار اعادان العاش قاشان ات جارىسقا قاتىسقانىن سۇراسام، ونىڭ ءوزى قىزىق تاريحى بار وقيعا بولىپ شىقتى. تۋعان جەرى، اياگوز اۋدانى، كوكسالا اۋىلىندا ءبىرىنشى سىنىپقا ەندى بارعان جىلى بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى كورشى ۇيدەگى امان ەسىمدى كىسى توقتارعا اتىما بايگەدە سەن شاۋىپ بەرسەڭ قايتەدى دەپ وتىنەدى. بالا توقتار قۋانا كەلىسكەنىمەن، ۇيدەگىلەرى بۇرىن-سوڭدى جارىسقا قاتىسقان جوقسىڭ، ءالى كىشكەنتايسىڭ دەپ، ءتىپتى رايىنان قايتپايتىنىڭ كورگەننەن كەيىن كيەتىن ەتىگىنە دەيىن تىعىپ تاستايدى. ءدال ەرتەڭ جارىس دەگەندە، نە ىستەدى دەيسىز عوي؟! جالاڭ اياق سول كۇنى بارىپ، ايتەۋىر ۇلكەندەۋ بولسا دا بىرەۋدىڭ ەتىگىڭ كيىپ، اقىرى اتىمەن مارەگە ءبىرىنشى كەلسە كەرەك. سودان بەرى اعاسى، توقتاردىڭ ەرجەتكەنىن ءتۇسىنىپ، قايتا ءوزى اتقا شابۋعا باۋلىپ، ودان كەيىن دە تالاي بايگەلەردەن دەس بەرمەي كەتكەنىن، ەتىكسىز بارىپ وسىلاي بايگە العان كەزدەرىمىزدە بولعان دەپ، كۇلىمدەپ ەسىڭە الدى. تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەتىن قىزىق جايت، ەكى جاستاعى كىشكەنتاي ۇلى بەكولجاس ، وسى باستان اتقا نە عاجابى بار، قاتتى قۇمار كورىنەدى. ءار كەلگەن سايىن، ول دا وزىنشە جىلقىنى جالىنان سيپاپ، ازىرگە قولىنان كەلمەسە دە، جاي جەتەكتەگەنگە كونبەي، ءوز ەركىمەن شاپقىسى كەلەدى ەكەن. بۇدان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتار ۇندەستىگىڭ بايقاۋعا بولاتىنداي. ءوز اۋىلىندا دا اكەسى قادىردىڭ قولىندا باپتالىپ جاتقان، بايگەنىڭ باسىندا، جورعالاردىڭ الدىندا جۇرەتىن جۇيرىك سايگۇلىكتەر بار ەكەن. «مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديسىندە ايتىلعانداي: « اكەسى كوزى تىرىسىندە، بار دۇنيەنى بالاسى مەنشىكتەۋگە بولمايدى. بار قۇرمەت تە، دۇنيە دە اكەگە» دەگەندەي، مەنىڭ وسى تىرلىگىمنىڭ قايسىندا بولماسىن، باستاۋىندا اكەم تۇرادى، ءبارىڭ دە سول كىسىمەن اقىلداسىپ بىراق شەشىمگە كەلەمىن» دەپ ءوزىنىڭ ويىڭ ءبىر ءبىلدىرىپ قويدى. اعىلشىن تەكتەس، اسىل تۇقىمدى، كەزىندە شەت ەلدەن ارنايى الدىرىلعان بۇل سايگۇلىكتەرگە تۇراقتى، ارنايى كۇتىم قاجەتتىلىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. العاش تاۋەكەل دەپ، وسى ىسكە بەل شەشىپ كىرىسكەندە اتتاردى ۇستاۋعا يپودرومنان ورىن تاۋىپ بەرگەن، ءوزىنىڭ كىشكەنتاي كەزىنەن بىرگە وسكەن دوسى بەگايدار نۇرلانوۆتىڭ ەسىمىڭ ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتاپ ءوتتى. سەبەبى، توقتار ەكەۋىنىڭ مىنەز، قىلىقتارىنان بولەك بەت-الپەتتەرى دە ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس ەكەن. ءتىپتى، بالالىق شاقتارىندا ول ەكەۋىن، قوس اۋلەتتىڭ ادامدارى ءجيى شاتىستىرعان كەزدەرى دە بولىپ تۇرىپتى. ال، وسى جىلقىلارعا ۇنەمى ىقتياتتىلىقپەن قاراپ، قاداعالايتىن، ولاردى كۇتىپ باپتايتىن رينات ادىلقاسوۆ، امان قۇسايىنوۆ، داۋلەت بايكەنجيەۆ سەكىلدى ناعىز قانى تۇلپارداي تۋلاعان قازاقتىڭ جىگىتتەرىڭ كورىپ، ءبىر ارقالانىپ قالدىم. قازىرگىدەي، باسقاسىڭ ايتپاعاندا، ات تۇگىلى، جاباعىعا مىنە المايتىن جاستارىمىز كوبەيىپ بارا جاتقانىندا، بۇل جىگىتتەردىڭ جاس ۇرپاققا ۇلگى بولارى انىق.
وسى ورايدا، بەلگىلى جازۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆ جايلى جازىلعان ەستەلىك «پاراسات پاديشاسى» كىتابىندا، ول كىسىنىڭ جىلقىعا قۇمار بولعانى سونشالىق، بولمەسىندە، جۇمىس ورنىندا بولسىن ءارتۇرلى سايگۇلىكتەردىڭ سۋرەتى ءىلىنىپ تۇراتىنى ەسىمە ءتۇسىپ، «توقتاردىڭ اسقار اعاداي ادەتى جوق پا ؟» دەپ ساۋال قويعانىمدا، «مەن ءاربىر جارىستاعى اتتاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، بەينەتاسپاعا باسىپ ساقتاپ قويامىن. بولاشاقتا، بالكىم، شاعىن جىلقىعا بايلانىستى، ۇيىمنەن بولسا دا مۇراجاي اشۋ ويىمدا بار » دەپ جاۋاپ بەردى.
«مەن ءۇشىن، اسىرەسە قىس ايلارىندا اۋىلعا بارىپ، اساۋ تايدى ۇيرەتكەننەن الاتىن ادرەنالينەن ارتىق راحاتتى كورمەدىم. تۇسىنە بىلگەن ادامعا، جىلقى بويعا وزگەشە قۋات بەرەتىن، ەرەكشە جاراتىلعان جانۋار عوي، ءاربىر قازاقتا تۇلپاردىڭ اساۋلىعى دا، شاباندىلىق، توزىمدىلىگى دە بولسا قۇبا-قۇبا قۇپ بولار ەدى » دەيدى. جانە توقتار سايگۇلىكتەردەن بولەك، كادۋىلگى تازا قازاقى توبەتتەر مەن جارماقۇلاق، شاشاققۇلاق سەكىلدى تازىلاردىڭ تۇقىمىڭ قولدا اسىرايتىنىنان دا حاباردار ەتتى. اۋىلىنداعى التى توبەت، ءۇش تازىسى قاسقىر الماسا دا، تۇلكى، قوياندارعا اۋىزدارى مايلانىپ جۇرگەنى، كەشەگى اتالارىمىزدىڭ اڭعا تازى سالۋ كاسىبىنىڭ ءالى كۇنگە جوعالماعانىنىڭ بەلگىسىندەي. جاقىندا، قىزىق بولعاندا ءوز ۇيىنەن ۇيالاس ەكى تازىسىنىڭ بىرەۋىڭ، كىم العانى بەلگىسىز، ۇرلاپ الىپ كەتىپتى. وسى جونىندە توقتار بىلاي دەيدى: «بەكولجاسىمنىڭ ءتىلى سىنسىڭ دەپ، ەسىمدەرىڭ دارا جانە قارا دەپ قويعان ەكى تازىمنىڭ، قاراسى قولدى بولىپ وتىر. بار تىلەرىم، تابىلماسا دا، تەك تازى قادىرىڭ تۇسىنەر ادامنىڭ قولىنا تۇسسە دەيمىن. بولاشاقتا ودان مىقتى تازى شىعاتىنىنا سەنەم. ول ەندى العان ادامعا بايلانىستى. بالكىم، ءدال قازىر وسى گازەتتى وقىپ وتىرعاندا بولار. ونداي جاعدايدا قوسارىم، ءومىردىڭ ءوزى تارازى. ۋاقىتى كەلگەندە ءبىر جاعادا جولىعىپ تا قالارمىز» دەپ ،وسى سوزدەرىڭ تاقىرىپقا ارنايى قوسىپ شىعارىلۋىڭ ءوتىندى.
سونىمەن، تەك ءانشى رەتىندە عانا ساحنادا كورىپ جۇرگەن توقتاردىڭ، سايگۇلىككە اۋەس ادەمى ءبىر ادەتىمەن حاباردار بولدىڭىزدار. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدىنى» جاقسى ماعىناسىندا قولدانساق، ءاربىر قازاق جىگىتىنىڭ بويىنا وسىنداي ادەتتىڭ سىڭىسكەنىن تىلەر ەدىم. ايدىنسىز اققۋ، قۇراقسىز بۇلاق، كۇنسىز اسپان تۇل سياقتاناتىنىنداي، تۇلپارمەن قاشاننان جانى بىرگە ۇندەسكەن قازاعىمنىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءبىزدىڭ موينىمىزدا. بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلكەن ءۇمىت جۇگىڭ ارتقان بابالار سەنىمىڭ اقتاۋ ءاربىرىمىزدىڭ پارىزىمىز.
اسقاربەك قازانعاپ،
«انا ءتىلى».
