«Týlaǵan qany bar, tulpar da tabylar…»

2827
Adyrna.kz Telegram

«Jigitke jetpis óner de az». Kezinde «Kórshiniń qyzymen» kóńilimizdi eleń etkizip, «Syǵan serenadasy» sekildi syrly ándermen tyńdarmandy  baýrap alǵan, qazaq estradasynda ózindik jolmen iz salyp kele jatqan ánshi Toqtar Serikovtiń kópshilikke beımálim ádemi ádetimen (hobbıimen) búgin  sizderdi tanystyrmaqpyz.

Jeti qazynanyń birine baǵalanatyn júırik attyń qazaq halqynyń ómirinde alatyn orny erekshe.  «Jylqynyń súti sheker, eti bal, ıisi jupar, terisi kıim, minseń tulpar » dep Dosbol bı sıpattaǵanyndaı, tarıhtyń kóne qatparlarynan bizge málim, arysy ańyz-dastandardaǵy Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubarynan bastap, keshegi seri Aqannyń bir ǵana Qulageri sol ýaqyttaǵy qazaqtardyń qanshalyqty jylqymen janynyń egiz, úndes bolǵanynyń aıqyndaıtyndaı. Joǵarydaǵy sózderden soń, men aıtpaı jatyp, qandaı ádetke Toqtardyń jany jaqyn ekenin de bilip úlgergen bolarsyzdar. Iá, Toqtardyń atqumar qasıetin, qumarlyǵymen qatar qolda asyl tuqymdy jylqylar baptaıtynyn estip, men de atymnyń basyn Toqtar Serikovtiń sáıgúlikteriń ustaıtyn ıpodromyna burdym. Ádettegi suhbat alýdan osy jolǵy suhbattyń jóni de, orny da erekshe boldy.

Búgingideı temir tulparsyz bir adym aıaq baspaıtyn, jasandy dúnıege boı aldyryp, úırenip ketken kópshilikten, ásirese qala jamaǵatynan  qazaqy ıisti sırek sezine alasyz. Árıne, kópke topyraq shashýǵa bolmas. Sol  sırek statıstıkanyń deńgeıin bir adym bolsyn joǵarylatýǵa búgingi taqyrybymyzdyń bas keıipkeri Toqtardyń naǵyz qazaqy ádeti septigin tıgizer degen oıdamyn. Júırik atqa qumarlyǵyń, jáne ejelden kele  jatqan jylqy baptaý kásibimen aınalysýyń, báıgelerge at qosyp, babalar dástúriń jalǵastyrýyń, ózi aıtpaqshy «qanyna sińgen» qasıet dep paıymdaıdy. Bul ispen aınalysqanyna, ıaǵnı asyl tuqymdy attardy baptaý kásibiń qolyna alǵanyna tórt jyldyń júzinen asyp barady. Jetken jetistik te, asqan asýlar da az emes. Jalpaq jurtqa tańdaı qaqtyryp, tanyla bastaǵan, ásirese aǵylshyn tektes Aqbaqaı tulpary, osy jyly ǵana tórt birdeı bas báıgeni qanjyǵasyna baılaǵan eken. Odan qalmaı, Qasqaldaq ta óziń túrli dodalarda dáleldep keledi. Sol attardyń qulaǵynda oınap júrgen, barlyq báıgelerde ózi shabatyn on bes jastaǵy Aıbek Danenovty kórip, Toqtar aǵadan alǵash qashan at jarysqa qatysqanyn surasam, onyń ózi  qyzyq tarıhy bar oqıǵa bolyp shyqty. Týǵan jeri, Aıagóz aýdany, Kóksala aýylynda birinshi synypqa endi barǵan jyly bolsa kerek. Bir kúni kórshi úıdegi Aman esimdi kisi Toqtarǵa atyma báıgede sen shaýyp berseń qaıtedi dep ótinedi. Bala Toqtar qýana keliskenimen, úıdegileri buryn-sońdy jarysqa qatysqan joqsyń, áli kishkentaısyń dep, tipti raıynan qaıtpaıtynyń kórgennen keıin kıetin etigine deıin tyǵyp tastaıdy. Dál erteń jarys degende, ne istedi deısiz ǵoı?! Jalań aıaq sol kúni baryp, áıteýir úlkendeý bolsa da bireýdiń etigiń kıip, aqyry atymen márege birinshi kelse kerek. Sodan beri aǵasy, Toqtardyń erjetkenin túsinip, qaıta ózi atqa shabýǵa baýlyp, odan keıin de talaı báıgelerden des bermeı ketkenin, etiksiz baryp osylaı báıge alǵan kezderimizde bolǵan dep, kúlimdep esińe aldy. Taǵy bir eskere ketetin qyzyq jaıt, eki jastaǵy kishkentaı uly Bekoljas , osy bastan atqa ne ǵajaby bar, qatty qumar kórinedi. Ár kelgen saıyn, ol da ózinshe jylqyny jalynan sıpap, ázirge qolynan kelmese de, jaı jetektegenge kónbeı, óz erkimen  shapqysy keledi eken. Budan jalǵasyp kele jatqan urpaqtar úndestigiń baıqaýǵa bolatyndaı. Óz aýylynda da ákesi Qadyrdyń qolynda baptalyp jatqan, báıgeniń basynda, jorǵalardyń aldynda júretin júırik sáıgúlikter bar eken. «Muhammed paıǵambardyń hadısinde aıtylǵandaı: « Ákesi kózi tirisinde, bar dúnıeni balasy menshikteýge bolmaıdy. Bar qurmet te, dúnıe de ákege» degendeı, meniń osy tirligimniń qaısynda bolmasyn, bastaýynda ákem turady, báriń de sol kisimen aqyldasyp biraq sheshimge kelemin» dep óziniń oıyń bir bildirip qoıdy. Aǵylshyn tektes, asyl tuqymdy, kezinde shet elden arnaıy aldyrylǵan bul sáıgúlikterge turaqty, arnaıy kútim qajettiligi aıtpasa da túsinikti. Alǵash táýekel dep, osy iske bel sheship kiriskende attardy ustaýǵa ıpodromnan oryn taýyp bergen, óziniń kishkentaı kezinen birge ósken dosy Begaıdar Nurlanovtyń esimiń erekshe iltıpatpen atap ótti. Sebebi, Toqtar ekeýiniń minez, qylyqtarynan bólek bet-álpetteri de bir-birine óte uqsas eken.  Tipti, balalyq shaqtarynda ol ekeýin, qos áýlettiń adamdary jıi shatystyrǵan kezderi de bolyp turypty. Al, osy jylqylarǵa únemi yqtııattylyqpen qarap, qadaǵalaıtyn, olardy kútip baptaıtyn Rınat Ádilqasov, Aman Qusaıynov, Dáýlet Baıkenjıev sekildi naǵyz qany tulpardaı týlaǵan qazaqtyń jigitteriń kórip, bir arqalanyp qaldym. Qazirgideı, basqasyń aıtpaǵanda, at túgili, jabaǵyǵa mine almaıtyn jastarymyz kóbeıip bara jatqanynda, bul jigitterdiń jas urpaqqa úlgi bolary anyq.

Osy oraıda, belgili jazýshy Asqar Súleımenov jaıly jazylǵan estelik «Parasat padıshasy» kitabynda, ol kisiniń jylqyǵa qumar bolǵany sonshalyq, bólmesinde, jumys ornynda bolsyn ártúrli sáıgúlikterdiń sýreti ilinip turatyny esime túsip, «Toqtardyń Asqar aǵadaı ádeti joq pa ?» dep saýal qoıǵanymda, «Men  árbir jarystaǵy attardy sýretke túsirip, beınetaspaǵa basyp saqtap qoıamyn. Bolashaqta, bálkim, shaǵyn jylqyǵa baılanysty, úıimnen bolsa da murajaı ashý oıymda bar » dep jaýap berdi.

«Men úshin, ásirese qys aılarynda aýylǵa baryp, asaý taıdy úıretkennen alatyn adrenalınen artyq rahatty kórmedim. Túsine bilgen adamǵa, jylqy boıǵa ózgeshe qýat beretin, erekshe jaratylǵan janýar ǵoı, árbir qazaqta tulpardyń asaýlyǵy da, shabandylyq, tózimdiligi de bolsa quba-quba qup bolar edi » deıdi. Jáne Toqtar sáıgúlikterden bólek, kádýilgi taza qazaqy tóbetter men jarmaqulaq, shashaqqulaq sekildi tazylardyń tuqymyń qolda asyraıtynynan da habardar etti. Aýylyndaǵy alty tóbet, úsh tazysy qasqyr almasa da, túlki, qoıandarǵa aýyzdary maılanyp júrgeni, keshegi atalarymyzdyń ańǵa tazy salý kásibiniń áli kúnge joǵalmaǵanynyń belgisindeı. Jaqynda, qyzyq bolǵanda óz úıinen uıalas eki tazysynyń bireýiń, kim alǵany belgisiz, urlap alyp ketipti. Osy jóninde Toqtar bylaı deıdi: «Bekoljasymnyń tili synsyń dep, esimderiń Dara jáne Qara dep qoıǵan eki tazymnyń, Qarasy qoldy bolyp otyr. Bar tilerim, tabylmasa da, tek tazy qadiriń túsiner adamnyń qolyna tússe deımin. Bolashaqta odan myqty tazy shyǵatynyna senem. Ol endi alǵan adamǵa baılanysty. Bálkim, dál qazir osy gazetti oqyp otyrǵanda bolar. Ondaı jaǵdaıda qosarym, ómirdiń ózi tarazy. Ýaqyty kelgende bir jaǵada jolyǵyp ta qalarmyz» dep ,osy sózderiń  taqyrypqa arnaıy qosyp shyǵarylýyń ótindi.

Sonymen, tek ánshi retinde ǵana sahnada kórip júrgen Toqtardyń, sáıgúlikke áýes ádemi bir ádetimen habardar boldyńyzdar. «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdyny» jaqsy maǵynasynda qoldansaq,  árbir qazaq jigitiniń boıyna osyndaı ádettiń sińiskenin tiler edim. Aıdynsyz aqqý, quraqsyz bulaq, kúnsiz aspan tul sııaqtanatynyndaı, tulparmen qashannan jany birge úndesken qazaǵymnyń erteńgi bolashaǵynyń jaýapkershiligi bizdiń moınymyzda. Búgingi óskeleń urpaqqa úlken úmit júgiń artqan babalar senimiń aqtaý árbirimizdiń paryzymyz.


Asqarbek QAZANǴAP,

«Ana tili».

 

Pikirler