مۇرات موڭكەۇلىنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسىنىڭ ءبىرى – «قاراساي-قازي» جىرى. بۇل – ەرلىك پەن باتىرلىقتى، حالىقتىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن دارىپتەيتىن شىعارما. قاھارماندىق ەپوس ۇرپاقتى ەل مەن جەردى قورعاۋعا، اتامەكەننىڭ قادىر-قاسيەتىن ساناعا سىڭىرۋگە ۇندەيدى. «قاراساي-قازي» جىرىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. بۇگىندە مۇرات موڭكەۇلى، قاشاعان كۇرجىمانۇلى، نۇرپەيىس بايعانين، قۇدايبەرگەن شوقاەۆ، مۇستەجەپ احمەتوۆ، قوبىلاش بەكماعامبەتوۆ، مۇرىن سەڭگىربەكۇلى، حايروللا يمانعاليەۆ، ايسا بايتابىنوۆ، ناۋرىزبەك راحمانقۇلوۆ، سەيىت جىراۋ، جاقسىلىق جىراۋ، نۇرتۋعان كەنجەعۇلوۆ جىرلاعان نۇسقالار ەل يگىلىگىنە اينالىپ وتىر. «قاراساي-قازيدىڭ» بارلىق نۇسقالارى «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعىنىڭ 41, 42, 46-تومدارىندا توپتاستىرىلدى.
مۇراتتىڭ «قاراساي-قازيى» – جىردىڭ ەڭ قىسقا نۇسقالاردىڭ ءبىرى. بۇل اقىننىڭ ۇزاق جىرىنىڭ قولعا تيگەن شاعىن ءبىر ءۇزىندىسى بولۋى دا مۇمكىن. مۇنى حالەل دوسمۇحامەدۇلى بىلايشا ەسكەرتىپ وتەدى: «مۇرات ەسكى سوزدەردى كوپ بىلگەن. وراق، ماماي، قاراساي، قازي، اسان قايعى، قازتۋعان سەكىلدى وتكەن زامانداعى ادامدار تۋرالى مۇرات كوپ ولەڭدەر شىعارعان. قاراساي-قازي تۋرالى مۇرات ەكى كۇندەي ايتاتىن ەدى دەپ اقساقالداردان ەستىگەنىم بار. مۇرات سوزدەرىنىڭ كوبى وسى كۇنى جويىلعان. ءبىزدىڭ باسىپ وتىرعان «قاراساي-قازيىمىز» ۇزاق سوزدەن قالعان ءبىر جۇرناق». ح.دوسمۇحامەدۇلى 1924 جىلى تاشكەنت قالاسىندا باستىرعان «مۇرات اقىننىڭ سوزدەرى» دەگەن كىتاپقا ەنگەن «قاراساي-قازي» جىرى كەيىن بىرنەشە رەت جاريالاندى.
جىرداعى وراق، قاراساي مەن قازي، ەر تارعىن – تۇلعالىق ۇلگى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن بەينەلەر. بۇل شىعارمانىڭ 1943 جىلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە «قىزىل اسكەر كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن، «نەمىس وككۋپانتتارىنا ءولىم كەلسىن!» دەگەن ايدارمەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعارىلىپ، ۇرىس دالاسىنا اتتاندىرىلعانى دا سوندىقتان. مايدانداعى جاۋىنگەرلەردى جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن وسىنداي ەرلىك پەن قاھارماندىققا شاقىراتىن، پاتريوتتىققا تاربيەلەيتىن شىعارمالار قاجەت بولدى. ءسويتىپ، مۇرات اقىننىڭ «قاراساي-قازيى» دا جەڭىستى جاقىنداتۋعا ۇلەس قوستى.
«قاراساي-قازي» – تەك ەرلىك پەن باتىرلىقتى ۇلگى ەتىپ قانا قويماي، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جوعارى ۇستاۋعا، ەل قورعاعان ەرلەردىڭ حالقى سۇيگەن مىنەز-قۇلىقتارىنان ۇيرەنۋگە ۇندەيتىن شىعارما. مۇسانىڭ وتىز ۇلىنىڭ ءبىرى وراق باتىر قۇرۋلى تۇرعان الماس قىلىشقا ۇرىنىپ، جان تاپسىرعاندا ونىڭ ارتىندا قاراۇلەك دەگەن شەشەسى، ءبىر اياعى اقساق، ءبىر كوزى سوقىر ايەلى، قاراساي مەن قازي دەگەن ەكى ۇلى، قيبات دەگەن قىزى قالادى. جىرداعى باتىرلار بەينەسى وسى ءۇش ايەل زاتىنىڭ وبرازدارى ارقىلى تۇلعالانا تۇسەدى. وراقتىڭ سەكسەن بەسكە كەلگەن شەشەسى قاراۇلەك ۇلىن بىلايشا جوقتايدى:
ايدىن دا وراق، اي دا وراق،
ايبالتاسى قاندى وراق،
اشتارحاندا داڭدى وراق.
ايۋداي ارقىراعان وراعىم،
كۇندەي كۇركىرەگەن شىراعىم،
كەتىپتى الىس ساپارعا.
جىر باستالىسىمەن-اق مەرت بولعان وراقتىڭ تەكتى تۇلعاسى، قاھارماندىق ءىس-ارەكەتى ونىڭ جاقىن-جۋىقتارىنىڭ جوقتاۋ ولەڭى ارقىلى باياندالادى. اناسىنىڭ، جان جارىنىڭ، قىزىنىڭ تولعانىستارى باتىردىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تانىتادى، مىنەز-قۇلقىن كەيىپتەيدى، ادامي قاسيەتتەرىن ۇلگىلەيدى. شەشەسى قاراۇلەك بالاسىنىڭ باسىن باعالاپ، باتىرلىعىن ايتىپ («قاراۋىل باسى قولباسىم، جورتۋىل باسى جولبارىسىم»), انالىق مەيىرىمىن ءبىلدىرىپ («ەجەلدەن سىرلاس مۇڭداسىم، جاۋ دەگەندە تىنباسىم») وتىرىپ جوقتايدى. وراقتى ولتىرگەن الشى، سمايىل، توباياقتارعا «ەرتەمەنەن تۇرا الماي، بەلىمدى بەكەم بۋا الماي، بەتى-قولىم جۋا الماي، كوزىمنىڭ جاسىن تىيا الماي، وتىرعاندا مەن ءسويتىپ، باتا وقي كەلدىڭ بە، شىنىمەن دە بالام، ۇيالماي!» – دەپ ءتىل قاتىپ، زار جىلايدى. بۇل جوقتاۋدا تەك وراقتىڭ عانا ەمەس، ونى ۇلىقتاعان انانىڭ ءوز بەينەسى دە ناقتى كورىنىس تاپقان.
اسىرەسە، وراقتى جوقتاعان ءبىر اياعى اقساق، ءبىر كوزى سوقىر ايەلىنىڭ سوزىنە دەن قويماسقا بولمايدى. بۇل – باتىرلاردىڭ اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار ارۋلاردى تاڭداپ الۋ موتيۆىنە كەرەعار مىسال. كەمتار ايەل جارىنىڭ ادامي تۇلعاسىن جوقتاۋ ولەڭىمەن بيىكتەتە تۇسەدى. سول ارقىلى وراقتىڭ وزىنە دەگەن قادىر-قۇرمەتىنىڭ ايرىقشا ەكەنىن اڭعارتادى.
اياعىم اقساق، كوزىم سوقىر بولسا دا،
ۇستىمە قاتىن المادىڭ.
ارتىلدىرا قامشى سالمادىڭ،
الشاڭداتتىڭ مەنى وراق.
ايەلدىڭ زارلى جوقتاۋىنا قاراعاندا باتىرلىعىمەن ەلگە كەڭ تانىلعان، «قۇلاندى قاقتان قايىرعان، حانداردى تاقتان تايدىرعان» وراق كەمتار قوساعىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەگەن كورىنەدى. ادەتتە قاھارماندىق ەپوستاردا باتىرلار بىرنەشە ايەلمەن باس قوسادى. ولاردىڭ ءبارى دە شەتىنەن الما مويىن، ارشىن ءتوس ارۋلار بولىپ كەلەدى. ال وراقتىڭ ءبىر كوزى سوقىر، ءبىر اياعى اقساق جالعىز ايەلدى قاناعات تۇتۋى ونىڭ بيىك پاراسات يەسى ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ توڭىرەگىندەگى ايەلدەر حاس باتىرعا لايىق تۋىس-جەكجات بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
وراقتىڭ اقساق ايەلىمەن باس قوسۋى تۋرالى كوپ نۇسقادا تارالعان اڭىزدار جەتكىلىكتى. قاشاعان كۇرجىمانۇلى جىرلاعان نۇسقادا وراق باتىردىڭ قالماقتىڭ قالاسىن شاۋىپ كەلە جاتىپ، جولدا دارەتكە وتىرعان اقساق ايەلدى كورەتىنى، ونىڭ ورنىنان قارا ءتۇتىن كوككە كوتەرىلەتىنى تۋرالى ايتىلادى. باتىر بۇل تەگىن ەمەس دەپ، تەكتى ۇرپاق ءسۇيۋدى ويلاپ، الگى قىرىق بىرگە كەلگەن كەمتار قىزبەن باس قۇرايدى.
سونىمەن قاتار، «قاراساي-قازي» جىرىنىڭ مۇرىن جىراۋ نۇسقاسى بىلاي باستالادى: «وراق پەن ماماي ەكى باتىر تۇرعان زاماندا وراققا «ايەل ال» دەسە، المايدى ەكەن. «ماعان جاقسى ايەل كەرەك، جامان ايەل المايمىن» دەيدى ەكەن. جاۋعا اتتانايىن دەپ تۇرعاندا سول اۋىلداعى ءبىر كوزى جوق سوقىر، ءبىر قولى جوق شولاق، ءبىر اياعى جوق اقساق ايەلدى كورەدى. اسكەر جيناپ كەتەيىن دەپ تۇرعاندا: «قايتىپ كەلەتىن كۇن بولسا، وسى ايەلدى الارمىن» دەپ كەتەدى. وسى ايەلدەن ءبىر اسىل بالا تۋادى ەكەن دەپ ويلايدى.
مۇنىڭ ءبارى ادامنىڭ بويىنداعى تەكتىلىكتى ارىدەن تانۋ، اسىل قاسيەتتەردى باعالاۋ ۇعىمدارىمەن استاسىپ جاتىر. وراقتاي حاس باتىر مەن ونىڭ ءناسىلى اسىل ايەلىنەن ەل قورعانىنا اينالعان قاراساي مەن قازيدىڭ جارالۋى – زاڭدى قۇبىلىس. وراق پەن اقساق ءارى سوقىر ايەلىنىڭ قالاي كوڭىل قوسقانى جوعارىداعى اڭىزدىڭ جەلىسىمەن باسقا دا كەيبىر نۇسقالاردا اتالىپ وتەدى. قاشاعان نۇسقاسىندا ول شالگەز باتىردىڭ قىزى، قوبىلاش نۇسقاسىندا بالىقشى ءشاۋدىر شالدىڭ قىزى قاراشاش بولىپ سۋرەتتەلەدى.
«وراق-ماماي» قاھارماندىق جىرىن زەرتتەۋشى اسقار تۇرعانباەۆ امىرەش جۇماعازين نۇسقاسىندا باياندالاتىن وراقتىڭ ۇيلەنۋىن باتىردىڭ جار ىزدەۋ موتيۆىمەن بايلانىستىرادى. «وراق قازىمان سۇر دەگەن جولداسىنىڭ ەرتۋىمەن ايتاتىر دەگەن كولدە اڭ اۋلاپ جاتادى. ءبىر كۇنى سول كولدىڭ قورىقشىسى قىپشاق قارا شالدىڭ قىزىن كورىپ، وراق وعان كوز سالادى. وراقتىڭ كوزى تۇسكەندە قىزدىڭ تۇزگە وتىرعان جەرى جانادى. بۇل قىز «باتىر بالا تۋادى» دەگەن بەلگى ەكەن. قىزدىڭ ءبىر كوزى سوقىر، ءبىر اياعى اقساق، قۇلاعى ساڭىراۋ، باسى تاز بولعانىنا قاراماي، ونىڭ اكەسىنە سۇراعان مالىن بەرىپ، ايتتىرىپ الادى».
جىردىڭ نەگىزگى جەلىسىندەگى ءبىر كوزى سوقىر، ءبىر اياعى اقساق ايەلگە باسقا نۇسقالاردا كەمتارلىقتىڭ وزگە بەلگىلەرى دە ءۇستى-ۇستىنە جامالا تۇسەدى. قولىنىڭ شولاق، قۇلاعىنىڭ ساڭىراۋ، باسىنىڭ تاز بولۋى – وسىنىڭ كورىنىسى. بۇل – باتىر ۇلداردى تاباتىن ايەلدىڭ ءناسىلى تەكتى ەكەنىن تانىتۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان موتيۆتەر. ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەيتىن ادامي قاسيەتتەردى ۇلگى ەتۋ ءۇشىن قاجەت. بۇل تۇرعىدا «جار ىزدەۋ ءموتيۆىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى ءۇي بولۋى، سەميا قۇرۋ بولسا، ول كەلەشەكتە وزىندەي، نە وزىنەن دە اسىپ تۇسەتىن ۇرپاق قالدىرۋ تىلەگىنە كەلىپ تىرەلەدى»، – دەگەن قاجىم جۇماليەۆتىڭ پىكىرىنە سۇيەنگەن اسقار تۇرعانباەۆ مىناداي تۇجىرىم جاسايدى: «وراقتىڭ جار ىزدەۋى الپامىستىڭ گۇلبارشىندى ىزدەۋى، قوبىلاندىنىڭ قۇرتقانى الۋىنان مۇلدە بولەك. مۇنداعى باستى ماقسات – بولاشاق باتىر ۇل تۋاتىن ايەلدى تابۋ. ايەلدىڭ سۇلۋلىعى، شىققان تەگىنىڭ ەش ماڭىزى جوق. كەرىسىنشە، قاراشاش – ءتۇرسىز ءارى مۇگەدەك. بىراق ول وراق ولەر ساتتە جانە كەيىن وراقتىڭ كەگىن قايتارعان ساتتە (قايعى، قۋانىش) بار كەمىسى جويىلىپ، كەرەمەت سۇلۋ ايەلگە اينالادى». وراقتىڭ ايەلىنىڭ جان سۇلۋلىعىنىڭ بەلگىلەرى جارىن جوقتاۋىنان دا («ولەرىڭدى بىلگەندە، اللانىڭ بەرگەن تۇنىندە، ارمانسىز قۇشىپ جاتپادىم»), قاراسايدى جاۋعا اتتانۋعا قايراۋىنان دا «سەنىڭ اناڭ مەن ەدىم، مەن ساعان جەرىك بولعاندا، سەگىز جىلان جەپ ەدىم»), ۇلىنا اقىل قوسۋىنان دا («قيبات تۇگىلى مەنى سات، ات كوڭىلىڭە جاراسا-اي») ايقىن بايقالادى.
جىرداعى ەرەكشە بەينەنىڭ ءبىرى – قاراساي مەن قازيدىڭ قارىنداسى – قيبات. قاراساي جاۋعا اتتانباق بولىپ، كوكشە باتىردىڭ كوكبۇيرا اتىن ساۋدالاعاندا ول اقىسىنا قيباتتى سۇرايدى. شەشەسىمەن اقىلداسىپ، اقىرى كەلىسكەن قاراسايعا قارىنداسى قيبات كەلىپ ءۋاج ايتادى:
كەشەگى اكەم كەتكەن سوڭ،
كەمشىلىك باسقا جەتكەن سوڭ،
جالعىز تايعا ساتتىڭ با؟
اتىڭ ايەل دەمەسەڭ،
مەن ەكەۋىڭنەن كەم بە ەدىم؟.
وسىنى ەستىپ، اتتان ءتۇسىپ، جاۋعا قاراي جاياۋ تارتقان اعاسىنا جانى اشىعان قيبات رايىنان قايتىپ («سەن تومسارىپ كەتپە، كۇلىپ كەت، قالاعان اتىڭ ءمىنىپ كەت، مەن قىز بولسام دا ۇلدايمىن، قادىرىمدى ءبىلىپ كەت»), ريزاشىلىق تانىتادى («اينالايىن قارەكە، مەن ءبىر باتا بەرەيىن، قولىڭدا جاي، اعەكە»). سويتە تۇرا كوڭىلىندەگى نالاسىن دا اقتارادى («كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، جالعىز تايعا ساتقانىڭ، تەك بايلاۋلى باسىڭ بولماسىن»), كەلەر كۇنىن دە ويلاپ قامىعادى («ابىسىن، اجىن بار بولىپ، جالعىز تايعا كەلدىڭ دەپ، بەتىمە سالىق ەتەر مە؟»).
مۇرات موڭكەۇلىنىڭ «قاراساي-قازي» جىرىنداعى ايەلدەر – ەل قورعانى – ەرلەردىڭ بولمىسىن بيىكتەتەتىن بەينەلەر، ەلدىكتىڭ سيپاتىن تانىتاتىن تۇلعالار. قاھارماندىق جىرداعى باتىردىڭ اناسى، جارى جانە قىزى قانداي بولۋى كەرەك دەسەك، وسى ۇشەۋىنىڭ بەينەسى سانامىزدا جاڭعىرا تۇسپەك.
قىسقاسى، قاراۇلەك، قاراشاش (مۇرات نۇسقاسىندا اتى اتالمايدى), قيبات ۇشتىگى – ۇلت بولۋ، ەل بولۋ جولىنداعى ايەل زاتىنىڭ ۇلەسىن تانىتاتىن ۇيلەسىمدى ۇشتاعان دەر ەدىك. باتىر بابالار بايانىنداعى تەكتىلىك تۋرالى تۇجىرىمنىڭ ءبىرى وسى.
باۋىرجان ومارۇلى
