تاياۋدا نەمىس ەتنوگرافى ريحارد كارۋتتستىڭ كىتابى قازاق تىلىندە جارىق كوردى. «قازاقتار مەن تۇركمەندەر اراسىندا» دەپ اتالاتىن ەڭبەك AmalBooks باسپاسىندا كاسىپكەر ارمان توسقانباەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن شىعارىلدى.
2016 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان AmalBooks باسپاسى تاريح، نون-فيكشن، بيزنەس باعىتتارىندا كىتاپتار باسىپ شىعارادى. ريحارد كارۋتتستىڭ ەڭبەگى – «تازا تاريح» سەرياسىنىڭ اياسىندا جارىق كورگەن ونىنشى كىتاپ. بۇعان دەيىن بۇل تۋىندىنىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى شىعىپ، وقىرمان اراسىندا سۇرانىسقا يە بولعان ەدى.
AmalBooks باسپاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى باقىتجان بۇقارباي «تازا تاريح» سەرياسى بويىنشا شىعارىلاتىن كىتاپتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، تاريحي جادىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وسى ماقسات اياسىندا جىل سوڭىنا دەيىن تاعى جيىرما تاريحي دەرەك شىعارۋ جوسپارىمەن دە ءبولىستى.
سۋرەتتەۋ عانا ەمەس، سۋرەتى دە بار
نەمىس ەتنوگرافى ريحارد كارۋتتس 1903 جانە 1909 جىلدارى كاسپي تەڭىزى جاعاسىنداعى ماڭعىشىلاق (كىتاپتاعى نۇسقاسىندا وسىلاي جازىلعان) تۇبەگىنە ساياحات جاسايدى. ەكسپەديتسياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى تۇركىمەندەردى زەرتتەۋ بولعانىمەن، مۇنداعى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ باسىم ەكەنىن بايقاپ، ناتيجەسىندە وسى كىتاپتى جازىپ شىعادى. «نەمىس ۇلتىنا ءتان اسقان دالدىكپەن، مۇقيات جازىلۋى كىتاپتىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى»، – دەيدى جوبا جەتەكشىسى باقىتجان بۇقارباي.
باسقا زەرتتەۋشىلەر تەك شولىپ قانا جازعان قازاقتىڭ ءومىر سالتىنداعى نانىم-سەنىمىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ويۋ-ورنەگىن تولىعىمەن سيپاتتاپ جازىپ قالدىرعانى وسىعان دالەل. كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – تۇرعىنداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ تەك سوزبەن عانا ەمەس، سۋرەتتەر ارقىلى دا كورسەتىلۋى.
اۆتور كىتاپتا قازاقتاردىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ومىرىندە ۇستاناتىن سالت-داستۇرلەرىن تولىقتاي تارقاتىپ بايانداعان. بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى، بالالىق شاعى، ەس بىلگەن ۋاقىتى، شاڭىراق قۇرىپ، وتباسىلى بولعانى سەكىلدى حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىنداعى ماڭىزدى رولگە يە بولعان دۇنيەلەردىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن تۇسىندىرگەن.
سونىمەن قاتار، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ماڭعىشىلاق تۇبەگىنىڭ تابيعاتىن دا تىس قالدىرماعان. سونىڭ ناتيجەسىندە جەر-سۋعا بايلانىستى قازاقتار اراسىنداعى ەجەلدەن قالىپتاسىپ كەلە جاتقان اڭىزدار دا كىتاپتا ايتىلادى.
تۇركىمەندەرمەن سالىستىرۋ
العاشىندا تۇركىمەندەر تۋرالى جازعىسى كەلگەن اۆتور قازاقتار تۋرالى دەرەك قالدىرۋىنىڭ سەبەبىن «جاڭا مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا جىلدام ۇشىراپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى سولعىن تارتا باستاسا دا، قازاقتىڭ كوپ مادەني مۇراسى ءالى دە ەرەكشەلىگىن ساقتاپ تۇر. سوندىقتان، تۇركمەندەرمەن سالىستىرعاندا، سىرتتان كەلگەن ەتنوگرافتىڭ نازارىن قازاق ۇلتى كوبىرەك باۋرايتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك» دەپ تۇسىندىرەدى.
وعان قاراماستان، اۋەل باستاعى ماقساتى بويىنشا تۇركىمەندەر تۋرالى دا سيپاتتاپ جازىپ قالدىرعان. ەڭ قىزىعى تۇركىمەندەردى مەرۆ وازيسىندەگى تۋىستارىمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ سىرت كەلبەتى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ اسەر ەتكەنىنەن حابار بەرەدى.
سونداي-اق، قازاقتار مەن تۇركىمەندەردىڭ شارۋاشىلىعى مەن كليماتتىق جاعدايعا بەيىمدەلۋىنە باعا بەرە وتىرىپ، ۇلت رەتىندە قازاقتاردىڭ باسىم ءتۇسىپ وتىرعانىن جازادى.
ەكى ۇلتتىڭ اراسىنداعى كيىم كيۋ ۇلگىسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنداعى ايىرماشىلىقتاردى سۋرەتتەر ارقىلى دا كورسەتە بىلگەن. باستاپقى دەرەككوزدەن اۋدارىلعان كىتاپتان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەتنوگرافيالىق ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە ىقپال ەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قىسقاشا ايتقاندا، كىتاپ 20-عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنەن حابار بەرەدى.
مەرەي مىرزاعاليقىزى
