شىرماۋىق. قازاقستانداعى ءدىني يدەولوگيالاردىڭ حالىقارالىق بايلانىسى

4156
Adyrna.kz Telegram

 دىندى (قۇداي مەن قۇران) فيلوسوفيا ارقىلى، ال ءدىني سيپاتتى يدەولوگيالاردى (سۋننيزم، شيزم، مازحابتار، تاريقاتتار، تاڭىرشىلدىك جانە ت.ب.) ساياساتتانۋ ءىلىمى ارقىلى تانۋ كونتسەپتسياسىن ۇسىنعان اسىلبەك مۋسين «سوپىلاردىڭ ماھدي يدەياسىن  تىم اسەرلىلەندىرىپ جەتكىزۋى جانە عاجايىپقا بەرگىسىز ەزوتەريكالىق تۇسىنىكتەردى حريستيان دىنىمەن، كەيدە ءتىپتى يۋدايزممەن قابىستىرا وتىرىپ كورسەتۋى ءسۋننيزمدى ىشىنەن ءىرىتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان يدەولوگيالىق ديۆەرسيا» دەگەن بولاتىن. ول ءوز پىكىرىن دالەلدەۋ ءىشىن سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ وتانى سانالاتىن بۇحارا قالاسىنا جۋرناليستەردەن قۇرالعان ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، جيناقتالعان ماتەريالداردىڭ  نەگىزىندە «يادوۆيتىي تۋمان سۋفيز- ما-1»، «يادوۆيتىي تۋمان سۋفيزما-2» دەگەن اتپەن ەكى ۆيدەو جاسادى، يسماتتۋلا ابدىعاپپار باستاعان قازاقستاندىق سوپىلاردىڭ يرانعا بارىپ، بەدەلدى اياتوللالارمەن قۇپيا كەڭەسىپ قايتقانى جونىندەگى جازبانى جاريالادى. 

فيلوسوفتىڭ ويىنشا، كەزىندە ادامزات دامۋىنىڭ لوكوموتيۆى بولعان يسلام الەمى ەلدەرىنىڭ قۇلدىراۋىنا بيلىك ءۇشىن تالاسىپ، مۇسىلمانداردى ەكىگە جارعان سۋننيتتەر مەن شيتتەر عانا ەمەس، سوپىلىق تاريقاتتار  دا كىنالى. سەبەبى ءشيزمنىڭ قۇپيا ميسسياسىن جۇزەگە اسىرماق بولىپ جۇرگەن سوپىلىق تاريقات پىرلەرى ادامزات دامۋىنا اسا قاجەت ءراتسيوناليزمدى تۇبەگەيلى تەرىستەپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى، حالىقتىڭ مونوتەيستىك يمانىن قيالي ەرتەگىلەرىمەن بۇزدى، قوعامدا ميفتىك سانا قالىپتاستىرىپ ءجۇر.

حورەزم ايماعىندا پايدا بولعان سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ اڭىز-ءاپسانالارىنىڭ وزەگىنە اينالعان شاقپاق اتا، شوپان اتا، قوشقار اتا، قاڭعا بابا، كەنتتi بابا،  اسار سۇپى جانە سول سياقتى كيەلى اتاۋلارعا قاتىستى مىناداي بولجام بار: «حورەزمنىڭ بويىنداعى، ماڭعىستاۋدىڭ ويىنداعى 360 اۋليە» – جاھيليا (يسلامعا دەيىنگى ءداۋىردى مۇسىلماندار وسىلاي اتايدى) زامانىنداعى اراب تۇبەگى تايپالارىنىڭ مەككەدەگى تاس قۇدايلارعا دەگەن نانىم-سەنىمىنىڭ جاڭعىرىعى. يسلام تاريحىندا كوشپەلى اراب تايپالارى مەككەگە جىل سايىن كەلىپ (مۇنى ولار قاجىلىق دەپ اتاعان), وزدەرى اعاش پەن تاستان قاشاپ، جانۋارلارعا ۇقساتىپ جاساپ قويعان «360 قۇدايعا» تابىناتىنى ايتىلادى. قىسىمعا شىداماي مەدينەگە قونىس اۋدارعان مۇحاممەد پايعامبار كۇشەيگەن سوڭ ءوزىنىڭ جاقتاستارىمەن بىرگە مەككەگە جاساعان ەكىنشى ساپارىندا  وسى تاس قۇدايلاردى قيراتقان. 

فيلوسوف اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ويىنشا، يسلامعا قارسى وپپوزيتسياشىل ۇعىم رەتىندە قالىپ قويعان «360 قۇدايعا» دەگەن نانىم-سەنىم بىرتىندەپ حاليفاتتىڭ شەتىنە  قاراي ىسىرىلا باستاعان. بۇل سيناي تۇبەگىندە «360 قۇداي» يدەياسىنىڭ كوپ جىلدار بويى حالىققا ءوتىمدى بولعانى جونىندەگى دەرەكتەرمەن دايەكتەلەدى. كەيىن يسلامنىڭ بىرقۇدايلىق يدەيا- سىنا وپپوزيتسياشىل «360 قۇداي» يدەياسى حاليفات اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى حورەزم دالاسى ارقىلى ماڭعىستاۋ ويپاتىنا قاراي ىعىسقان. كەيىن بۇعان جەرگىلىكتى سوپىلىق تاريقات پىرلەرى دە اۋليە رەتىندە قوسىلىپ، «362 اۋليەلى ماڭعىستاۋ» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بىراق 362 اۋليەنى تۇگەندەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، سانامالاپ شىققاندا ولاردىڭ ەسەبى قىرىقتان اسپايدى. بۇل سوناۋ مەككەدەن قۋىلعان، بىراق بىرقۇدايشىل يسلامعا مويىنسۇنباي، وپپوزيتسياشىل يدەيانىڭ ۋاقىتتىڭ اياۋسىز تەزىنە ءتۇسىپ، ابدەن السىرەگەن سارقىنشاعى سياقتى. 

سوپىلاردىڭ «سايرامدا بار سانسىز باب، تۇركىستاندا تۇمەن باپ، ەڭ ۇلكەنى – ارىستان باب» دەپ  سايرايتىن ءسوز تىركەستەرى دە تۇرلاۋسىز. ياسساۋي اتىن جامىلعان سوپىلىق تاريقات ءىلىمى بويىنشا، ارىستان باب ەسىمدى ساحابا مۇحاممەد پايعامبار بەرگەن ءبىر قۇرمانى قۇرتتاعان ءتىسىنىڭ قۋىسىنا سالىپ ساقتاپ، ءتورت عاسىردان كەيىن سايرام قالاسىندا تۋعان احمەت دەگەن بالاعا جەتكىزەدى. وسى ميسسيانى اياقتاعان سوڭ ارىستان باب ەجەلگى وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا دۇنيە سالادى. وعان ارناپ سول جەردە كەسەنە تۇرعىزىلعان. ەرتەگىگە ۇقساس بۇل وقيعانى تاريحي شىندىق دەپ قاراستىرۋ بەكەر. سەبەبى قىرعىزستاننىڭ جالالاباد ايماعىندا ارىس- تان باب ەسىمدى ادامنىڭ دا كەسەنەسى بار. سوپىلىق تاريقات سيلسالاسىن (تاريقات باستاۋىندا بولعان پىرلەردىڭ كيەلى شىنجىرلى تىزبەگى) زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ارىستان باب دەگەن – ادامنىڭ ەسىمى ەمەس، ول سوپىلىق تاريقاتتىڭ رۋحاني جازيراسىنىڭ باسشىسىنىڭ لاۋازىمدى اتاعى عانا. دەگەنمەن قوجا احمەت ياسساۋيگە قاتىستى اڭىزدىڭ بۇل باعىتى زەرتتەۋ ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – قوجا احمەت ءياسساۋيدى مۇحاممەد پايعامبارمەن بايلانىستىرعان ارىستان بابتىڭ تەگى  مەن ونىڭ ارەكەتىنە قاتىستى ماسەلە. 

اڭىز بويىنشا، پايعامبار قۇرما جەپ وتىرعاندا ءبىر قۇرما اۋزىنان ءتۇسىپ كەتە بەرەدى. ول بۇل جاعدايعا ويلانىپ قالادى دا، اۋزىنان ءتۇسىپ قالا بەرەتىن قۇرمانى ارىستان بابقا بەرىپ، «شىعىستا بىرنەشە عاسىردان كەيىن ومىرگە كەلەتىن عۇلاماعا اپارىپ بەرۋدى» امانات ەتەدى. ارىستان باب قۇرمانى اۋىز قۋىسىنا  سالىپ الىپ، بىرنەشە عاسىر ساپار شەگىپ ەل ارالايدى. اڭىزدا ايتىلاتىن بۇل وقيعا – قوجا احمەت ياسساۋي كورنەكتى وكىلى بولىپ تابىلاتىن ناقىشباند سوپىلىق اعىمىنىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرناماسىنداعى ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبى، لوگيكاعا سالساق، الگى قۇرماعا پايعامباردىڭ سىلەكەيى جۇققان، ول ارىستان بابتىڭ اۋزىنا تۇسكەن سوڭ، سونىڭ سىلەكەيىمەن تاعى دا شىلانعان. سول «قاسيەتتى» قۇرمانى كەيىن قوجا احمەت ياسساۋي جەپ قويعان سوڭ، وعان ەرەكشە قاسيەت داريدى. سوپىلىق تاريقاتتار ىلىمىندە «ەرەكشە جارالعان ادامنىڭ» قاسيەتى قان ارقىلى عانا ەمەس، ورگانيزمنەن بولىنگەن كەز كەلگەن سۇيىقتىق ارقىلى دا جۇعا بەرەدى. سوندىقتان سوپىلىق ىلىمدە پىرلەردىڭ اۋىزعا تۇكىرۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان، مۇريدتەر پىرلەردىڭ دارەت سۋىن نەمەسە اياعىن  جۋعان سۋىن ءىشىپ قويادى، «پىرگە قول بەرۋ» ءراسىمى ء(پىردىڭ قولىن ءسۇيىپ، قول تەرىسىن جالاپ، ونىڭ قاسيەتىن جۇقتىرىپ الۋ) جانە ت.ب. بار. سول سياقتى مىنا اڭىزدا قوجا احمەت ياسساۋي مۇحاممەد پايعامباردان عانا ەمەس، ارىستان بابتان دا قاسيەت جۇقتىرىپ العان دەگەن سيلسالا شىنجىرىنىڭ تىزبەگى دايەكتەلىپ وتىر. 

ال بۇل اڭىزداعى «سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ ءشيزمنىڭ قۇپيا ميسسياسىن ورىنداۋشى ەكەنىن» قالاي كورسەتۋگە بولادى؟ مىسالى، سوپىلىق سيلسالادا ارىستان باب قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ العاشقى ۇستازى سانالادى. ولاي بولسا، ارىستان باب دەگەن كىم؟ بۇل سۇراققا سوپىلىق سيلسالانى ۋاعىزداۋشىلار ەكى ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. بىرەۋلەرى ارىستان بابتىڭ شىن ەسىمى – ۇلتى پارسى ساحابا سالمان فارسي دەسە، ەكىنشى پىكىر بويىنشا، ارىستان باب –  ءتورتىنشى ءادىل حاليف ءاليدىڭ پارسى ايەلىنەن تۋعان بالاسى، مۇحاممەد يبن ءالي ءال-حانافيانىڭ ءدال ءوزى نەمەسە سونىڭ ۇرپاعى. مۇندا شىندىققا جاناساتىن ەشتەڭە جوق، سەبەبى اتى ءبىرىنشى اتالعان ادامنىڭ يراك جەرىندە مازارى بار جانە ول پايعامباردىڭ زامانداسى بولماعان، ال ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلى مۇحاممەد ءال-حانافيا ءمادينادا جەرلەنگەن. سوندىقتان مۇنداعى سيلسالا سيپاتىندا قۇراس- تىرىلعان يدەولوگيانىڭ مازمۇندىق وزەگىنە عانا نازار سالعان ءجون. ياعني يدەولوگيالىق مازمۇننىڭ استارىنا كوز سالساق،  ارىستان بابقا تەليتىن ەكى ادامنىڭ دا پارسىلارعا قاتىسى بار. بۇل شيزم- ءنىڭ دامۋىنا پارسى ۇلتشىلدىعىنىڭ اسەرى بولعانىنان جانە سوپىلىقتىق ءدىني يدەولوگيالىق ۇستىنى شيزممەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىنەن حابار بەرىپ تۇر. 

ارىستان بابتى ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلىنا تەڭەۋ دە بەكەر ەمەس. ءشيزمنىڭ مۇحاممەد پايعامباردان كەيىن حاليفاتتى باسقارۋعا قاتىستى ساياسي كوزقاراس قايشىلىعىنان تۋعانىن بۇعان دەيىن ايتتىق. سوندىقتان دا ءشيزمنىڭ «12 قاسيەتتى يمام» سيلسالاسىنىنىڭ شىنجىرلى تىزىمىندە پايعامباردىڭ تۋىسى ءارى كۇيەۋ بالاسى ءالي ءبىرىنشى تۇر. ەگەر احمەت ياسساۋيگە پايعامباردان قۇرما جەتكىزگەن ارىستان باب  ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلى مۇحاممەد ءال-حانافيا- نىڭ تاپ ءوزى نەمەسە سونىڭ ۇرپاعى دەپ ەسەپتەسەك، وندا سوپىلاردىڭ بۇل اڭىزى «مۇسىلمانداردى پايعامباردىڭ ۇرپاقتارى باسقارۋ كەرەك» دەگەن شيتەردىڭ ساياسي ۇستانىمىنا ءدوپ كەلەدى.

ءسۋفيزمنىڭ «اقيداسى»، ياعني ءدىني سەنىمى مەن قا- سيەتتى تاساۋف ءمىناجاتىن نەگىزدەپ بەرگەن ۇلتى اراب مۋحيددين يبن ءارابيدى شيتتەر ءپىر تۇتادى جانە شيعالاردىڭ رۋحاني ورتالىعى كۋم قالاسىنداعى مەدرەسەلەر مەن ءدىني وقۋ ورتالىقتارىندا يبن ءارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن ارنايى وقىتادى. سەبەبى ول شيزم   دوكتريناسىنداعى تاساۋفف/يرفان ءمىناجاتىنىڭ ۇستانىمدارىن جۇيەلەپ بەردى. جالپى ورتا عاسىرلاردا يراك پەن يران جەرىندە تاساۋف پەن يرفان ءمىناجاتى قاتار دامىدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، احمەت ياسساۋيگە بۇحاراداعى ءدارۋىش مەد- رەسەسىندە ءدارىس بەرگەن، ۇلتى پارسى ۇستاز يۋسۋپ حامادانيگە (يراننىڭ حامادان قالاسىندا تۋعان) شيتتەر دە قۇرمەتپەن قارايدى. بۇل سۋفيزم مەن شيزم ءىلىمىنىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسىن كورسەتىپ تۇر.

سوپىلىق تاريقاتتار ىلىمىندە ءماھدي يدەياسى ەرەكشە ورىن الادى. ءماھدي جونىندە قۇراندا ءبىر ءسوز جوق، ول حاديستەردى تاپسىرلەۋ كەزىندە پايدا بولعان ۇعىم. مۇسىلمان قاۋىمى اداسقان تۇستا تۋرا جولعا باعىتتاۋشى ءماھدي – سانى جاعىنان كوپ سۋننيتتەردەن ۇنەمى ءزابىر كورىپ كەلە جاتىرمىز دەپ قايعىراتىن شيتتەر ءۇشىن ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋشى كۇرەسكەر. «اقىرزامان الدىندا كوكتەن يسا تۇسكەندە جەتى قابات جەر استىنان شىعىپ، دادجالعا قارسى بىرگە سوعىساتىن ءماھدي» يدەياسى ءاليدىڭ ەكىنشى ۇلى حۋسەيننىڭ كەربالا شولىندەگى ولىمىنەن كەيىن شيتتىك ءدىني يدەولوگيانىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. شيتتەردىڭ ءبىر بولىگى ءماھدي دەپ حۋسەيندى تانيدى، ال جۇيەلەنگەن شيزمدەگى «قاسيەتتى 12 يمام» سيلسالاسىنىڭ شىنجىرلى تىزبەگىندەگى 12-ءشى «جاسىرىن» (جوعالىپ كەتكەن) يمامدى ءماھدي دەپ بىلەدى جانە ول «مۇحاممەد پايعامباردىڭ ۇرپاعىنان بولادى».

وزدەرىن سۋننيتتەر قاۋىمداستىعىنا جاتقىزاتىن سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ ءدىني يدەولوگياسىندا  دا ءماھدي يدەياسى ەرەكشە ورىن العان. يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ «تاقسىرلارى» مەن بەلسەندى مۇريدتەرى سوتتالار تۇستا «اقيقات» اتتى ەكى بولىمنەن تۇراتىن دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن جۋرناليست مۇرات ەسجاننىڭ «مەن كورگەن يسماتۋللا» دەگەن ماقالاسىندا «زىكىرشى» سوپىلاردىڭ  ءماھدي يدەياسى شيتەردىڭ تۇسىنىگىمەن بىردەي، تەك ونىڭ كەيبىر تۇسىن وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە سايكەستەندىرىپ تاپسىرلەيتىنىن» ايتادى. ءجۋرناليستىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندىق سوپىلاردىڭ ءپىرى ءماھدي يدەياسىن ەكى ءبولىپ جۇيەلەگەن. «ادامزاتتىڭ كۇتكەن سۇيەنىشى، ازىرەتى ءمادى ء(ماھدي)» بولىمىندە «پايعامبار اۋلەتىنە جاتاتىن»، «بەتىندە قالى بار» (يسماتۋللانىڭ دا بەتىندە قالى بار) ءماھدي قازىرگى يران ەلىنىڭ شىعىسىنداعى حوراساندا پايدا بولاتىنى، «جۇمىسىن 1979 جىلى باستايتىنى» (وسى جىلى يراندا يسلام شيتتىك رەۆوليۋتسياسى بولدى)  جونىندە قىزىقتى سيپاتتامالار بار. سونداي-اق «ءماھديدىڭ كومەكشىسى» بولادى، ول «شىعىس ەلىنەن شىعادى»، «ساقالى سيرەك»، «اياعىن سىلتىپ باساتىن»، ۇلتى «اراب ەمەس» ادام، «1991 جىلى اقيقات تاڭىنىڭ شاپاعى عانا كورىنەدى، ادامزاتتى قاپتاعان قاراڭعىلىق پەردەسى جىرتىلادى»، «2001 جىلى اقيقات تاڭى اتادى، ازىرەتى ءمادىنىڭ ءىلىمى قوعامعا كەڭىنەن تارايدى»، «2010 جىلى كوپتەگەن ەلگە جايىلادى». ونىڭ «كوپ زىكىر سالىپ، كوپ جىلايتىن»، قولىندا «كوك تۋى بار» «313 شاكىرتى بولادى»، «ءمادىنى قولدايدى»، ءبارى بىرىگىپ الىپ مەككەگە قاراي جۇرەدى، جولاي «يراكتاعى اۋليە-جاقسىلار»، «سيرياداعى قىرىق شىلتەن مەن پايعامبار اۋلەتتەرى ولارعا بارىپ قوسىلادى»، ت.س.س.

شيتتىك نانىمداعى ءماھدي يدەياسى ەرتە زامانداعى مۇسىلمان قاۋىمىنداعى ساياسي كوزقاراس قايشىلىعىنىڭ تاريحىن عانا ەمەس، بۇگىنگى ساياسي امبيتسياسى باسىم ەكى ەلدىڭ – شيتتىك يران مەن سالافيلىك ساۋد ارابياسىنىڭ تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى تەكەتىرەسىن ۇنەمى ەسكە سالىپ وتىرادى. يراك پەن سيريا جەرىندەگى قانتوگىستىڭ ەكونوميكالىق مۇددەدەن كەيىنگى ەكىنشى سەبەبى –  ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ نانىم-سەنىمىنە توزبەيتىن ءدىني يدەولوگيالاردىڭ قاقتىعىسى. ال اۋىق-اۋىق جۇما ناماز كەزىندە شيتتەر سۋننيتتەردىڭ، سۋننيتتەر شيتتەردىڭ مەشىتىن ىشىندە قۇلشىلىق جاساپ جاتقان جۇزدەگەن ادامىمەن قوسا جارىپ جىبەرەتىن وقيعالارعا نانىم-سەنىم قايشىلىعىنان تۋىندايتىن وشپەندىلىك قانا سەبەپ. ارينە، قازاقستاندا جانە وڭتۇستىگىن وراپ جاتقان تۇركى رەسپۋبليكالارىندا شيتتەر جوق، بار بولسا، ولاردىڭ سانى تىم از. دەگەنمەن، جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردى ەسەپكە الساق، ءشيزمنىڭ جاسىرىن («تاقىيا») يدەولوگياسىنىڭ قانات جايىپ بار جاتقانىن سەزە باستايمىز. بۇل ايماقتاعى ءدىني احۋالدى كۇردەلەندىرە  بەرەدى. وسىنداي كەزەڭدە يسماتۋللا سياقتى سوپىلىق تاريقات پىرلەرى سول يدەولوگيانىڭ ماقساتتى مۇددەسىن اشىق ۋاعىزداعانى قاۋىپتىڭ بۇلتىن ءتىپتى قويۋلاتا تۇسەتىنى انىق.

الەم مۇسىلماندارى مەككە مەن ءمادينا قالالارىن ءدىننىڭ باستاۋى ءارى يسلامنىڭ قازىرگى ورتالىعى سانايدى. ءشيزمدى رەسمي ءدىني يدەولوگيا رەتىندە قابىلداعان يران يسلام رەسپۋبليكاسى ساۋد ارابياسىنىڭ وسى ارتىقشىلىعىن السىرەتكىسى كەلەدى. يمام حۋسەيننىڭ ولگەن كۇنىنە وراي ازا تۇتۋ، ءماھديدى كۇتۋ، ماھديگە قۇرمەتتى ورىن دايىنداپ قويۋ سياقتى راسىمدەر مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگىنە اينالدى. وسى جانە ساياسي باسقا سەبەپتەرگە قاتىستى قارسىلىعىن بىلدىرگەن ساۋد ارابياسىنىڭ بيلىگى يرانعا قاجىلىق كۆوتاسىن بەرمەي قويعان كەزدەرى دە بولدى. جالپى، سۋننيزم مەن شيزم اراسىنداعى قايشىلىق  ءۇندىستاننان گيبرالتارعا دەيىنگى ايماقتاعى ەلدەردىڭ شەشىمىن تابا المايتىن كۇردەلى ساياسي پروبلەماسىنا اينالىپ وتىر.

سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ يدەولوگياسىندا يسلامدى ورتالىقسىزداندىرۋ باعىتى بارى دا جاسىرىن ەمەس. «بابتاردىڭ بابى – حوراساندا، سانسىز بابتار – ءۇندىستاندا، بابتار باسى – باب ارىسلان»، «تۇركىستاندا تۇمەن باب، سايرامداعى سانسىز باب، وتىرارداعى وتىز باب»، «ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت، تۇركىستاندا قوجا احمەت»،  «ارىستان بابقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە» سياقتى تىركەسىن قۇراستىرۋ ءۇشىن ايتا سالعان اقىنداردىڭ ولەڭ جولدارى دالەلى تۇگەل اقيقاتتاي حالىق نانىمىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. مىسالى، بۇحارا ماڭىنداعى باھاۋيدين ناقىشباند (ناقىشباند سوپىلىق تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى) كەسەنەسى ايماقتاعى مۇسىلمانداردىڭ قۇلدىق ۇرىپ، زيارات ەتەتىن كيەلى ورنىنا اينالدى، ال بۇحارا قالاسى حانافي مازحابىنا ىقپالداسقان سوپىلار ءۇشىن دە مەككە مەن ءمادينادان ءبىر كەم ەمەس. سوڭعى جىلدارى «تۇركىستان – ءيىسى مۇسىلماننىڭ رۋحاني ورتالىعى، سونداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە ءۇش رەت زيارات ەتۋ – ءبىر قاجىلىققا تەڭ» دەگەن كەسىمدى ءسوز ايتىلىپ ءجۇر. «ارابقۇل بولمايىق!» دەپ ءجيى ايتىلاتىن ۇراندى سوزدە دە ءدىني وشپەندىلىكتىڭ جەلى ەسەدى. وسىنداي تىم ۇشقارى يدەولوگيا، يسلام دىنىندەگى مەككە مەن قاعبانى  كەرەكسىز ەتۋ باسقا ءدىني يدەولوگيا وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە ءسالافيزم ۋعىزشىلارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ وتىر. ءتىپتى قازاق زيالى قاۋىمىندا بەدەلدى تۇلعانىڭ: «قۇدايعا سەرىك قوساتىن ياسساۋي كەسەنەسىن قيراتىپ، تىپ-تيپىل قىلىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن وشپەندى پىكىر ايتقانى بار. 

بىردە مەن وسى ماسەلە بويىنشا اسىلبەك ءمۋسيننىڭ پىكىرىن سۇرادىم. ونىڭ ويىنشا، راديكال وي وزىنە قارسى راديكال پىكىر تۋعىزاتىنى زاڭدى قۇبىلىس، بۇل مۇسىلماندار اراسىنداعى ءوزارا وشپەندىلىكتى كۇشەيتە بەرەدى. شيزم مەن سۋننيزم اراسىنداعى قايشىلىق تىم تەرەڭدەپ كەتكەن. ازىرگە ونى يسلام قاۋىمداستىعى ديسكۋرسىندا شەشۋ مۇمكىن ەمەس، تاياۋ شىعىس پەن پارسى شىعاناعى ماڭىندا الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ مۇددەسى قايشىلاسىپ تۇر. ونىڭ ويىنشا، ورتالىق ازيانىڭ پوستسوۆەتتىك رەسپۋبليكالارىندا نەمەسە جەكە-دارا قازاقستان اۋماعىندا ءدىني يدەولوگيالار كيكىلجىڭىنىڭ قاقتىعىسقا اپاراتىن قاۋپىن سەيىلتۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەكتە سوپىلىق تاريقاتتار كۋلت جاساپ وتىرعان عيماراتتار مەن تۇلعالاردى تۇمشالاپ تاستاعان ميفتەردى عىلىمي زەرتتەۋ جاساۋ ارقىلى ەزوتەريكالىق تۇسىنىكتەن ارىلتۋ كەرەك. مىسالى، احمەت ءياسساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتىن» ءدىن فيلوسوفياسى رەتىندە ەمەس، پوەزيالىق شىعارما دەپ قاراستىرعان ءجون. ال اقىن تۇلعاسىن ميفتەندىرۋدىڭ ءتىپتى ءجونى جوق. «ديۋاني حيكمەتتى» دە، قوجا احمەت ياسساۋيگە ءامىر تەمىر سالىپ بەرگەن الىپ كەشەندى كەسەنەنىڭ دە قۇندىلىعىن ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەرتە زاماننان جەتكەن ەسكەرتكىشى رەتىندە قاراس- تىرعان ءجون. ودان وزگە فەنومەن ىزدەۋگە عىلىمي نەگىزدەمە جوق. كەسەنەنى ساۋلەت ونەرىنىڭ جەتىستىگى  رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، ءامىر تەمىر پاتشالىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى دالا حالقىنا وتىرىقشىلىق ءومىردى دارىپتەۋگە تىرىسقانىن نەمەسە الىپ عيماراتتى تەرىسكەيدەن ۇنەمى شاپقىنشىلىق جاساي بەرەتىن كوشپەندىلەرگە سەس كورسەتۋ ءۇشىن سالعانىن دا ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. سوندا عانا احمەت ياسساۋي تۇلعاسى مەن وعان ارناپ سالىنعان كەسەنەنىڭ شىنايى قۇندىلىعى اشىلادى.

اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ويىنشا، قيالدان تۋعان ءميفتى  نەمەسە بەلگىلى ءبىر تۇلعانى تىم اسىرا دارىپتەۋ نەگىزىندە يدەولوگيا جاساۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى. العاشقىدا «قۇدايدان باسقا قۇداي جوق» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن يسلام دىنىندەگى كەرتارتپا پروتسەسس مۇحاممەد پايعامباردىڭ قازاسىنان كە-ءيىن-اق باستالعان، ءتۇرلى مۇددە كوزدەگەن ءدىنپازدار حاديستەر مەن سۇننەتتى ويلاپ تاپتى، قۇراندى ءوز مۇددەسىنىڭ ىڭعايىنا سالىپ تاپسىرلەدى، سونىسىن قاۋىمعا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەتيكەتى رەتىندە ۇسىندى. سونىڭ  كەسىرىنەن ءدىن اتىن جامىلعان ساياسي يدەولوگيالار قانات جايدى. ال ءدىن – قۇداي مەن قۇران سول يدەولوگيالاردىڭ كەپىلىندە قالدى. سوندىقتان دا ءدىندى يدەولوگيالاردىڭ شىرماۋىنان بوساتىپ، ازات ەتۋ كەرەك. فيلوسوفتىڭ پىكىرىنشە، مۇحاممەدتىڭ پايعامبارلىق ميسسياسى ونىڭ قازاسىمەن بىرگە اياقتالعان. ال ونىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگىن، ادەتى مەن مىنەزىن دارىپتەپ، ۇلگى تۇتۋ يسلامنىڭ باستى ءپرينتسيپىن بۇزادى، بۇل قۇدايعا سەرىك قوسقانمەن تەڭ. ادامزات ءۇشىن كيەلى ءبىر عانا ۇعىم سۋبستانتسياسى بولۋى ءتيىس، ول – قۇداي. قۇداي مەن ادامنىڭ اراسىن جالعاۋشى نۇسقاۋلىق كىتاپتار بار. ءدىن ءاربىر ادامنىڭ ءينتيمدى ماسەلەسى ەكەنى دە ماڭىزدى. توپ بولىپ، قاۋىمدىق سيپاتتا نانىم-سەنىم ءراسىمىن جاساۋ قۇدايدىڭ ءاربىر ادامعا جەكەلەپ بەرگەن بوستاندىعىن تارك ەتەدى. ساياسي مۇددەنى كوزدەگەن يدەولوگتار ءدىننىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا ۇنەمى بۇرىپ وتىردى. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ رۋحاني ينديۆيدتىك بولمىسىن ساقتاۋ جانە ونى قورعاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە يسلامداعى قاجىلىق، جيھاد، ناماز سياقتى يمانعا قاتىستى ۇعىمدارعا تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە ساياسي كونيۋنكتۋرا جاعدايىندا جابىسقان كوللەكتيۆتىك سيپاتىنان اجىراتۋ كەرەك.

ءدىندى شەتىن ءدىني يدەولوگيالاردان اجىراتىپ الۋ جونىندەگى اسىلبەك ءمۋسيننىڭ دەزينتەگراتسيالىق جوباسى ءبىر قاراعاندا اقىلعا سىيىمدى بولىپ كورىنەدى. حريستيان دىنىندە مۇنداي رەفورمانى پروتەستانتيزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارتين ليۋتەر ءحVى عاسىردا جاساعان. سونىڭ ناتيجەسىندە حريستيان الەمىندە ءدىني يدەولوگيالار مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنان الشاقتادى. بىراق يسلامدى، سودان تارامداعان ءدىني يدەولوگيالاردى مۇنداي فورماتتا رەفورمالاۋعا مۇمكىندىك جوق، سەبەبى يسلام الەمىندە ريم پاپاسى سياقتى ءدىني قۇرىلىمدىق جۇيەنىڭ باسشىسىن مويىنداۋ ءداستۇرى مۇحاممەد پايعامباردىڭ قازاسىنان كەيىن بۇزىلدى. سونداي-اق يسلامي اعىمداردىڭ حاليفات بيلىگىنە تالاسۋ كەزىندە تۋىنداعانىن دا ەسكەرگەن ءجون. يسلام نانىم-سەنىمىنىڭ  مىڭ-سان ءدىني يدەولوگيالارعا بولشەكتەنىپ، ارتاراپتالعانى سونشالىقتى، رەفورمالاۋ تەتىگىنىڭ قايدا ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سوندىقتان دا قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ جاي-كۇيىن، ەكپىندى باعىتى مەن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتىپ وتىرۋدان باسقا امال قالمادى.

سوڭى.

تۇراربەك قۇسايىنوۆ،

"دەموس" قب توراعاسى

پىكىرلەر