Shyrmaýyq. Qazaqstandaǵy dinı ıdeologııalardyń halyqaralyq baılanysy

4159
Adyrna.kz Telegram

 Dindi (Qudaı men Quran) fılosofııa arqyly, al dinı sıpatty ıdeologııalardy (sýnnızm, shıızm, mazhabtar, tarıqattar, táńirshildik jáne t.b.) saıasattaný ilimi arqyly taný konepııasyn usynǵan Asylbek Mýsın «sopylardyń Mahdı ıdeıasyn  tym áserlilendirip jetkizýi jáne ǵajaıypqa bergisiz ezoterıkalyq túsinikterdi hrıstıan dinimen, keıde tipti ıýdaızmmen qabystyra otyryp kórsetýi sýnnızmdi ishinen iritý úshin jasalyp jatqan ıdeologııalyq dıversııa» degen bolatyn. Ol óz pikirin dáleldeý ishin sopylyq tarıqattardyń otany sanalatyn Buhara qalasyna jýrnalısterden quralǵan ekspedıııa jiberip, jınaqtalǵan materıaldardyń  negizinde «Iadovıtyı týman sýfız- ma-1», «Iadovıtyı týman sýfızma-2» degen atpen eki vıdeo jasady, Ismattýla Ábdiǵappar bastaǵan qazaqstandyq sopylardyń Iranǵa baryp, bedeldi aıatollalarmen qupııa keńesip qaıtqany jónindegi jazbany jarııalady. 

Fılosoftyń oıynsha, kezinde adamzat damýynyń lokomotıvi bolǵan ıslam álemi elderiniń quldyraýyna bılik úshin talasyp, musylmandardy ekige jarǵan sýnnıtter men shııtter ǵana emes, sopylyq tarıqattar  da kináli. Sebebi shıızmniń qupııa mıssııasyn júzege asyrmaq bolyp júrgen sopylyq tarıqat pirleri adamzat damýyna asa qajet raıonalızmdi túbegeıli teristep, ǵylym men bilimniń tamyryna balta shapty, halyqtyń monoteıstik ımanyn qııalı ertegilerimen buzdy, qoǵamda mıftik sana qalyptastyryp júr.

Horezm aımaǵynda paıda bolǵan sopylyq tarıqattardyń ańyz-ápsanalarynyń ózegine aınalǵan Shaqpaq ata, Shopan ata, Qoshqar ata, Qańǵa baba, Kentti baba,  Asar supy jáne sol sııaqty kıeli ataýlarǵa qatysty mynadaı boljam bar: «Horezmniń boıyndaǵy, Mańǵystaýdyń oıyndaǵy 360 áýlıe» – jahılııa (ıslamǵa deıingi dáýirdi musylmandar osylaı ataıdy) zamanyndaǵy Arab túbegi taıpalarynyń Mekkedegi tas qudaılarǵa degen nanym-seniminiń jańǵyryǵy. Islam tarıhynda kóshpeli arab taıpalary Mekkege jyl saıyn kelip (muny olar qajylyq dep ataǵan), ózderi aǵash pen tastan qashap, janýarlarǵa uqsatyp jasap qoıǵan «360 qudaıǵa» tabynatyny aıtylady. Qysymǵa shydamaı Medınege qonys aýdarǵan Muhammed paıǵambar kúsheıgen soń óziniń jaqtastarymen birge Mekkege jasaǵan ekinshi saparynda  osy tas qudaılardy qıratqan. 

Fılosof Asylbek Mýsınniń oıynsha, ıslamǵa qarsy oppozıııashyl uǵym retinde qalyp qoıǵan «360 qudaıǵa» degen nanym-senim birtindep halıfattyń shetine  qaraı ysyryla bastaǵan. Bul Sınaı túbeginde «360 qudaı» ıdeıasynyń kóp jyldar boıy halyqqa ótimdi bolǵany jónindegi derektermen dáıekteledi. Keıin ıslamnyń birqudaılyq ıdeıa- syna oppozıııashyl «360 qudaı» ıdeıasy halıfat aýqymynyń keńeıýine baılanysty Horezm dalasy arqyly Mańǵystaý oıpatyna qaraı yǵysqan. Keıin buǵan jergilikti sopylyq tarıqat pirleri de áýlıe retinde qosylyp, «362 áýlıeli Mańǵystaý» degen ataýǵa ıe boldy. Biraq 362 áýlıeni túgendep shyǵý múmkin emes, sanamalap shyqqanda olardyń esebi qyryqtan aspaıdy. Bul sonaý Mekkeden qýylǵan, biraq birqudaıshyl ıslamǵa moıynsunbaı, oppozıııashyl ıdeıanyń ýaqyttyń aıaýsyz tezine túsip, ábden álsiregen sarqynshaǵy sııaqty. 

Sopylardyń «Saıramda bar sansyz bab, Túrkistanda túmen bap, eń úlkeni – Arystan bab» dep  saıraıtyn sóz tirkesteri de turlaýsyz. Iassaýı atyn jamylǵan sopylyq tarıqat ilimi boıynsha, Arystan bab esimdi sahaba Muhammed paıǵambar bergen bir qurmany qurttaǵan tisiniń qýysyna salyp saqtap, tórt ǵasyrdan keıin Saıram qalasynda týǵan Ahmet degen balaǵa jetkizedi. Osy mıssııany aıaqtaǵan soń Arystan bab ejelgi Otyrar qalasynyń mańynda dúnıe salady. Oǵan arnap sol jerde kesene turǵyzylǵan. Ertegige uqsas bul oqıǵany tarıhı shyndyq dep qarastyrý beker. Sebebi Qyrǵyzstannyń Jalalabad aımaǵynda Arys- tan bab esimdi adamnyń da kesenesi bar. Sopylyq tarıqat sılsalasyn (tarıqat bastaýynda bolǵan pirlerdiń kıeli shynjyrly tizbegi) zertteýshilerdiń pikirinshe, Arystan bab degen – adamnyń esimi emes, ol sopylyq tarıqattyń rýhanı jazırasynyń basshysynyń laýazymdy ataǵy ǵana. Degenmen Qoja Ahmet Iassaýıge qatysty ańyzdyń bul baǵyty zertteý úshin mańyzdy emes. Mańyzdysy – Qoja Ahmet Iassaýıdi Muhammed paıǵambarmen baılanystyrǵan Arystan babtyń tegi  men onyń áreketine qatysty másele. 

Ańyz boıynsha, Paıǵambar qurma jep otyrǵanda bir qurma aýzynan túsip kete beredi. Ol bul jaǵdaıǵa oılanyp qalady da, aýzynan túsip qala beretin qurmany Arystan babqa berip, «shyǵysta birneshe ǵasyrdan keıin ómirge keletin ǵulamaǵa aparyp berýdi» amanat etedi. Arystan bab qurmany aýyz qýysyna  salyp alyp, birneshe ǵasyr sapar shegip el aralaıdy. Ańyzda aıtylatyn bul oqıǵa – Qoja Ahmet Iassaýı kórnekti ókili bolyp tabylatyn naqyshband sopylyq aǵymynyń ıdeologııalyq tuǵyrnamasyndaǵy mańyzdy másele. Sebebi, logıkaǵa salsaq, álgi qurmaǵa Paıǵambardyń silekeıi juqqan, ol Arystan babtyń aýzyna túsken soń, sonyń silekeıimen taǵy da shylanǵan. Sol «qasıetti» qurmany keıin Qoja Ahmet Iassaýı jep qoıǵan soń, oǵan erekshe qasıet darıdy. Sopylyq tarıqattar iliminde «erekshe jaralǵan adamnyń» qasıeti qan arqyly ǵana emes, organızmnen bólingen kez kelgen suıyqtyq arqyly da juǵa beredi. Sondyqtan sopylyq ilimde pirlerdiń aýyzǵa túkirý dástúri qalyptasqan, múrıdter pirlerdiń dáret sýyn nemese aıaǵyn  jýǵan sýyn iship qoıady, «pirge qol berý» rásimi (pirdiń qolyn súıip, qol terisin jalap, onyń qasıetin juqtyryp alý) jáne t.b. bar. Sol sııaqty myna ańyzda Qoja Ahmet Iassaýı Muhammed paıǵambardan ǵana emes, Arystan babtan da qasıet juqtyryp alǵan degen sılsala shynjyrynyń tizbegi dáıektelip otyr. 

Al bul ańyzdaǵy «sopylyq tarıqattardyń shıızmniń qupııa mıssııasyn oryndaýshy ekenin» qalaı kórsetýge bolady? Mysaly, sopylyq sılsalada Arystan bab Qoja Ahmet Iassaýıdiń alǵashqy ustazy sanalady. Olaı bolsa, Arystan bab degen kim? Bul suraqqa sopylyq sılsalany ýaǵyzdaýshylar eki túrli jaýap beredi. Bireýleri Arystan babtyń shyn esimi – ulty parsy sahaba Salman Farsı dese, ekinshi pikir boıynsha, Arystan bab –  tórtinshi ádil halıf Álıdiń parsy áıelinen týǵan balasy, Muhammed ıbn Álı ál-Hanafııanyń dál ózi nemese sonyń urpaǵy. Munda shyndyqqa janasatyn eshteńe joq, sebebi aty birinshi atalǵan adamnyń Irak jerinde mazary bar jáne ol Paıǵambardyń zamandasy bolmaǵan, al Álıdiń úshinshi uly Muhammed ál-Hanafııa Mádınada jerlengen. Sondyqtan mundaǵy sılsala sıpatynda quras- tyrylǵan ıdeologııanyń mazmundyq ózegine ǵana nazar salǵan jón. Iaǵnı ıdeologııalyq mazmunnyń astaryna kóz salsaq,  Arystan babqa telıtin eki adamnyń da parsylarǵa qatysy bar. Bul shıızm- niń damýyna parsy ultshyldyǵynyń áseri bolǵanynan jáne sopylyqtyq dinı ıdeologııalyq ustyny shıızmmen tikeleı baılanysty ekeninen habar berip tur. 

Arystan babty Álıdiń úshinshi ulyna teńeý de beker emes. Shıızmniń Muhammed paıǵambardan keıin halıfatty basqarýǵa qatysty saıası kózqaras qaıshylyǵynan týǵanyn buǵan deıin aıttyq. Sondyqtan da shıızmniń «12 qasıetti ımam» sılsalasynynyń shynjyrly tiziminde Paıǵambardyń týysy ári kúıeý balasy Álı birinshi tur. Eger Ahmet Iassaýıge Paıǵambardan qurma jetkizgen Arystan bab  Álıdiń úshinshi uly Muhammed ál-Hanafııa- nyń tap ózi nemese sonyń urpaǵy dep eseptesek, onda sopylardyń bul ańyzy «musylmandardy Paıǵambardyń urpaqtary basqarý kerek» degen shııterdiń saıası ustanymyna dóp keledi.

Sýfızmniń «aqıdasy», ıaǵnı dinı senimi men qa- sıetti tasaýýf minájatyn negizdep bergen ulty arab Mýhıddın ıbn Arabıdi shııtter pir tutady jáne shıǵalardyń rýhanı ortalyǵy Kým qalasyndaǵy medreseler men dinı oqý ortalyqtarynda ıbn Arabıdiń eńbekterin arnaıy oqytady. Sebebi ol shıızm   doktrınasyndaǵy tasaýff/ırfan minájatynyń ustanymdaryn júıelep berdi. Jalpy orta ǵasyrlarda Irak pen Iran jerinde tasaýýf pen ırfan minájaty qatar damydy. Sondyqtan bolsa kerek, Ahmet Iassaýıge Buharadaǵy dárýish med- resesinde dáris bergen, ulty parsy ustaz Iýsýp Hamadanıge (Irannyń Hamadan qalasynda týǵan) shııtter de qurmetpen qaraıdy. Bul sýfızm men shıızm iliminiń ózara tyǵyz baılanysyn kórsetip tur.

Sopylyq tarıqattar iliminde Máhdı ıdeıasy erekshe oryn alady. Máhdı jóninde Quranda bir sóz joq, ol hadısterdi tápsirleý kezinde paıda bolǵan uǵym. Musylman qaýymy adasqan tusta týra jolǵa baǵyttaýshy Máhdı – sany jaǵynan kóp sýnnıtterden únemi zábir kórip kele jatyrmyz dep qaıǵyratyn shııtter úshin ádilettilikti qalpyna keltirýshi kúresker. «Aqyrzaman aldynda kókten Isa túskende jeti qabat jer astynan shyǵyp, Dadjalǵa qarsy birge soǵysatyn Máhdı» ıdeıasy Álıdiń ekinshi uly Hýseınniń Kerbala shólindegi óliminen keıin shııttik dinı ıdeologııanyń mańyzdy bóligine aınaldy. Shııtterdiń bir bóligi Máhdı dep Hýseındi tanıdy, al júıelengen shıızmdegi «qasıetti 12 ımam» sılsalasynyń shynjyrly tizbegindegi 12-shi «jasyryn» (joǵalyp ketken) ımamdy Máhdı dep biledi jáne ol «Muhammed paıǵambardyń urpaǵynan bolady».

Ózderin sýnnıtter qaýymdastyǵyna jatqyzatyn sopylyq tarıqattardyń dinı ıdeologııasynda  da Máhdı ıdeıasy erekshe oryn alǵan. Ismatýlla tarıqatynyń «taqsyrlary» men belsendi múrıdteri sottalar tusta «Aqıqat» atty eki bólimnen turatyn derekti fılm túsirgen jýrnalıst Murat Esjannyń «Men kórgen Ismatýlla» degen maqalasynda «zikirshi» sopylardyń  Máhdı ıdeıasy shııterdiń túsinigimen birdeı, tek onyń keıbir tusyn ózderiniń is-áreketine sáıkestendirip tápsirleıtinin» aıtady. Jýrnalıstiń pikirinshe, qazaqstandyq sopylardyń piri Máhdı ıdeıasyn eki bólip júıelegen. «Adamzattyń kútken súıenishi, ázireti Mádi (Máhdı)» bóliminde «Paıǵambar áýletine jatatyn», «betinde qaly bar» (Ismatýllanyń da betinde qaly bar) Máhdı qazirgi Iran eliniń shyǵysyndaǵy Horasanda paıda bolatyny, «jumysyn 1979 jyly bastaıtyny» (osy jyly Iranda ıslam shııttik revolıýııasy boldy)  jóninde qyzyqty sıpattamalar bar. Sondaı-aq «Máhdıdiń kómekshisi» bolady, ol «shyǵys elinen shyǵady», «saqaly sırek», «aıaǵyn syltyp basatyn», ulty «arab emes» adam, «1991 jyly aqıqat tańynyń shapaǵy ǵana kórinedi, adamzatty qaptaǵan qarańǵylyq perdesi jyrtylady», «2001 jyly aqıqat tańy atady, ázireti Mádiniń ilimi qoǵamǵa keńinen taraıdy», «2010 jyly kóptegen elge jaıylady». Onyń «kóp zikir salyp, kóp jylaıtyn», qolynda «kók týy bar» «313 shákirti bolady», «Mádini qoldaıdy», bári birigip alyp Mekkege qaraı júredi, jolaı «Iraktaǵy áýlıe-jaqsylar», «Sırııadaǵy qyryq shilten men paıǵambar áýletteri olarǵa baryp qosylady», t.s.s.

Shııttik nanymdaǵy Máhdı ıdeıasy erte zamandaǵy musylman qaýymyndaǵy saıası kózqaras qaıshylyǵynyń tarıhyn ǵana emes, búgingi saıası ambıııasy basym eki eldiń – shııttik Iran men sáláfılik Saýd Arabııasynyń Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy teketiresin únemi eske salyp otyrady. Irak pen Sırııa jerindegi qantógistiń ekonomıkalyq múddeden keıingi ekinshi sebebi –  biri ekinshisiniń nanym-senimine tózbeıtin dinı ıdeologııalardyń qaqtyǵysy. Al aýyq-aýyq juma namaz kezinde shııtter sýnnıtterdiń, sýnnıtter shııtterdiń meshitin ishinde qulshylyq jasap jatqan júzdegen adamymen qosa jaryp jiberetin oqıǵalarǵa nanym-senim qaıshylyǵynan týyndaıtyn óshpendilik qana sebep. Árıne, Qazaqstanda jáne ońtústigin orap jatqan túrki respýblıkalarynda shııtter joq, bar bolsa, olardyń sany tym az. Degenmen, joǵaryda aıtylǵan jaıttardy esepke alsaq, shıızmniń jasyryn («taqyıa») ıdeologııasynyń qanat jaıyp bar jatqanyn seze bastaımyz. Bul aımaqtaǵy dinı ahýaldy kúrdelendire  beredi. Osyndaı kezeńde Ismatýlla sııaqty sopylyq tarıqat pirleri sol ıdeologııanyń maqsatty múddesin ashyq ýaǵyzdaǵany qaýiptiń bultyn tipti qoıýlata túsetini anyq.

Álem musylmandary Mekke men Mádına qalalaryn dinniń bastaýy ári ıslamnyń qazirgi ortalyǵy sanaıdy. Shıızmdi resmı dinı ıdeologııa retinde qabyldaǵan Iran Islam Respýblıkasy Saýd Arabııasynyń osy artyqshylyǵyn álsiretkisi keledi. Imam Hýseınniń ólgen kúnine oraı aza tutý, Máhdıdi kútý, Máhdıge qurmetti oryn daıyndap qoıý sııaqty rásimder memlekettik ıdeologııanyń ózegine aınaldy. Osy jáne saıası basqa sebepterge qatysty qarsylyǵyn bildirgen Saýd Arabııasynyń bıligi Iranǵa qajylyq kvotasyn bermeı qoıǵan kezderi de boldy. Jalpy, sýnnızm men shıızm arasyndaǵy qaıshylyq  Úndistannan Gıbraltarǵa deıingi aımaqtaǵy elderdiń sheshimin taba almaıtyn kúrdeli saıası problemasyna aınalyp otyr.

Sopylyq tarıqattardyń ıdeologııasynda ıslamdy ortalyqsyzdandyrý baǵyty bary da jasyryn emes. «Babtardyń baby – Horasanda, sansyz babtar – Úndistanda, Babtar basy – bab Aryslan», «Túrkistanda túmen bab, Saıramdaǵy sansyz bab, Otyrardaǵy otyz bab», «Mańǵystaýda pir Beket, Túrkistanda Qoja Ahmet»,  «Arystan babqa túne, Qoja Ahmetten tile» sııaqty tirkesin qurastyrý úshin aıta salǵan aqyndardyń óleń joldary dáleli túgel aqıqattaı halyq nanymyna sińisip ketti. Mysaly, Buhara mańyndaǵy Bahaýıdın Naqyshband (naqyshband sopylyq tarıqatynyń negizin salýshy) kesenesi aımaqtaǵy musylmandardyń quldyq uryp, zııarat etetin kıeli ornyna aınaldy, al Buhara qalasy Hanafı mazhabyna yqpaldasqan sopylar úshin de Mekke men Mádınadan bir kem emes. Sońǵy jyldary «Túrkistan – ıisi musylmannyń rýhanı ortalyǵy, sondaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine úsh ret zııarat etý – bir qajylyqqa teń» degen kesimdi sóz aıtylyp júr. «Arabqul bolmaıyq!» dep jıi aıtylatyn urandy sózde de dinı óshpendiliktiń jeli esedi. Osyndaı tym ushqary ıdeologııa, ıslam dinindegi Mekke men Qaǵbany  kereksiz etý basqa dinı ıdeologııa ókilderiniń, ásirese sáláfızm ýǵyzshylarynyń ashý-yzasyn týdyryp otyr. Tipti qazaq zııaly qaýymynda bedeldi tulǵanyń: «Qudaıǵa serik qosatyn Iassaýı kesenesin qıratyp, typ-tıpyl qylyp tastaý kerek» degen óshpendi pikir aıtqany bar. 

Birde men osy másele boıynsha Asylbek Mýsınniń pikirin suradym. Onyń oıynsha, radıkal oı ózine qarsy radıkal pikir týǵyzatyny zańdy qubylys, bul musylmandar arasyndaǵy ózara óshpendilikti kúsheıte beredi. Shıızm men sýnnızm arasyndaǵy qaıshylyq tym tereńdep ketken. Ázirge ony ıslam qaýymdastyǵy dıskýrsynda sheshý múmkin emes, Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵy mańynda álemniń alpaýyt elderiniń múddesi qaıshylasyp tur. Onyń oıynsha, Ortalyq Azııanyń postsovettik respýblıkalarynda nemese jeke-dara Qazaqstan aýmaǵynda dinı ıdeologııalar kıkiljińiniń qaqtyǵysqa aparatyn qaýpin seıiltýge bolady. Birinshi kezekte sopylyq tarıqattar kýlt jasap otyrǵan ǵımarattar men tulǵalardy tumshalap tastaǵan mıfterdi ǵylymı zertteý jasaý arqyly ezoterıkalyq túsinikten aryltý kerek. Mysaly, Ahmet Iassaýıdiń «Dıýanı Hıkmetin» din fılosofııasy retinde emes, poezııalyq shyǵarma dep qarastyrǵan jón. Al aqyn tulǵasyn mıftendirýdiń tipti jóni joq. «Dıýanı Hıkmetti» de, Qoja Ahmet Iassaýıge Ámir Temir salyp bergen alyp keshendi keseneniń de qundylyǵyn adamzat mádenıetiniń erte zamannan jetken eskertkishi retinde qaras- tyrǵan jón. Odan ózge fenomen izdeýge ǵylymı negizdeme joq. Keseneni sáýlet óneriniń jetistigi  retinde qarastyra otyryp, Ámir Temir patshalyǵynyń soltústigindegi dala halqyna otyryqshylyq ómirdi dáripteýge tyrysqanyn nemese alyp ǵımaratty teriskeıden únemi shapqynshylyq jasaı beretin kóshpendilerge ses kórsetý úshin salǵanyn da umyt qaldyrýǵa bolmaıdy. Sonda ǵana Ahmet Iassaýı tulǵasy men oǵan arnap salynǵan keseneniń shynaıy qundylyǵy ashylady.

Asylbek Mýsınniń oıynsha, qııaldan týǵan mıfti  nemese belgili bir tulǵany tym asyra dáripteý negizinde ıdeologııa jasaýdyń túbi jaqsylyqqa aparmaıdy. Alǵashqyda «Qudaıdan basqa qudaı joq» prınıpine negizdelgen ıslam dinindegi kertartpa proess Muhammed paıǵambardyń qazasynan ke-ıin-aq bastalǵan, túrli múdde kózdegen dinpazdar hadıster men súnnetti oılap tapty, Qurandy óz múddesiniń yńǵaıyna salyp tápsirledi, sonysyn qaýymǵa ómir súrýdiń etıketi retinde usyndy. Sonyń  kesirinen din atyn jamylǵan saıası ıdeologııalar qanat jaıdy. Al din – Qudaı men Quran sol ıdeologııalardyń kepilinde qaldy. Sondyqtan da dindi ıdeologııalardyń shyrmaýynan bosatyp, azat etý kerek. Fılosoftyń pikirinshe, Muhammedtiń paıǵambarlyq mıssııasy onyń qazasymen birge aıaqtalǵan. Al onyń kúıbeń tirshiligin, ádeti men minezin dáriptep, úlgi tutý ıslamnyń basty prınıpin buzady, bul Qudaıǵa serik qosqanmen teń. Adamzat úshin kıeli bir ǵana uǵym sýbstanııasy bolýy tıis, ol – Qudaı. Qudaı men adamnyń arasyn jalǵaýshy nusqaýlyq kitaptar bar. Din árbir adamnyń ıntımdi máselesi ekeni de mańyzdy. Top bolyp, qaýymdyq sıpatta nanym-senim rásimin jasaý Qudaıdyń árbir adamǵa jekelep bergen bostandyǵyn tárk etedi. Saıası múddeni kózdegen ıdeologtar dinniń máni men mazmunyn ózderiniń yńǵaıyna únemi buryp otyrdy. Sondyqtan árbir adamnyń rýhanı ındıvıdtik bolmysyn saqtaý jáne ony qorǵaý úshin birinshi kezekte ıslamdaǵy qajylyq, jıhad, namaz sııaqty ımanǵa qatysty uǵymdarǵa tarıhtyń ár kezeńinde saıası konıýnktýra jaǵdaıynda jabysqan kollektıvtik sıpatynan ajyratý kerek.

Dindi shetin dinı ıdeologııalardan ajyratyp alý jónindegi Asylbek Mýsınniń dezıntegraııalyq jobasy bir qaraǵanda aqylǵa syıymdy bolyp kórinedi. Hrıstıan dininde mundaı reformany protestantızmniń negizin qalaýshy Martın Lıýter HVI ǵasyrda jasaǵan. Sonyń nátıjesinde hrıstıan áleminde dinı ıdeologııalar memleketterdiń ishki jáne syrtqy saıasatynan alshaqtady. Biraq ıslamdy, sodan taramdaǵan dinı ıdeologııalardy mundaı formatta reformalaýǵa múmkindik joq, sebebi ıslam áleminde Rım papasy sııaqty dinı qurylymdyq júıeniń basshysyn moıyndaý dástúri Muhammed paıǵambardyń qazasynan keıin buzyldy. Sondaı-aq ıslamı aǵymdardyń halıfat bıligine talasý kezinde týyndaǵanyn da eskergen jón. Islam nanym-seniminiń  myń-san dinı ıdeologııalarǵa bólshektenip, ártaraptalǵany sonshalyqty, reformalaý tetiginiń qaıda ekenin anyqtaý múmkin bolmaı tur. Sondyqtan da Qazaqstandaǵy dinı ahýaldyń jaı-kúıin, ekpindi baǵyty men keıbir erekshelikterin kórsetip otyrýdan basqa amal qalmady.

Sońy.

Turarbek Qusaıynov,

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler