شي توقۋ – بۇرىن كوشپەلى جانە جارتىلاي وتىرىقشىلدىقتا تىرشىلىك ەتكەن ورتا ازيا حالىقتارىنا ەسكى زاماننان بەلگىلى ونەر. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، شي وراۋ ونەرى وتە ەرتە زاماندا حV عاسىردان باستاپ دامىعان كورىنەدى. وسىناۋ كونە كاسىپتەردىڭ ءبىرى سانالعان شي توقۋ ونەرى قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، جارتىلاي وتىرىقشى وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتار ومىرىمەن بىتە قايناسىپ، ولاردىڭ تۇرمىسى مەن شارۋاشىلىعىندا، مادەنيەتىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعان.كەز كەلگەن قولونەردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىس ەكەنى اقيقات. ال تابيعاتتا كەزدەسەتىن ءار دۇنيەنى ءوز كەرەگىنە جاراتا ءبىلۋ، ءتىپتى قۋ ءشيدىڭ ءوزىن پايداسىنا اسىرىپ، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستا، شارۋاشىلىقتا ورنىن ايقىنداپ، ءمانى مەن ماڭىزىن اشا ءبىلۋ – اتا-بابالارىمىزدىڭ تەك بىلىكتىلىگىنىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق شەبەرلىگىنىڭ دە ارقاسى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
يران، قىتاي، مونعوليا، تيبەت، رەسەي، ەۋروپا بولىگىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا، ورتا ازيا، باتىس جانە شىعىس ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىندە كەزدەسەتىن شي وسىمدىگى قازاقستاننىڭ دالا، شولەيت ايماقتارىندا، تاۋ بەتكەيلەرىندە، ادەتتە، سۋعا جاقىن جەرلەردە وسەدى. قىستا مال جايىلىمىنا تاپتىرماس بۇل وسىمدىكتىڭ ساباعىن قازاقتار شي توقۋ ءۇشىن قولدانعان. ءمىردىڭ وعىنداي ءتۇپ-ءتۇزۋ، ءارى وتە بەرىك كەلەتىن ءشيدىڭ ساباعى تۇرمىستا ورنى ەرەكشە ماتەريالدىڭ ءبىرى رەتىندە كادەگە استى. ىدىس-اياق، قازان-وشاقتان باستاپ، كيىز ءۇيدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە، قورشاۋ رەتىندە دە قولدانىلعان شي وعان سالىنعان ادەمى ويۋ-ورنەگىمەن، كەلىستى بەينە-سۋرەتىمەن ءۇي ءىشىن دە بەزەندىرىپ تۇراتىن. مۇنداي كەرەمەتتەردى جاساۋدا شەبەردىڭ جۇمىسى الدىمەن جينالعان ءشيدىڭ ساباعىن قابىعىنان ارشىپ، ونىڭ جارامدى، جارامسىزىن ءبولىپ الۋمەن باستالادى.
نەگىزىنەن شي بۇيىمىن سىرتقى كورىنىسىنە قاراپ، ءۇش تۇرگە بولەدى. ولار – اق شي، وراۋلى شي جانە شىم شي. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە بۇل اتالعانداردىڭ ارقايسىسى ءوز-ءوز ورنىمەن قولدانىلادى.
كيىز باسۋعا، سۇزگىگە، مال سويعاندا ەتتىڭ استىنا سالۋعا، قۇرت-ىرىمشىك جايۋعا ورە رەتىندە، سونداي-اق ءۇيدىڭ توبەسىن سىلاردا بىركەلكى تەگىس، ءارى ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن اق ءشيدى قولدانعان. اق شي دەگەنىمىز – قابىعىنان ارشىلعان، ورالماي توقىلعان شي. اق ءشيدى قازاق «ورە شي» دەپ تە اتاعان.
ءون بويى تۇتاس ورالماي، ءار جەرىنەن ارالاتىپ ورالاتىن ءشيدى وراما شي نەمەسە وراۋلى شي دەپ اتايدى. ءار تۇسىنان ورنەك سالا ورالعان بۇل شي ءتۇرى كوبىنە ساندىك ءۇشىن قولدانىلعان، ياعني ءۇي ءىشىن بەزەندىرىپ، ويۋ-ورنەكپەن، ءتۇرلى بەينەمەن سۋرەتتەلگەن. سونداي-اق وراما ءشيدى شىم شيمەن بىرگە كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىن اينالدىرا تۇتۋ ءۇشىن پايدالانعان.
بىركەلكى ورالعان ورنەكتى ءشيدى شىم شي دەپ اتايدى. بۇل ءشيدى كەيدە «جەز شي» دەپ تە اتاۋ ەرتە ۋاقىتتاعى جەز ورالعان كەزدەن قالعان بولسا كەرەك. ءون بويى ورنەكتەلگەن شىم شي كيىز ۇيگە، اس-سۋ، ىدىس-اياق تۇراتىن جەرگە قورشاۋ رەتىندە پايدالانعان.
ورنەكتەپ شىم شي توقۋدا، نەگىزىنەن، ويۋدىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. بۇل سالاداعى قازاق شەبەرلەرىنىڭ قولدانىپ جۇرگەن قازىرگى بارلىق ويۋ تۇرلەرىن كومپوزيتسيالىق جاعىنان: تولىق، جەكەلەگەن جانە تۇتاس ويۋ، ءبىر بەتكەي ۇزىندىق ويۋ (كومپونەنتتەرى بويلاي دا، كولدەنەڭ دە تەپە-تەڭدىكتەگى ۇزىندىق ويۋ) بولىپ بولىنەدى. شىم شي توقۋ ونەرىندە كەزدەسەتىن قازاق ويۋلارىنىڭ ىشىندەگى جوعارىداعى اتالعان جەكەلەگەن جانە تۇتاس ويۋ فورماسىن «شارشى ويۋ» دەپ تە اتايدى. وعان بەلگىلى گەومەتريالىق فيگۋراداعى ءتورت بۇرىشتى، دوڭگەلەك، ءۇشبۇرىشتى، تاعى باسقا كوپ بۇرىشتى ويۋلاردى جاتقىزۋعا بولادى. ولار شىم ءشيدىڭ بەتىن تۇتاس ساندەۋگە قولدانىلادى. وسىلاي تۇتاس بەتى ورنەكتەلگەن شىم ءشيدى تۇسكيىز ورنىنا دا ۇستايدى. سونداي-اق كيىز ۇيلەردىڭ شىم ەسىگى دە وسى شىم شي ەكەنى بەلگىلى.
بۇرىندارى شي وراۋ جانە توقۋ تەحنولوگياسىن جاس قىزدار اپا-اجەلەرىنىڭ جانىندا وتىرىپ-اق مەڭگەرگەن. وسىلاي بۇل ونەر كاسىپ رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ وتىرعان.
شي توقۋ ءۇشىن اشاسى بار ەكى اعاشتى بەلگىلى قاشىقتىقتا تىكە قاداپ، ەكى اشاعا كولدەنەڭ اعاش قويىپ، ارنايى جاسالعان قاراپايىم ستانوك پايدالانىلادى. ونى ءۇيدىڭ ىشىنە، جابىق قوراعا نەمەسە باستىرمانىڭ استىنا ورناتادى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ستانوكتىڭ ەكى جاعىنداعى اشالى اعاشى كەرەگەگە بايلانىپ (ەكەۋىنىڭ اراسى قانداي نارسەگە ارنالىپ توقىلاتىن ءشيدىڭ ەنىنە بايلانىستى) تومەنگى جاعى جاي عانا جەرگە بەكىتىلەدى. اشانىڭ ۇستىنەن كولدەنەڭ قويىلعان سىرىقتىڭ بيىكتىگى تۇرەگەلىپ تۇرىپ ىستەۋگە ىڭعايلى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان كوبىنە بۇل ارقالىقتىڭ بيىكتىگى 120-130 سم شاماسىندا بولادى. ويتكەنى، قوي جۇنىنەن كوبىنەسە قوڭىر جۇننەن ءيىرىپ، تاس نەمەسە باسقاداي سالماقتى زات بايلاعان جانە ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ورنالاسقان ەكى ءجىپتىڭ ەكەۋىن ەكى قولمەن ۇستاپ تۇرىپ، كەزەكپە-كەزەك قارسى باعىتتا سىرىقتىڭ ۇستىنەن اسىرىپ وتىرادى. ونداي ءجىپتىڭ اراسى 10-15 سم بولادى دا، سانى جيىرما-وتىز شاماسىنداي بولۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، كولدەنەڭ سىرىقتىڭ ۇستىنە قويىلعان ءبىر شي باستان-اياق بايلانىپ بولعان سوڭ ەكىنشىسى قويىلادى، وسى ءتارتىپ شي توقىلىپ بىتكەنشە قايتالانىپ وتىرادى. العاش توقي باستاعاندا ءتورت شيدەن قاباتتاپ بەكىتۋ شارت ەمەس، ونى ءۇش شيدەن دە كرەست سالىپ بايلاستىرۋعا بولادى. مۇنى شي توقۋشىلار «شىبىن قانات» دەپ اتايدى. توقىلعان ءشيدىڭ العاشقى باستاماسى مەن سوڭعى اياقتالۋ كەزەڭىندە شامامەن العاندا 20-40 سم بولۋى كەرەك. مۇنىڭ ءشيدىڭ ەكى شەتى قالىڭ بولىپ، تەز توزىپ قالماۋىنا سەبەبى تيەدى. شي توقۋشىلار توقىلعان ءشيدىڭ بۇل بولىگىن «قاراقۇس» دەپ اتايدى. ءشيدى بايلاۋ ءۇشىن قاراقۇسقا بەكىتىلگەن باۋدى «شيباۋ» دەپ اتايدى. ال كەرەگە سىرتىنان ءبىر بوساعادان ەكىنشى بوساعاعا دەيىن ءشيدى اينالدىرا تۇتۋدى «شي ۇستاۋ» دەپ اتايدى.
شي وراۋدىڭ ەكى ءادىسى بار. ءبىرىنشىسى – توقۋلى تۇرعان دايار ءشيدىڭ ورنەگىنە سالا وتىرىپ وراۋ. ەكىنشىسى – جاڭا ورنەك ۇلگىسىمەن وراۋ.
شەبەرلەر شي بەتىنە سالعان تۇرلەرىن «جۇزتەرۋ» دەپ اتالادى. شيگە ورنەك سالاردا ونى الدىن الا ولشەپ الىپ، ءجىپ ورالاتىن جەرىن كوبىنەسە پىشاقپەن، قارىنداشپەن، سونداي-اق وتپەن دە كۇيدىرىپ بەلگىلەيدى. بۇل بەلگىلەۋدى «سىزۋ» دەپ اتايدى. سىزىلعان بەلگى بويىنشا ينەگە وتكىزىلگەن شيگە ءتۇرلى-ءتۇستى جۇننەن وراپ ۇلگى سالىپ، ءتۇر شىعارادى. ورالعان ءشيدى، سالىنعان بەلگىسىنە قاراي، ورنەك بويىنشا شي ساباقتارىن دۇرىس ورنالاستىرۋدى شەبەرلەر «ءتىزۋ» دەپ اتاعان.
توقىلعان ءشيدى كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىندە ۇستاۋ ءۇشىن دە پايدالانادى. سونداي-اق كيىز ۇيگە توسەلگەن كيىزدىڭ ىلعال تارتىپ بۇلىنبەۋى، تەز توزىپ قالماۋى ءۇشىن توسەنىشى رەتىندە كيىز استىنا توسەيدى. تىعىز توقىلعان ءشيدى كۇننىڭ سۋىق كەزىندە كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە تۇتقاندا ءۇيدىڭ جىلى بولۋىنا اسەرى تيسە، كۇننىڭ جىلى كەزىندە تۋىرلىعىن جوعارى ءتۇرىپ قويىپ، ءۇي ءىشىن سالقىنداتۋعا جاقسى.
قازاق حالقىندا شي وڭدەۋ، وعان ءجۇن وراپ، ورنەكتەپ بەزەندىرۋ، ءتۇر سالىپ توقۋ ءىسى – عاسىرلار بويى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ونەر. شيدەن ءتۇرلى بەينەلەر جاساپ، ويۋ-ورنەكتەرمەن ورنەكتەپ بازارلىق، كادەسىي رەتىندە نارىققا شىعارىپ، بۇل كاسىپتى ءناسىپ ەتىپ، پايداسىنا اسىرىپ وتىرعاندار دا قازىرگى تاڭدا جوق ەمەس.
قۇرالاي مۇراتقىزى
