Shı toqý – buryn kóshpeli jáne jartylaı otyryqshyldyqta tirshilik etken Orta Azııa halyqtaryna eski zamannan belgili óner. Zertteýshilerdiń aıtýynsha, shı oraý óneri óte erte zamanda HV ǵasyrdan bastap damyǵan kórinedi. Osynaý kóne kásipterdiń biri sanalǵan shı toqý óneri qazaq, qyrǵyz, túrikmen, jartylaı otyryqshy ózbekter men qaraqalpaqtar ómirimen bite qaınasyp, olardyń turmysy men sharýashylyǵynda, mádenıetinde erekshe mańyzǵa ıe bolǵan.Kez kelgen qolónerdiń shyǵarmashylyq izdenis ekeni aqıqat. Al tabıǵatta kezdesetin ár dúnıeni óz keregine jarata bilý, tipti qý shıdiń ózin paıdasyna asyryp, onyń kúndelikti turmysta, sharýashylyqta ornyn aıqyndap, máni men mańyzyn asha bilý – ata-babalarymyzdyń tek biliktiliginiń ǵana emes, sondaı-aq sheberliginiń de arqasy dep túsingen jón.
Iran, Qytaı, Monǵolııa, Tıbet, Reseı, Eýropa bóliginiń ońtústik shyǵysynda, Orta Azııa, Batys jáne Shyǵys Sibirdiń ońtústiginde kezdesetin shı ósimdigi Qazaqstannyń dala, shóleıt aımaqtarynda, taý betkeılerinde, ádette, sýǵa jaqyn jerlerde ósedi. Qysta mal jaıylymyna taptyrmas bul ósimdiktiń sabaǵyn qazaqtar shı toqý úshin qoldanǵan. Mirdiń oǵyndaı túp-túzý, ári óte berik keletin shıdiń sabaǵy turmysta orny erekshe materıaldyń biri retinde kádege asty. Ydys-aıaq, qazan-oshaqtan bastap, kıiz úıdiń quramdas bóligi retinde, qorshaý retinde de qoldanylǵan shı oǵan salynǵan ádemi oıý-órnegimen, kelisti beıne-sýretimen úı ishin de bezendirip turatyn. Mundaı keremetterdi jasaýda sheberdiń jumysy aldymen jınalǵan shıdiń sabaǵyn qabyǵynan arshyp, onyń jaramdy, jaramsyzyn bólip alýmen bastalady.
Negizinen shı buıymyn syrtqy kórinisine qarap, úsh túrge bóledi. Olar – aq shı, oraýly shı jáne shym shı. Qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde bul atalǵandardyń árqaısysy óz-óz ornymen qoldanylady.
Kıiz basýǵa, súzgige, mal soıǵanda ettiń astyna salýǵa, qurt-irimshik jaıýǵa óre retinde, sondaı-aq úıdiń tóbesin sylarda birkelki tegis, ári yńǵaıly bolý úshin aq shıdi qoldanǵan. Aq shı degenimiz – qabyǵynan arshylǵan, oralmaı toqylǵan shı. Aq shıdi qazaq «óre shı» dep te ataǵan.
Ón boıy tutas oralmaı, ár jerinen aralatyp oralatyn shıdi orama shı nemese oraýly shı dep ataıdy. Ár tusynan órnek sala oralǵan bul shı túri kóbine sándik úshin qoldanylǵan, ıaǵnı úı ishin bezendirip, oıý-órnekpen, túrli beınemen sýrettelgen. Sondaı-aq orama shıdi shym shımen birge kıiz úıdiń keregesin aınaldyra tutý úshin paıdalanǵan.
Birkelki oralǵan órnekti shıdi shym shı dep ataıdy. Bul shıdi keıde «jez shı» dep te ataý erte ýaqyttaǵy jez oralǵan kezden qalǵan bolsa kerek. Ón boıy órnektelgen shym shı kıiz úıge, as-sý, ydys-aıaq turatyn jerge qorshaý retinde paıdalanǵan.
Órnektep shym shı toqýda, negizinen, oıýdyń kompozıııalyq qurylysynyń mańyzy erekshe. Bul saladaǵy qazaq sheberleriniń qoldanyp júrgen qazirgi barlyq oıý túrlerin kompozıııalyq jaǵynan: tolyq, jekelegen jáne tutas oıý, bir betkeı uzyndyq oıý (komponentteri boılaı da, kóldeneń de tepe-teńdiktegi uzyndyq oıý) bolyp bólinedi. Shym shı toqý ónerinde kezdesetin qazaq oıýlarynyń ishindegi joǵarydaǵy atalǵan jekelegen jáne tutas oıý formasyn «sharshy oıý» dep te ataıdy. Oǵan belgili geometrııalyq fıgýradaǵy tórt buryshty, dóńgelek, úshburyshty, taǵy basqa kóp buryshty oıýlardy jatqyzýǵa bolady. Olar shym shıdiń betin tutas sándeýge qoldanylady. Osylaı tutas beti órnektelgen shym shıdi túskıiz ornyna da ustaıdy. Sondaı-aq kıiz úılerdiń shym esigi de osy shym shı ekeni belgili.
Buryndary shı oraý jáne toqý tehnologııasyn jas qyzdar apa-ájeleriniń janynda otyryp-aq meńgergen. Osylaı bul óner kásip retinde urpaqtan-urpaqqa mura bolyp otyrǵan.
Shı toqý úshin ashasy bar eki aǵashty belgili qashyqtyqta tike qadap, eki ashaǵa kóldeneń aǵash qoıyp, arnaıy jasalǵan qarapaıym stanok paıdalanylady. Ony úıdiń ishine, jabyq qoraǵa nemese bastyrmanyń astyna ornatady. Kıiz úıdiń ishinde stanoktyń eki jaǵyndaǵy ashaly aǵashy keregege baılanyp (ekeýiniń arasy qandaı nársege arnalyp toqylatyn shıdiń enine baılanysty) tómengi jaǵy jaı ǵana jerge bekitiledi. Ashanyń ústinen kóldeneń qoıylǵan syryqtyń bıiktigi túregelip turyp isteýge yńǵaıly bolýy tıis. Sondyqtan kóbine bul arqalyqtyń bıiktigi 120-130 sm shamasynda bolady. Óıtkeni, qoı júninen kóbinese qońyr júnnen ıirip, tas nemese basqadaı salmaqty zat baılaǵan jáne bir-birine qarama-qarsy ornalasqan eki jiptiń ekeýin eki qolmen ustap turyp, kezekpe-kezek qarsy baǵytta syryqtyń ústinen asyryp otyrady. Ondaı jiptiń arasy 10-15 sm bolady da, sany jıyrma-otyz shamasyndaı bolýy múmkin. Sóıtip, kóldeneń syryqtyń ústine qoıylǵan bir shı bastan-aıaq baılanyp bolǵan soń ekinshisi qoıylady, osy tártip shı toqylyp bitkenshe qaıtalanyp otyrady. Alǵash toqı bastaǵanda tórt shıden qabattap bekitý shart emes, ony úsh shıden de krest salyp baılastyrýǵa bolady. Muny shı toqýshylar «shybyn qanat» dep ataıdy. Toqylǵan shıdiń alǵashqy bastamasy men sońǵy aıaqtalý kezeńinde shamamen alǵanda 20-40 sm bolýy kerek. Munyń shıdiń eki sheti qalyń bolyp, tez tozyp qalmaýyna sebebi tıedi. Shı toqýshylar toqylǵan shıdiń bul bóligin «qaraqus» dep ataıdy. Shıdi baılaý úshin qaraqusqa bekitilgen baýdy «shıbaý» dep ataıdy. Al kerege syrtynan bir bosaǵadan ekinshi bosaǵaǵa deıin shıdi aınaldyra tutýdy «shı ustaý» dep ataıdy.
Shı oraýdyń eki ádisi bar. Birinshisi – toqýly turǵan daıar shıdiń órnegine sala otyryp oraý. Ekinshisi – jańa órnek úlgisimen oraý.
Sheberler shı betine salǵan túrlerin «júzterý» dep atalady. Shıge órnek salarda ony aldyn ala ólshep alyp, jip oralatyn jerin kóbinese pyshaqpen, qaryndashpen, sondaı-aq otpen de kúıdirip belgileıdi. Bul belgileýdi «syzý» dep ataıdy. Syzylǵan belgi boıynsha ınege ótkizilgen shıge túrli-tústi júnnen orap úlgi salyp, túr shyǵarady. Oralǵan shıdi, salynǵan belgisine qaraı, órnek boıynsha shı sabaqtaryn durys ornalastyrýdy sheberler «tizý» dep ataǵan.
Toqylǵan shıdi kıiz úıdiń esiginde ustaý úshin de paıdalanady. Sondaı-aq kıiz úıge tóselgen kıizdiń ylǵal tartyp búlinbeýi, tez tozyp qalmaýy úshin tósenishi retinde kıiz astyna tóseıdi. Tyǵyz toqylǵan shıdi kúnniń sýyq kezinde kıiz úıdiń keregesine tutqanda úıdiń jyly bolýyna áseri tıse, kúnniń jyly kezinde týyrlyǵyn joǵary túrip qoıyp, úı ishin salqyndatýǵa jaqsy.
Qazaq halqynda shı óńdeý, oǵan jún orap, órnektep bezendirý, túr salyp toqý isi – ǵasyrlar boıy atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan ulttyq óner. Shıden túrli beıneler jasap, oıý-órnektermen órnektep bazarlyq, kádesyı retinde naryqqa shyǵaryp, bul kásipti násip etip, paıdasyna asyryp otyrǵandar da qazirgi tańda joq emes.
Quralaı MURATQYZY
