Şi toqu – būryn köşpelı jäne jartylai otyryqşyldyqta tırşılık etken Orta Aziia halyqtaryna eskı zamannan belgılı öner. Zertteuşılerdıŋ aituynşa, şi orau önerı öte erte zamanda HV ǧasyrdan bastap damyǧan körınedı. Osynau köne käsıpterdıŋ bırı sanalǧan şi toqu önerı qazaq, qyrǧyz, türıkmen, jartylai otyryqşy özbekter men qaraqalpaqtar ömırımen bıte qainasyp, olardyŋ tūrmysy men şaruaşylyǧynda, mädenietınde erekşe maŋyzǧa ie bolǧan.Kez kelgen qolönerdıŋ şyǧarmaşylyq ızdenıs ekenı aqiqat. Al tabiǧatta kezdesetın är dünienı öz keregıne jarata bılu, tıptı qu şidıŋ özın paidasyna asyryp, onyŋ kündelıktı tūrmysta, şaruaşylyqta ornyn aiqyndap, mänı men maŋyzyn aşa bılu – ata-babalarymyzdyŋ tek bılıktılıgınıŋ ǧana emes, sondai-aq şeberlıgınıŋ de arqasy dep tüsıngen jön.
İran, Qytai, Monǧoliia, Tibet, Resei, Europa bölıgınıŋ oŋtüstık şyǧysynda, Orta Aziia, Batys jäne Şyǧys Sıbırdıŋ oŋtüstıgınde kezdesetın şi ösımdıgı Qazaqstannyŋ dala, şöleit aimaqtarynda, tau betkeilerınde, ädette, suǧa jaqyn jerlerde ösedı. Qysta mal jaiylymyna taptyrmas būl ösımdıktıŋ sabaǧyn qazaqtar şi toqu üşın qoldanǧan. Mırdıŋ oǧyndai tüp-tüzu, ärı öte berık keletın şidıŋ sabaǧy tūrmysta orny erekşe materialdyŋ bırı retınde kädege asty. Ydys-aiaq, qazan-oşaqtan bastap, kiız üidıŋ qūramdas bölıgı retınde, qorşau retınde de qoldanylǧan şi oǧan salynǧan ädemı oiu-örnegımen, kelıstı beine-suretımen üi ışın de bezendırıp tūratyn. Mūndai keremetterdı jasauda şeberdıŋ jūmysy aldymen jinalǧan şidıŋ sabaǧyn qabyǧynan arşyp, onyŋ jaramdy, jaramsyzyn bölıp alumen bastalady.
Negızınen şi būiymyn syrtqy körınısıne qarap, üş türge böledı. Olar – aq şi, orauly şi jäne şym şi. Qazaq halqynyŋ tūrmys-tırşılıgınde būl atalǧandardyŋ ärqaisysy öz-öz ornymen qoldanylady.
Kiız basuǧa, süzgıge, mal soiǧanda ettıŋ astyna saluǧa, qūrt-ırımşık jaiuǧa öre retınde, sondai-aq üidıŋ töbesın sylarda bırkelkı tegıs, ärı yŋǧaily bolu üşın aq şidı qoldanǧan. Aq şi degenımız – qabyǧynan arşylǧan, oralmai toqylǧan şi. Aq şidı qazaq «öre şi» dep te ataǧan.
Ön boiy tūtas oralmai, är jerınen aralatyp oralatyn şidı orama şi nemese orauly şi dep ataidy. Är tūsynan örnek sala oralǧan būl şi türı köbıne sändık üşın qoldanylǧan, iaǧni üi ışın bezendırıp, oiu-örnekpen, türlı beinemen surettelgen. Sondai-aq orama şidı şym şimen bırge kiız üidıŋ keregesın ainaldyra tūtu üşın paidalanǧan.
Bırkelkı oralǧan örnektı şidı şym şi dep ataidy. Būl şidı keide «jez şi» dep te atau erte uaqyttaǧy jez oralǧan kezden qalǧan bolsa kerek. Ön boiy örnektelgen şym şi kiız üige, as-su, ydys-aiaq tūratyn jerge qorşau retınde paidalanǧan.
Örnektep şym şi toquda, negızınen, oiudyŋ kompozisiialyq qūrylysynyŋ maŋyzy erekşe. Būl saladaǧy qazaq şeberlerınıŋ qoldanyp jürgen qazırgı barlyq oiu türlerın kompozisiialyq jaǧynan: tolyq, jekelegen jäne tūtas oiu, bır betkei ūzyndyq oiu (komponentterı boilai da, köldeneŋ de tepe-teŋdıktegı ūzyndyq oiu) bolyp bölınedı. Şym şi toqu önerınde kezdesetın qazaq oiularynyŋ ışındegı joǧarydaǧy atalǧan jekelegen jäne tūtas oiu formasyn «şarşy oiu» dep te ataidy. Oǧan belgılı geometriialyq figuradaǧy tört būryşty, döŋgelek, üşbūryşty, taǧy basqa köp būryşty oiulardy jatqyzuǧa bolady. Olar şym şidıŋ betın tūtas sändeuge qoldanylady. Osylai tūtas betı örnektelgen şym şidı tüskiız ornyna da ūstaidy. Sondai-aq kiız üilerdıŋ şym esıgı de osy şym şi ekenı belgılı.
Būryndary şi orau jäne toqu tehnologiiasyn jas qyzdar apa-äjelerınıŋ janynda otyryp-aq meŋgergen. Osylai būl öner käsıp retınde ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp otyrǧan.
Şi toqu üşın aşasy bar ekı aǧaşty belgılı qaşyqtyqta tıke qadap, ekı aşaǧa köldeneŋ aǧaş qoiyp, arnaiy jasalǧan qarapaiym stanok paidalanylady. Ony üidıŋ ışıne, jabyq qoraǧa nemese bastyrmanyŋ astyna ornatady. Kiız üidıŋ ışınde stanoktyŋ ekı jaǧyndaǧy aşaly aǧaşy keregege bailanyp (ekeuınıŋ arasy qandai närsege arnalyp toqylatyn şidıŋ enıne bailanysty) tömengı jaǧy jai ǧana jerge bekıtıledı. Aşanyŋ üstınen köldeneŋ qoiylǧan syryqtyŋ biıktıgı türegelıp tūryp ısteuge yŋǧaily boluy tiıs. Sondyqtan köbıne būl arqalyqtyŋ biıktıgı 120-130 sm şamasynda bolady. Öitkenı, qoi jünınen köbınese qoŋyr jünnen iırıp, tas nemese basqadai salmaqty zat bailaǧan jäne bır-bırıne qarama-qarsy ornalasqan ekı jıptıŋ ekeuın ekı qolmen ūstap tūryp, kezekpe-kezek qarsy baǧytta syryqtyŋ üstınen asyryp otyrady. Ondai jıptıŋ arasy 10-15 sm bolady da, sany jiyrma-otyz şamasyndai boluy mümkın. Söitıp, köldeneŋ syryqtyŋ üstıne qoiylǧan bır şi bastan-aiaq bailanyp bolǧan soŋ ekınşısı qoiylady, osy tärtıp şi toqylyp bıtkenşe qaitalanyp otyrady. Alǧaş toqi bastaǧanda tört şiden qabattap bekıtu şart emes, ony üş şiden de krest salyp bailastyruǧa bolady. Mūny şi toquşylar «şybyn qanat» dep ataidy. Toqylǧan şidıŋ alǧaşqy bastamasy men soŋǧy aiaqtalu kezeŋınde şamamen alǧanda 20-40 sm boluy kerek. Mūnyŋ şidıŋ ekı şetı qalyŋ bolyp, tez tozyp qalmauyna sebebı tiedı. Şi toquşylar toqylǧan şidıŋ būl bölıgın «qaraqūs» dep ataidy. Şidı bailau üşın qaraqūsqa bekıtılgen baudy «şibau» dep ataidy. Al kerege syrtynan bır bosaǧadan ekınşı bosaǧaǧa deiın şidı ainaldyra tūtudy «şi ūstau» dep ataidy.
Şi oraudyŋ ekı ädısı bar. Bırınşısı – toquly tūrǧan daiar şidıŋ örnegıne sala otyryp orau. Ekınşısı – jaŋa örnek ülgısımen orau.
Şeberler şi betıne salǧan türlerın «jüzteru» dep atalady. Şige örnek salarda ony aldyn ala ölşep alyp, jıp oralatyn jerın köbınese pyşaqpen, qaryndaşpen, sondai-aq otpen de küidırıp belgıleidı. Būl belgıleudı «syzu» dep ataidy. Syzylǧan belgı boiynşa inege ötkızılgen şige türlı-tüstı jünnen orap ülgı salyp, tür şyǧarady. Oralǧan şidı, salynǧan belgısıne qarai, örnek boiynşa şi sabaqtaryn dūrys ornalastyrudy şeberler «tızu» dep ataǧan.
Toqylǧan şidı kiız üidıŋ esıgınde ūstau üşın de paidalanady. Sondai-aq kiız üige töselgen kiızdıŋ ylǧal tartyp bülınbeuı, tez tozyp qalmauy üşın tösenışı retınde kiız astyna töseidı. Tyǧyz toqylǧan şidı künnıŋ suyq kezınde kiız üidıŋ keregesıne tūtqanda üidıŋ jyly boluyna äserı tise, künnıŋ jyly kezınde tuyrlyǧyn joǧary türıp qoiyp, üi ışın salqyndatuǧa jaqsy.
Qazaq halqynda şi öŋdeu, oǧan jün orap, örnektep bezendıru, tür salyp toqu ısı – ǧasyrlar boiy atadan balaǧa miras bolyp kele jatqan ūlttyq öner. Şiden türlı beineler jasap, oiu-örnektermen örnektep bazarlyq, kädesyi retınde naryqqa şyǧaryp, būl käsıptı näsıp etıp, paidasyna asyryp otyrǧandar da qazırgı taŋda joq emes.
Qūralai MŪRATQYZY
