قازاق حالقى قولونەرىنىڭ ومىرمەن بىتە قايناسىپ، قالىپتاسقانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ەر-تۇرماندى جاساۋداعى شەبەرلىگى جونىنەن قازەكەڭ الدىنا جان سالمايدى. ونى اشەكەيلەۋدە ۇستالىق پەن زەرگەرلىك شەبەرلىكتەر قاجەت.
عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قولونەردىڭ عاجايىپ تەحنولوگياسىن بۇگىن دە دامىتىپ وتىرعان ازاماتتار از ەمەس. ات باپتاپ، كوكپارعا قىزىعاتىنداردىڭ اراسىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇرعىنى تاسبولات سۇيىنباەۆتى بىلمەيتىن جان جوق. ول ەر-تۇرمان جاساۋعا سوناۋ 1988 جىلى قىزىعۋشىلىق تانىتقان. ات ابزەلدەرىن جاسايتىن ۇستالاردىڭ جىلدان-جىلعا ازايىپ بارا جاتقانىن بايقاعان ول كولحوز ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولعانىنا قاراماستان، ۇلتتىق ونەردىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋگە كىرىستى. تاسبولات ۇستانىڭ شەبەرلىگىنە ەشكىم دە شەك كەلتىرە الماق ەمەس. ويتكەنى ونىڭ قولىنان شىققان ات ابزەلدەرىن بۇگىندە ەڭ مارتەبەلى دەگەن قوناقتارعا ۇسىنۋ داستۇرگە اينالعان. ماسەلەن، 1992 جىلى ورداباسىدا قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى باس قوسقاندا ولار مىنگەن اقبوز اتتارداعى ەر-تۇرماندار تاسبولاتتىڭ قولىمەن جاسالعان. ەلباسىنىڭ 2005 جىلعى وڭتۇستىككە كەلگەن ساپارىندا تاعى دا تاسبولاتتىڭ قۇندى ات ابزەلدەرى سىيعا تارتىلدى.
ەر-توقىم جاساۋدىڭ تەحنولوگياسىن 20 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان جانە ءبىر بەلگىلى شەبەر – تولە بي اۋدانىنىڭ تۇرعىنى قۇربانالى ارىستانبەك. 90-جىلداردىڭ باسىندا بەسىك، ساندىق جاساۋمەن شۇعىلدانعان. الايدا بۇل بۇيىمدارعا دەگەن سۇرانىس تومەن بولعاندىقتان، ەر-تۇرمانعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، اتا ءداستۇردى ۇيرەنۋگە بەل بۋىپتى.
– ەر-تۇرمان جاساۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كۇردەلى ونەر. بەسىك پەن ساندىق ەشكىمنىڭ دەنەسىنە باتىپ، ىڭعايسىزدىق تۋدىرمايدى عوي، باسقاشا ايتقاندا، ونىڭ قاي جەرىن دۇرىس، قاي جەرىن بۇرىس جاساعانىڭ بىلىنە بەرمەيدى. ال ەر-توقىم ءسال قيسىق بولسا، جىلقى جاۋىر بولىپ، ارقاسىن جارالايدى. جاقسى ەر-تۇرمان اتقا دا جايلى، ادامعا دا ىڭعايلى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان ونەردىڭ بۇل ءتۇرىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ۇقىپتىلىق اسا قاجەت. العاشقىدا جاساعان ەر-توقىمداردىڭ كوبىسى قيسىق، ءساتسىز شىققان. بىراق ات باپتاۋشىلاردىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرى مەن ەسكەرتۋلەرىنە زەيىن قويىپ، كەمشىلىكتەردى جويۋعا ارەكەتتەندىم، – دەيدى قۇربانالى ارىستانبەك.
20 جىلدان بەرى ونەرىن شىڭداپ، ەر-تۇرمان جاساۋدىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرىپ كەلە جاتقان قۇربانالى شەبەردىڭ ايتۋىنشا، ات-ابزەلدەرىنىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تۇستارى مول. ەردىڭ قاڭقاسى قۇرالعان سوڭ ونى تارامىسپەن تارتىپ، تەرىمەن قاپتايدى. ادەتتە تۇيەنىڭ تەرىسى قولدانىلادى. ەر جاسايتىن ۇستالاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جانۋاردىڭ تەرىسى ەر-تۇرمان جاساۋدا تاپتىرمايتىن ماتەريال كورىنەدى.
– ەردىڭ فورماسىن ۇستاپ تۇرۋعا قارا مالدىڭ دا تەرىسى جارايدى. بىراق ول ءدال تۇيەنىكىندەي مىقتى بولمايدى. تاڭقالارلىعى سول – تۇيەنىڭ تەرىسى اياقكيىمگە نەمەسە باسقا نارسەگە جارامايدى. بىلايشا ايتقاندا، اللا تاعالا بۇل جانۋاردىڭ تەرىسىن ەر قاپتاۋعا ارنايى جاراتقان سەكىلدى. تەرى مىندەتتى تۇردە تۇزدالۋى ءتيىس، ايتپەسە ول قاعاز سياقتى جىرتىلىپ كەتەدى. ەردى قاپتار كەزدە تەرىنى سۋعا سالىپ ءجىبىتىپ، ۇستىندەگى جۇندەرى قىرىپ تاستالادى، – دەيدى قۇربانالى شەبەر.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇنى ەش ۋاقىتتا تۇسكەن ەمەس. تۇسپەك تە ەمەس. كەرىسىنشە، ارتا بەرەتىنىندە داۋ جوق. كەرەك دەسەڭىز، شەتەلدەن كەلگەن تۋريستەر ءبىرىنشى كەزەكتە بۇگىنگى جىلتىراقتاردان بۇرىن، وسىنداي ۇلتتىق قولونەرگە كوبىرەك قىزىعاتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. دەسەك تە، ات باپتاعان حالقىمىزدىڭ ءوز اراسىندا ات ابزەلدەرىنە سۇرانىستار تومەن ەكەنى راس. ولاي بولسا، ۇلتتىق قولونەردى دامىتۋ سالاسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك سەكىلدى.
شاديار مەكەنبايۇلى،
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،
«الاش ايناسى».
