رامازان ستامعازيەۆ ءداستۇرلى ءان ونەرىن سامعاۋ بيىككە كوتەرگەن تالانتتار شوعىرىنىڭ الدىڭعى لەگىندە كەلەدى. ونىڭ كەڭ تىنىستى، جانعا جايلى قوڭىر ءۇنى تەك ەلىمىزدىڭ عانا ەمەس، كوپتەگەن شەت ەلدەردىڭ ايتۋلى ساحنالارىنان سان مارتە قالىقتادى.
بۇگىندە كوپشىلىكتىڭ سۇيىكتى انشىسىنە اينالعان رەكەڭنىڭ وسكەن ورتاسى، جان دۇنيەسى وقىرماندارىمىزدى دا قاتتى قىزىقتىرارى اقيقات. وسىعان وراي الماتى وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىمىز قىزجىبەك باكىر انشىمەن جولىعىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسكەن ەدى.
ابىز اقساقالدارى كوپ اۋىلدا تۋىپ ءوستىم
— قاي ادام بولماسىن، ءوزى تۋرالى باسىنا وي كەلگەندە ەڭ الدىمەن كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىن، ەل-جۇرتىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى. بۇل قاسيەت، اسىرەسە، اۋىل تۇلەكتەرىنە ءتان. ەندەشە، رامازان اعا، «جاس كەزىمدە قيمايتۇعىن ءومىرىم، قارتايعاندا ۇيالمايتىن بولسا ەكەن» دەگەن قاعيداعا ارقا سۇيەگەن اۋىل بالاسى ەكەندىگىڭىزدى قانداي تانىمىڭىزبەن جەتكىزەر ەدىڭىز؟
— قارت الاتاۋ، ونىڭ بەرگى جاعىندا ەلىمىزدىڭ ەڭ بيىك شىڭى حان-ءتاڭىرىنىڭ باۋىرىنداعى 70-80-دەي عانا ءتۇتىنى بار، ۇلتاراقتاي عانا كوكپياز اۋىلىندا تۋىپ-ءوستىم. بۇل اۋىل كەگەن اۋدانىنا قارايتىن. بەرتىندە كەگەن مەن نارىنقول اۋداندارى بىرىگىپ رايىمبەك اۋدانى دەپ اتالدى. كوكپياز اتىنا زاتى ساي شاعىن عانا كىلەڭ قازاقتار تۇراتىن قازاقي اۋىل بولاتىن. اكەمىز جايلاۋدان قايتقاندا «مىناۋ قوعا جۋا، مىناۋ قانجىعا جۋا، مىناۋ يت جۋا» دەپ، راۋعاش سياقتى نەشە الۋان وسىمدىكتەر مەن شوپتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ۇيگە ءبولىپ-ءبولىپ الا كەلەتىن.
قانداي دا اۋىلدى ابىز قارتتارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ دە اۋىلىمىزدا كوپتى كورگەن كونەكوز قارتتارىمىز بولدى. اۋىلدىڭ ابىزدارى دەسەك تە بولادى. كەيدە جاسى ۇلكەندەردىڭ كوبىسىن قارت دەپ جاتامىز. مەنىڭ ۇعىمىمدا سول ۇلكەندەرىمىز قارت ەمەس، ياعني، 70-80-دەگى اتالارىمىز ساليقالى، سالماقتى اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ جەتكىزە بىلەتىن، شەجىرەنى تاريحشىلارداي قولمەن قويعانداي ەتىپ تاراتا بىلەتىن، وتكەن ومىرىندەگى كورگەن-تۇيگەندەرىن بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ سونىڭ ۇلگىسىن كورسەتە الاتىن عۇلاما جاندار ەكەن. وقۋسىز-اق وسىنداي قارت بولۋ ءۇشىن دە ۇلكەن ءومىر، تەرەڭ پايىم، تاباندى ەڭبەك كەرەك ەكەن-اۋ…
اۋىلدا كەشكىسىن ورىستەن قايتاتىن مالدىڭ كەلۋىن «پادا كەلەدى» دەپ ايتىپ جاتۋشى ەدىك. سول پادا كەلەتىن ۋاقىتتا كوكپيازدىڭ باسىنداعى كوك بيىك دەگەن بيىك بار، سول بيىكتىڭ ەتەگىنە كۇلتوبەنىڭ باسىنا جينالعان بيلەردەي اۋىلىمىزدىڭ اقساقالدارى جينالىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. سول شالدارىمىزدىڭ قوعامنىڭ بۇكىل اقپاراتىنان تىس قالماي، ەستىپ-كورىپ بىلگەندەرىن ءوز ورتالارىندا تالقىعا سالىپ، ءوز پىكىرلەرىن اشىق، ءارى اشىنا ءبىلدىرىپ وتىراتىندىقتارىن قازىر ەسىمە السام، مەنى قاتتى تاڭعالدىرادى. ماسەلەن، «قىز جىبەك» ءفيلمىن تالقىلاعاندا، ءبىرى — قىزجىبەكتى، ءبىرى — تولەگەندى، ءبىرى — بەكەجاندى قولداپ جانە ارقايسىسى ءوز كەيىپكەرلەرىن نە ءۇشىن قولدايتىندىقتارىن دالەلدەي كەلە «ەي، اناۋ سانسىزباي قايدا قالعان؟ تاريحتى نەگە بۇرمالايدى؟» دەسەتىن. ەندى ول كىسىلەر كينو ءتۇسىرۋدىڭ ءتاسىلىن بىلمەيدى عوي.
دەگەنمەن، تاريحي ماڭىزى بار ۇلتتىق دۇنيەلەرگە كەلگەندە جاندارىن بەرەتىندىكتەرى، وقىماي-اق كوكىرەككە توقىعاندىقتارىنا سونشالىق قايران قالاتىنمىن.
تولەگەن اۋىلىنا قايتاردا قىزجىبەكپەن ءبىر-بىرىنە جولىعىساتىن تۇسى بار ەمەس پە. وسى كورىنىسكە اقساقالدار مىناداي پىكىر بىلدىرەدى: «باياعىدا ەر ادامنىڭ مىنەتىن ەر توقىمى ارنايى شابىلىپ، وعان تەك ەرلەر مىنەتىن بولعان، ايەل ادام مىنبەگەن. ايەلدىڭ دە ەر توقىمى وزىنە ارنايى شابىلاتىن. وعان ەر ادام مىنبەگەن. نامىس كورەتىن. جاۋعا شاباتىن، جۇك ارتاتىن، كوشكەندە پايدالاناتىن ەر توقىم بولىپ ءبولىنىپ كەتە باراتىن. بىراق، مىنا كينودا ءۇش جۇزگە اتى ايگىلى تولەگەن ايەل ادامنىڭ —قىزجىبەكتىڭ ەر توقىمىنا ءمىنىپ، اۋىلىنا قالاي قايتتى؟ نامىس قايدا؟» دەسەدى. مىنە، ولاردىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزگە دەيىن قالت جىبەرمەي، بايقاپ وتىرعاندىعىن وسىنداي اڭگىمەلەرىنەن بايقاۋعا بولاتىن. ۇلت ءۇشىن قوڭ ەتىن كەسىپ بەرەتىن اقساقالدارىمىزدان تالاي-تالاي اڭگىمەلەر ەستىپ، ەرجەتتىم.
اۋىل اقساقالدارىنىڭ بەرگى جاعىندا اكەمنىڭ اناسى ايىمحان دەگەن اجەمىزدىڭ دە كورەگەندىلىگى بىزدەرگە كوپ اسەر ەتكەنى راس. ايىمحان اجەم پاراساتتى انا بولاتىن. ۇلكەندەردىڭ تاربيەسى بويىنشا اكەمىزدى اعا دەپ، انامىزدى تاتە دەپ وستىك. ستامعازى اتام سوعىسقا كەتىپ، 1944 جىلى لەنينگرادتىڭ تۇبىندە قازا بولعان. اجەمىزدەن شي توقۋ، كيىز باسۋ سياقتى قولونەر تۇرلەرىنىڭ قالاي ورىندالاتىنىن كوردىك. كيىز باساتىن ءۇيدىڭ ماڭايىندا قىزىق كورىپ جۇرگەن بالالارعا كامپيت تاراتاتىن. قىزىقتاۋشى بالالار كيىزدى تۇسكە دەيىن تەپكىلەپ باسىپ بەرەتىنبىز. ەڭ كەرەمەتى، وسىنداي اۋىلدان مىقتى انشىلەرىمىز دە شىقتى. ولار تەمىربولات اعامىز، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى بۇ كىسىنى «بوكەش» دەپ اتاپ كەتكەن. ورالباي مۇحامەديەۆ اعامىز بۇگىندە وبلىستىق ءسۇيىنباي اتىنداعى فيلارمونيادا ءانشى. ىنىلەرى دە ءوزىنىڭ جولىن قۋدى. دومبىراشى ءنۇرالىم اعا اۋىلدىڭ جاستارىن جيناپ كۇي ۇيرەتىپ، نەشە الۋان قويىلىمدار دايىندايتىن. كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرعاندا ءانسامبلدىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، سوڭىندا وتىراتىنبىز. وسىنداي شاعىن، بەرەكەلى، ىنتىماعى جاراسقان اۋىلدىڭ اجارىن كىرگىزەتىن سالت-ءداستۇرىمىز بەن ۇلكەندەردىڭ پاراساتتىلىعىن سوزبەن جەتكىزە الماسپىن. اسىرەسە، ناۋرىز مەيرامى تاماشا اتالىپ وتەتىن. ءوزىم سەكىلدى بالالار كيمەشەك كيگەن اجەلەرىمىزدىڭ قاسىنا ىلەسىپ، ناۋرىز تويىن تاماشالايمىز. كيمەشەكتىڭ نەشە الۋانىن ىسمەر اجەلەرىمىز وزدەرى تىگىپ الادى. ءار ۇيگە نەمەسە ءار اۋىلعا بارعاندا كيمەشەكتەرىن وزگەرتىپ، اۋىستىرىپ وتىراتىن. «كاتالوك» دەيدى عوي، بىزدەر سول «كاتالوككە» ناۋرىز كوجەدەن قۇيعىزىپ الامىز. جەڭگەيلەرىمىز ناۋرىز كوجەنى جەتى رەت ساناپ قۇيادى. «ناۋرىز بەرەكەلى بولسىن»، «ءتىل-كوزدەن امان بولىڭدار»، «قازاندارىڭ مايلى بولسىن» دەگەن سياقتى ماعىنالى-باتالى تىلەكتەرىن ايتىپ قۇياتىن. 70 ءتۇتىن ءۇي ءبىر-ءبىرىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءۇيىن دۋمانداتىپ جاتاتىن. وسىنداي عاجايىپ اۋىلدا دۇنيەگە كەلۋدى اللا تاعالام بۇيىرتقان شىعار.
اكەم ءومىرالى مەن انام ۇلداحان توعىز ۇل-قىزدى دۇنيەگە اكەلگەن، بۇگىندە ۇلىن ۇياعا ۇشىرىپ، قىزىن قياعا قوندىرعان جاندار. ءبارىمىزدى وقىتتى، جوعارى ءبىلىم اپەردى. اكەم وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن دۇنيەدەن ءوتتى. انامدى اۋىلدان الماتىعا كەنجە ۇلىمەن بىرگە كوشىرىپ اكەلگەنبىز. اقبۇلاق اۋىلىندا تۇرادى. مەنەن ۇلكەن ءبىر اپكەم، ءبىر اعام بار، بالالاردىڭ ءۇشىنشىسىمىن.
قارا دومبىرانى اكەمىزدىڭ تىزەسىندە وتىرىپ ۇيرەندىك. انامىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارا ولەڭىمەن اۋىلدا تويباستار ايتادى. مەنىڭ انام مۇقاعاليدىڭ تۇقىمىنان. ءاندى كەرەمەت ايتادى. سوندىقتان بولار، بويىمىزداعى ونەردى ءوز جۇرتىمىزدان نەمەسە ناعاشى جۇرتىمىزدان كەلدى دەپ باسىپ ايتا المايمىز، بۇل دا بولسا اللانىڭ ءناسىبى دەپ قابىلدايمىن.
— رامازان اعا، سول پەرىشتە اناڭىز بەن ومىرلىك جارتىڭىز عانا ەمەس، ونەردەگى قاناتتاسىڭىز ءانشى ۇلتۋ قاباەۆا تۋراسىندا، ياعني، ەنە مەن كەلىننىڭ جاراسىمدىلىقتارى جايىندا وي ءبولىسىپ كورىڭىزشى…
— ءبىز ۇلتۋ ەكەۋمىز وتباسىلىق ومىرگە قادام باسقانىمىزدا اتا-انامىز اۋىلدا، ءبىز الماتىدا بولدىق. كوزى اشىق، وقۋعا تالپىنىسى بار اۋىلدىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ ءبارى دە الماتىعا وقۋعا تارتىپ وتىردىق. سوندا بىزدە ءۇي دە جوق، كۇي دە جوق. گاسترولدەن-گاسترولدەتىپ، دومبىرانى قولتىقتاپ ەل-ەلدى ارالاپ جۇرگەندە ۇلتۋ بالالاردى قاراپ اۋىلدا قالاتىن. ەكى-ءۇش ايلاپ وبلىس-وبلىستاردى ارالايمىز. اۋىلعا ءبىر-اق اپتاعا بارىپ قايتام، قايتا گاسترول باستالاتىن. سودان بىردە اكەم شاقىرىپ الىپ: «بالام، سەن ەندى بويداق ەمەسسىڭ. بىرەۋدىڭ پەرزەنتىنىڭ ەكىنشى ءبىر شاڭىراققا بارىپ ءسىڭىپ كەتۋى وڭاي شارۋا ەمەس. كەلىن بولسا ءالى ءبىزدىڭ قاس-قاباعىمىزدى باعىپ ءجۇر. كەلىن جاقسى، كورگەندى جەردىڭ بالاسى. ەندى سەن ەسىڭدى جيناپ، ءتۇتىنىڭدى ءوزىڭ تۇتەت. باسىڭا ءۇي ال، بولماسا ەلگە قايت، ءۇي جەتەدى» دەگەن اقىلعا سالىپ ويلانار دەدى مە، اكەلىك ءسوزىن ايتتى. اۋىلعا قايتايىن دەسەم، كەزىندە اۋىلدىڭ ادامدارى مەنى وقۋعا شىعارىپ سالاردا: «قالاعا بارىپ وقى، ونەرىڭدى جەتىلدىر» دەگەن بولاتىن. سونىمەن، ەكى ويدىڭ ورتاسىندا ءارى-ءسارى بوپ جۇرگەنىمدە انام شەشىمىن ايتتى. انامنىڭ جول نۇسقاۋىمەن ءبىز الماتىعا كەلىپ تۇراتىن بولدىق. جۇمىسقا ورنالاسىپ، اياعىمىزدى ءتاي-ءتاي باسىپ، ەل قاتارلى ءومىر سۇرە باستادىق.
ساۋالىڭ انام مەن ۇلتۋ تۋرالى بولعاندىقتان، مىنا جايتتى ايتا كەتكەنىم ابەستىك بولماس. ۇلتۋ العاش اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەندە ۇيگە باس سۇققان ۇلكەندەردىڭ الدىنان قارسى الىپ، باسىنان ورامالىن تاستاماي، سالەمىن سالىپ جاتاتىن. سوندايدا سالت-ءداستۇردىڭ ءجون-جورالعىسىن بىلەتىن ۇلكەندەر كوزدەرىنە جاس الىپ: «اينالايىن-اي، ءبىز وسىنداي سالەمدى ۇمىتقالى قاي زامان» دەگەندەرى بار. ۇلكەن قۇدامىز (اپكەمنىڭ قايىناتاسى) اۋىلدىڭ سول كەزدە سەلسوۆەتى ەدى. سول قۇدامىز جينالىستا: «ءومىرالىنىڭ كەلىنىن قاراڭدار، باسىنان ورامالىن تاستامايدى. سالەمىن ۇزبەيدى» دەيدى ەكەن. ۇلتۋدىڭ ناعىز قازاقتىڭ كەلىنى ەكەندىگى سوۆحوزدا ۇلكەن اڭگىمە بولعانى بار.
ءبىر كۇنى كەلسەم ۇلتۋدىڭ باسىندا ورامال جوق. «ورامالىڭ قايدا؟» دەسەم، «ماعان ۇلكەندەر رۇقسات بەردى» دەيدى. سويتسەم، اتا-انام: «بالام، سەن دە ءبىزدىڭ ءبىر قىزىمىزسىڭ. سەندەر ەندى دالانىڭ ەمەس، قالانىڭ قازاعى بولاسىڭدار. ءوزىمىز رۇقسات ەتتىك»، — دەپتى. ءوز جارىمدى ماقتاعانىم ىڭعايسىزداۋ دا شىعار، بىراق، اقيقاتتى جاسىرىپ قالۋعا تاعى بولمايدى. ۇلتۋ اۋلەتىمىزدە انامنىڭ وڭ قولى دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. اۋلەتىمىزگە قاتىستى بارلىق شارۋانى اناممەن بىردەي ءجۇرىپ كوتەرىسەدى، اقىلداسادى. انام دا كەيدە قيۋى كەلمەي جاتقان شارۋا بولسا: «ۇلتۋ شەشسىن» دەپ كەلىنىنە جولىن بەرەدى. ءتىپتى، قارىنداستارىمنىڭ ءوزىن انام «ۇلتۋعا بارىڭدار، سول اقىلىن قوسادى» دەپ ۇلتۋعا جىبەرىپ وتىرادى.
ءبىرىنشى حاتشى مەنى ماشينامەن الدىرتاتىن
— بالالارىڭىزدىڭ ونەرگە دەگەن كوزقاراستارى قانداي؟
— وسى ساۋال ۇلتۋ ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدان ءجيى شىعادى. بالالارىمىز ونەردى ءبىر كىسىدەي تۇسىنەدى. بىراق، تاڭداعان جولدارى باسقا. ۇلىم ولجاس قازاق-بريتان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيدى. ماماندىعى — ەكونوميست. قىزىم پەريزات — ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن كەلەسى جىلى بىتىرەدى.
ءبىر كەزدەرى ولجاس ءۇيدىڭ ءىشىن لابوراتوريا جاساپ جىبەرگەن. «تۇقىمىمىزدا حيميك جوق ەدى. نە بوپ كەتتى ءوزى؟» دەگەنىم بار. سودان بالامنىڭ ساباعىنا بارسام، حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ءوز ءپانىنىڭ بىلگىرى ەكەن. سول مۇعالىمى جۇمىستان كەتكەن كۇننەن باستاپ، بالام دا حيميانى توقتاتتى. اينالاسىنداعى بالالار دا حيميا ساباعىن وتە جاقسى وقىعان. ورتا بالاعا قاتتى اسەر ەتەتىنىن سوندا ءبىلدىم. ولجاس مۇنىمەن قويماي سپورتقا دا كىرىسىپ كەتتى. تاەكۆونداعا باردى. سۋدا جۇزۋمەن دە ءبىراز اينالىستى. سودان سپورتشى بولار ما ەكەن دەپ جۇرگەنىمدە، 7-ءشى سىنىپقا بارعاندا بالام: «اكە، مەن فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىنە بارام»، — دەدى. بالانىڭ بەتىنەن قاقپايىن دەپ، ءوز قالاۋىنداعى ماماندىعىنا بارۋعا كەلىستىم. ارنايى مەكتەپتى اياقتاپ، ءوز بىلىمىمەن جوعارۋ وقۋ ورنىنا دا ءتۇستى. ال، ونەر جاعىنان كەلگەندە قارا دومبىرانى قولىنان تاستامايدى. قۇربى-قۇرداستارىنىڭ ورتاسىندا ولەڭىن ايتادى، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءوز ورتاسىندا جەزتاڭداي انشىلەرىنىڭ ءبىرى ۇلىم سياقتى. قىزىم دا ءان ايتادى. بىراق، ونىڭ قابىلەتى تىلگە جاقىن. «اكە، مەن ءتىل وقيمىن» دەگەندە، قىزىمىزدى دا ءوز جولىنان بۇرىپ ونەرگە الىپ كەتكەن جوقپىز. اعىلشىن، قىتاي، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. تۇرىك ءتىلىن ەندى باستاپ ءجۇر. بالالارىمىز كىشكەنتاي كەزىندە وزىمىزبەن شەت ەلدەرگە كوپ شىقتى. بارعاندا «انانى بەر»، «مىنانى بەر» دەپ سۇراي المايتىن ءتىل بىلمەستىگىمىز قىزىمىزدىڭ جانىنا قاتتى باتقان بولۋى كەرەك.
— جاقسىلارمەن جاناسىپ جۇرگەن جاندار ءوز ءومىر ورىسىندە بەلگىلى پىكىر قالىپتاستىرا الادى ەكەن. ءسىزدىڭ دە رامازان ستامعازيەۆ بولىپ قالىپتاسۋىڭىزعا سونداي يگى جاقسىلاردىڭ شاراپاتى تيگەنى راس.
— باستاۋىش مەكتەپتە ايمان ەسىمدى اپايىمىز ساباق بەردى. كوكپياز اۋىلىندا باستاۋىش مەكتەپ قانا بولاتىن. سودان ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ كورشى اۋىل شىرعاناقتا وقۋىمدى جالعاستىردىم. وسى كۇنگە دەيىن مۇعالىمدەرىم «رامازاندى مەن وقىتقام» دەپ تالاسادى. راسىندا دا، ءار ۇستازىمنىڭ ءوز ورنى بار. ال، ونەر سالاسىنداعى ەڭ العاشقى ۇستازىم — ەرمەك قۇرمانعاليەۆ. 6-شى سىنىپتا جۇرگەنىمدە الماتىدا وتكەن «ونەرگە قانات قاققاندار» اتتى بايقاۋعا كەلىپ، باس بايگەنى جەڭىپ العانمىن. باس بايگەگە ماعان قىرىمعا، ارتەك لاگەرىنە دەمالۋعا جولداما بەرگەن. اۋىلدا ءشاي ءىشىپ ۇيرەنگەن بالامىز. الماتىعا سوندا كەلگەندە ەرمەك اعايىم «تاماعىڭ اۋىرادى» دەپ بالمۇزداق اپەرمەدى. اعايىمنىڭ قولىندا ىستىق ءشاي قۇيىپ العان تەرموسى بار. ماعان ءشاي بەرىپ، داۋىسىمدى باقىلاۋعا الىپ، جاعدايىمدى جاساعانىن ارتىنان ءتۇسىندىم عوي. ەرمەك اعايىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن حال-جاعدايىمدى سۇراپ حابارلاسىپ تۇرادى. دومبىراشى ءنۇرالىم اعاي مەن ەرمەك اعايلارىم دۇرىس ءان تاۋىپ السا بولدى: «رامازان مىنانى وقىپ كورشى، ايتىپ كورشى، ساقتاپ ءجۇر» دەپ ماعان بەرەتىن. ەڭ قىزىعى، 6-شى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بەكسىرعا دانىشپانوۆ جانە امانگەلدى بۇقاباەۆ دەگەن كىسىلەر مەنى ىزدەپ كەپ، كورىپ، تانىسىپ كەتكەن. وسى كىسىلەر مەن مەكتەپتى اياقتاعانعا دەيىن حابارلاسىپ، اۋداننىڭ پيونەرلەر كۇنىنە وراي وتەتىن ءاربىر جينالىس-مەرەكەلى كۇندەرىندە، سلەتتارىندا اۋداننان ۇيىمىزگە ماشينا جىبەرىپ، مەنى الدىرتاتىن. اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ كولىگى ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ الدىندا تۇراتىن. ءتىپتى، سو كىسىلەر جاڭا كويلەكتەر مەن گالستۋكتەرگە دەيىن اپەرىپ «وسى بالادان بىردەڭە شىعادى، بۇ بالانى العا قويايىق» دەپ وتىراتىن. سەنىم ارتقاندارى سونشالىق، مەكتەپتى اياقتاعان كەزىمدە قولىمدا مۋزىكالىق ءبىلىمى بار دەگەن ديپلومىم جوق كەزدە مەنى اۋداندىق مۋزىكالىق مەكتەپكە مۇعالىم ەتىپ ورنالاستىردى. ءبىر جىل ساباق بەردىم. نوتانى بىلەتىنمىن.
ارادا ءبىر جىلدان سوڭ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدىم. اسكەرگە كەتەردىڭ الدىندا ەسترادا جانە تسيرك ستۋدياسىنا (ول كەزدە وسىلاي اتالاتىن) مارقۇم ۇلاعاتتى ۇستاز جانىبەك كارمەنوۆتىڭ الدىنا باردىم. ول كىسى مەنىڭ داۋىسىمدى تىڭدادى دا: «رامازان، سەن اسكەرگە بارىپ كەل، جولىڭدى بوگەمەيىن، كەلگەن سوڭ باستايسىڭ»، — دەدى. ەكى جىل اسكەر قاتارىندا بولدىم. كەلگەن بويدا جانىبەك اعاما قايتا كەلدىم. وسى ءوزىڭ وتىرعان كابينەتتە ۇستازىم قابىلدادى. ستۋدەنتتەردى جاپپاي اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىسىنا اپاراتىن. سول جۇمىسقا ستۋدەنتتەرمەن بىرگە كەتتىم. قايتا كەلگەندە قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز كەلىپتى. قايرات اعامىزدىڭ اندەرىن اۋىلداعى قارا راديودان قۇلاعىمىزدىڭ قۇرىشى قانعانشا ەستيتىنبىز. «وسى كىسىنىڭ الدىنا بارسام-اۋ» دەگەن بالالىق ارمان بولعان. سول تىلەگەنىم الدىمنان شىقتى. قايرات اعا قايتادان داۋىس دياپازونىنا قاراي توپ-توپقا ءبولىپ، مەن قايرات اعانىڭ كلاسىنا ءتۇسىپ، وسى كلاستى اياقتاپ شىقتىم. مەنىڭ باعىما جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ، قانات ومارباەۆ سىندى اعالارىم كەزىكتى. وسى ۇستازدارىمىز بىزدەردى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ساحناعا «قاشاپ»، دايىن ءارتىس ەتىپ شىعاردى.
وقۋدى اياقتاي سالىسىمەن نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ اعامىزدىڭ قولىنا ءتۇستىم. نۇرعالي اعا سەگىز جىلداي قاسىنا ىلەستىرىپ ءجۇردى. ىلەستىرە ءجۇرىپ بۇكىل ساحنا مادەنيەتىمەن تانىستىردى. اۋىل-اۋىلدا، اۋدان-اۋداندا، وبلىس-وبلىستاردا، كەرەك دەسەڭىز، شەت ەلدەردەگى ءاربىر ساحناعا ءتۇسىپ-شىققانداعى ۇيرەنگەن جەتىستىكتەرىمنىڭ ءبارى — نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆتىڭ ساباعى دەر ەدىم. رەپەرتۋاردى ىرىكتەۋدى دە مىقتاپ ۇيرەتتى. قىسقاسى، نۇرعالي اعا مەنى سەگىز جىلدىڭ ىشىندە «ۇتىكتەپ» شىعاردى. ءجاي عانا ءانشى ەتىپ شىعارعان جوق. مەنى انسامبلگە تەنورعا، ەكىنشى دومبىراعا وتىرعىزىپ قويدى.
سونىمەن قاتار، زەينەپ قويشىباەۆا، ماعاۋيا حامزين، مەرۋەرت وتەكەشوۆالار دا ءدارىس بەردى. كەيدە ۇستازدارىم جايىندا ايتقاندا، اتتارىن تۇگەل ايتا دا الماي قالام. اتتارى اتالماي قالعان بىرەۋلەرى رەنجىپ تە قالا ما دەپ ويلايمىن. جالپى كوزىمدى كاسىبيلىك دەڭگەيدە اشقان ۇستازدارىم جوعارىدا اتتارى اتالعاندار.
ءداستۇرلى ءان — قاراۋسىز جاتقان سالا
— ال، ەندى ءوزىڭىز سەكىلدى قازاقى بولمىستى اعالار العا سۇيرەپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءان مەكتەبىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى قالاي جۇرۋدە؟
— ءداستۇرلى انشىلەردە وكپە كوپ. جوعارى جاققا ايتامىز-ايتامىز، بىراق، ەستيتىن قۇلاق جوق. كەيدە ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قايراپ-قايراپ جوعارى جاققا شىعىپ الامىز دا بەتىمىز قايتىپ، قايتىپ كەلەمىز، «بىزدىكى دە دۇرىس ەمەس شىعار» دەپ. سەبەبى، قازىر نارىقتىڭ زامانى. شىنى كەرەك، بىزدەر ايتۋدان شارشادىق. ەلىمىزدە ءداستۇرلى انشىلەرگە لايىقتالعان ۇلكەن زال جوق. كەرەك دەسەڭىز، ءداستۇرلى انشىلەر تۋرالى اقپارات جۇيەلەرىندە تۇششىمدى حابارلار دا جوق. ءداستۇرلى انشىلەردىڭ جىل سايىن ءوتىپ كەلە جاتقان حالىقارالىق كونكۋرستارى، رەسپۋبليكا كولەمىندە وتەتىن «شابىت»، امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى، دانەش راقىشۇلى، كەنەن ازىرباەۆ اتىنداعى بايقاۋلار تۋرالى، بولماسا سىرنايمەن مايرا ۋاليقىزى اتىنداعى كونكۋرستى، وسى سياقتى قانشاما بايقاۋلاردىڭ وتكىزىلگەندىگى تۋرالى نەگە اقپاراتتار تولىق بەرىلمەسكە؟! ونەرلى بالالارىمىزدى دارىپتەپ كورسەتىپ جاتقان تەلەەكراندى نەمەسە باسىلىمداردى كورمەيسىڭ. ماسەلەن، «شابىت» فەستيۆالى ءوتتى دەگەندە بالەتتى، سكريپكانى، بولماسا پيانينونى ايتادى، جازادى. نەگە وسىندايدا ۇلتتىق ءداستۇرلى اندەرىمىزدى دارىپتەمەسكە؟! وسى وقۋ ورنىن بىتىرگەن قانشاما مىقتى-مىقتى دارىندى بالالارىمىز قارا دومبىراسىن قۇشاقتاپ نارىقتىڭ ۇلكەن كوشىندە شاپقىلاپ ءجۇر. ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز «ءتاۋبا، سوڭى جاقسى بولسىن» دەپ جۇباتاتىن ەلمىز عوي. ءجۇدا بولماسا مۇقاعاليشا جەتكىزگەندە «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلىپ قالارمىز…».
— ءوزىڭىز ساباق بەرەتىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا جانە تسيرك كوللەدجىندە ءان مەكتەپتەرى بويىنشا سالا-سالاعا ءبولىپ وقىتىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەۋدەسىزدەر. بىراق، بىتىرگەن مىقتى سول ماماندارىمىز قايدا كەتىپ جاتىر؟
— وسى كوللەدجدى بىتىرگەندەر كونسەرۆاتورياعا، ونەر اكادەمياسىنا وقۋىن جالعاستىرۋعا بارادى. ونەر قارا شاڭىراقتارىندا وتىرعاندار جاستارعا ورنىن بوساتىپ بەرە قويمايدى. نەمەسە ول كىسىلەردى ورنىنان تەككە الىپ تاستاي سالمايدى. ارقايسىسى ءوز كاسىبي دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەۋدە. جىل سايىن ون-ون بەس بالا ءداستۇرلى ءان كلاسىن ءبىتىرىپ شىعادى. ءبارى دە ءجاي بالالار ەمەس. ساباق بەرۋگە دە، ساحناعا شىعۋعا دا دايىن تالانتتار. قاتتىراق ايتقاندا، ولار كوشەدەن كەلىپ ەكى ءان ايتىپ، اتاقتى بولىپ كەتەتىن دە بالالار ەمەس. سەبەبى، ولار ءداستۇرلى اندەردىڭ قايدان كەلگەنىن، ءاننىڭ تاريحىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىندەر.
جالپى، ءداستۇرلى ءان — قاراۋسىز جاتقان سالا. ال، قازىر ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى، اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ادىرنا» اتتى پروديۋسسەرلىك ورتالىق قۇرىلىپ، مۇنى ۇيىمداستىرعان جىگىتتەرمەن اقىلداسا وتىرىپ، تاياۋدا عانا اقان سەرى، ءبىرجان سالعا ارنالعان كونتسەرتىمىزدى وتكىزدىك. كەشتەرىمىز مۇنان كەيىن دە مۇحيت، كەنەن اتىنداعى دەپ جالعاسا بەرمەك. بۇعان مەملەكەت ءبىر تيىن ءبولىپ، بولماسا باس كوتەرىپ جاتقان ادام جوق، وزىمىزبەن-ءوزىمىز دەگەندەي…
ورتالىعىمىز ءتاي-ءتاي اياعىنان تۇرىپ العاننان سوڭ، حالىققا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
— بۇگىندە انشىلەر جەكە كەشتەرىن وتكىزۋدى باسەكە جارىسقا اينالدىرىپ العانداي. دەگەنمەن، ءانشىنىڭ جەكە كەشىندە تىڭداۋشىسىنا ۇسىناتىن، وزىندىك كورسەتەتىن دۇنيەسى بولۋى كەرەك ەمەس پە. وسى ارادا ءسىزدىڭ بويىڭىزدا انىڭىزگە عانا ەمەس، اينالاڭىزعا دا كەرەمەت تالعاممەن قارايتىن مىنەز بار ەكەندىگى بايقالادى.
— مەنىڭ ايتقان اندەرىمنەن ەستى قۇلاق، بولماسا كەيىنگى جاستار از دا بولسا ساناسىنا كەرەك دۇنيەسىن ءان ارقىلى تاۋىپ السا، ورىنداعان ءانىم قاجەتىنە جاراپ جاتسا، ءنار السا، ەڭبەگىمنىڭ اقتالعانى دەپ ويلايمىن. ءوزىم ءداستۇرلى انشىلەردىڭ وكىلىمىن. سوندىقتان بولار، ءجاي عانا اندەرگە بوي ۇرا بەرمەۋىمىز.
كونتسەرت دەگەن ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. كەي ارىپتەستەرىم جەكە كونتسەرت بەرۋدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى. باسىندا، ورتاسىندا، سوڭىندا ءبىر ايتادى دا، مەن كونتسەرت بەردىم دەيدى. جوق، ءار ءانشىنىڭ جەكە ءوزىنىڭ حالىققا بەرەتىن، كورسەتەتىن دۇنيەسى بولۋى مىندەتتى. كونتسەرتتى قىرۋار قاراجات شىعارىپ جاساعاننان كەيىن ونى تىڭدارماندارىڭنىڭ جۇرەگىنە جەتەتىندەي دارەجەدە ءوتۋىن وي ەلەگىنەن ابدەن ءپىسىرىپ الىپ بەرگەن دۇرىس. مىسالى، مەن العاشقى كونتسەرتىمدە جان-جاقتىلىعىمدى كورسەتكىم كەلدى. ءداستۇرلى انمەن دە، ەسترادامەن، فولكلورمەن، وركەسترمەن، حورمەن دەگەن سياقتى. ەكىنشى كونتسەرتىمدە كونتسەرتتىك جۇيەگە بايلانىستى ورايلاستىردىم. ءبىرىنشى بولىمگە تەرمە-تولعاۋلاردى، ەكىنشى بولىمگە جەتىسۋ اۋەندەرىن، ارقا مەكتەبىنەن الىن-عان اندەردى كىرگىزدىم. كىلەڭ دومبىرامەن ايتىپ، قۇلاقتى قاشاتىپ جۇرگەن اندەردى باسقا جانرمەن، ەسترادامەن، ەسترادا بولعاندا دا قازاقي بوياۋمەن الىپ شىعاتىنداي جانرمەن جاسادىم. كەيىن رەپەرتۋارىما قاراپ وتىرسام، ابايدىڭ اندەرى از ەكەن. سودان ءۇشىنشى ءبولىمدى ابايعا ارنادىم. ءتورتىنشى رەترو اندەر مەن دۋەتتەرمەن جۇيەلەدىم. سونىمەن، ءبىر كونتسەرتتىك باعدارلامامدى كورسەتكەنمىن.
قازىرگى كونتسەرت وتكىزۋدەگى جۇيەمدە سوناۋ ءبىرجان سالدان باستاپ كەيىنگى سەرىلەردىڭ سوڭى بولعان كەنەن ازىرباەۆتارعا دەيىنگى ارالىقتى قامتىسام دەگەن ويىم بار. بىراق، ءداستۇرلى ءان كەشىنە ارنالعان زالدىڭ جوعىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. وپەرا تەاترلارىنا قويۋعا بولادى، بىراق، وعان ۇلكەن قاراجات كەرەك. ايتالىق، ستۋدەنتتەر سارايىندا كەشىڭدى وتكىزۋ ءۇشىن ءبىر كۇندىك ارەنداعا 1 ميلليون 200 مىڭ تەڭگە اقشا تولەۋىڭ كەرەك. رەسپۋبليكا سارايى جابىلعالى كوپتەگەن انشىلەر كەشتەرىن وسىندا وتكىزۋدە. سوندىقتان با باعاسىن دا تىم كوتەرىپ جىبەرگەن.
— بۇگىندە كەز-كەلگەن ادام ماقتاۋدى قاجەت ەتەدى. سىنعا توڭمويىندىق تانىتامىز. بىراق، وسى سىننىڭ ونەر يەسىنە اسا قاجەتتىلىگىن پايىمداي بەرمەيمىز. ءوزىڭىز سىننىڭ مەكتەبىنەن قالاي ءوتىپ، قالاي قابىلداپ ەدىڭىز؟
— سىن جەكە ورىنداۋشىلارعا اسا قاجەت. بىراق، سىن دەگەن نارسەنىڭ قاجەتتىگىن ءوزىمىز ءالى تۇسىنە الماي كەلەمىز. سىننىڭ مەكتەبىنەن ءوتتىم. ءالى دە وتە بەرەم. ويتكەنى، «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن. مەن وسى تاپ-تۇيناقتاي بولدىم، وسىدان كەيىن ءبىلىمنىڭ دە، تاجىريبەنىڭ دە قاجەتى جوق دەپ توقمەيىلسۋ اسقاندىق-تاسىعاندىق دەر ەدىم. ادام وزىنە ءومىر بويىنا تالاپ قويىپ، ءومىر بويى وقىپ، ءومىر بويى ايتىلعان سىننان ناتيجە شىعارۋدى ادەتكە اينالدىرۋ كەرەك.
— وي سالار سىرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان قىزجىبەك باكىر،
«التىن وردا»
